WSTĘP
Idea opieki paliatywno-hospicyjnej uformowała się w duchu katolickiego miłosierdzia i wpisuje się w pragnienie pomagania umierającym. Chodzi tu nie tylko o działania medyczne, łagodzące cierpienie chorego w schyłkowym stadium śmiertelnej choroby, lecz także otoczenie go opieką lekarską, pielęgniarską, psychologiczną i duchową. Jest to zadanie bardzo złożone, realizowane przez wielodyscyplinarny zespół, którego celem jest zapewnienie chorym będącym u kresu dni godnego życia do końca [1]. Główną ideą opieki paliatywnej i hospicyjnej jest dbałość o jakość życia pacjentów dotkniętych nieuleczalną chorobą. Koncepcja opieki paliatywnej sprowadza się do łagodzenia dolegliwości bólowych i objawów somatycznych, całościowego wsparcia i otaczania troską najbliższych chorego. Opieka paliatywna i hospicyjna działa w oparciu o następujące zasady: dbałość o jakość życia, akceptacja choroby i cierpienia, holistyczny i wielopłaszczyznowy charakter opieki, otoczenie opieką najbliższych chorego, zasada równego dostępu do opieki oraz wysoka jakość świadczonych usług leczniczo-opiekuńczych.
Podstawą działalności opieki hospicyjnej jest wysoko wyspecjalizowany zespół, w skład którego wchodzą opiekunowie formalni i nieformalni. Integralną częścią zespołu jest sam chory i jego rodzina. Prawidłowe działanie zespołu wielodyscyplinarnego wyznaczają przyjęte w opiece paliatywnej zasady: dobry wzajemny kontakt, stała obserwacja objawów, całodobowy dostęp do opieki, podnoszenie kwalifikacji, wsparcie i opieka nad umierającym pacjentem przy poszanowaniu jego godności i intymności. W opiece paliatywnej bardzo ważna jest kwestia podmiotowości chorego. Deficyty w opiece mogą źle wpływać na jakość i komfort życia chorego, a także jego rodziny. Równie ważny jest tu zarówno komfort fizyczny, jak i psychiczny. Należy unikać zaniedbań w opiece i nieprawidłowości w komunikacji, które mogłyby przysporzyć dodatkowego cierpienia choremu i jego rodzinie [2].
Mimo że opieką hospicyjną objęci są chorzy będący u schyłku życia, to głównym celem sprawowanej opieki jest pochwała życia i uznanie śmierci za naturalny element naszej egzystencji, który jednak w miarę dostępnych możliwości powinien być wolny od bólu, lęku i cierpienia. Opieka hospicyjna staje się miejscem, w którym umierający człowiek ma zapewnioną opiekę, miłość i poszanowanie godności do samego końca jego życia [3].
Opieka paliatywna objemuje pacjentów z różnymi, długo trwającymi, nieuleczalnymi chorobami, najczęściej onkologicznymi. Może być połączona z leczeniem lub też prowadzona niezależnie [3]. Pacjenci objęci opieką hospicyjną to osoby z diagnozą o niepomyślnym rokowaniu oraz z deficytem w zakresie sprawności funkcjonalnej, co powoduje, że w tej grupie pacjentów rodzi się wiele negatywnych emocji, takich jak gniew, niepokój, lęk i poczucie zagrożenia. Czynniki te mają duży wpływ na dobrostan psychiczny i fizyczny, co w konsekwencji wpływa na to, czy pacjent przystosuje się czy nie do zaistniałego stanu i go zaakceptuje [4, 5].
Akceptacja choroby oznacza emocjonalny wyznacznik sposobu funkcjonowania i przystosowania pacjenta do choroby. Stan akceptacji cechuje niewielkie nasilenie emocji i reakcji negatywnych, które związane są z obecnym schorzeniem. Pacjent akceptujący to taki, który na chorobę reaguje znacznie łagodniej, ponieważ rozpoznaje i rozumie ograniczenia oraz straty, które z danej choroby wynikają [6]. Droga do osiągnięcia akceptacji choroby jest trudna i wieloetapowa. Ważne jest jednak, by w miarę możliwości pacjent był świadomy przeżywanych przez siebie emocji, by rozważał szczególnie istotne kwestie i próbował przewartościować swoje cele, ponieważ to właśnie akceptacja choroby ma wpływ na subiektywnie odczuwaną jakość życia [7].
Akceptacja choroby nie jest cechą stałą i może zmieniać się w zależności od pogarszających się warunków fizycznych, społecznych czy psychicznych. Z postępem choroby pacjenci stają się coraz mniej samowystarczalni, częściej zdani na pomoc innych, co może mieć negatywne konsekwencje w ich obrazie samego siebie [8]. U pacjentów chorych terminalnie ciężko mówić o obszarach pozytywnych zmian stymulowanych chorobą, ale na ostatnich etapach życia choroba staje się czasami motywem porządkowania swoich spraw, przewartościowań, naprawy relacji i zmian w światopoglądzie [9].
CEL PRACY
Celem pracy było poznanie stopnia akceptacji choroby i wybranych jego uwarunkowań w grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną. Wyodrębniono następujące problemy szczegółowe:
1) Jaki jest stopień akceptacji choroby w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną?
2) Czy takie zmienne, jak płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, stan cywilny, liczba osób we wspólnym gospodarstwie domowym, czas objęcia domową opieką hospicyjną oraz stosunek do wiary determinują stopień akceptacji choroby?
MATERIAŁ I METODY
W badaniach wzięło udział 106 pacjentów objętych domową opieką hospicyjną przez Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Radomiu. Badania prowadzono w grudniu 2019 r. i styczniu 2020 r. na terenie miejscowości: Radom, Białobrzegi, Zwoleń, Lipsk oraz Krzyżanowice. Kryteria włączenia do badań obejmowały: wyrażenie świadomej zgody na udział w badaniu, stan umysłowy pozwalający na uczestnictwo w badaniu oraz objęcie pacjenta domową opieką hospicyjną. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Każdy pacjent został poinformowany o celu badań oraz mógł odstąpić od uczestnictwa w badaniu na każdym etapie bez podania przyczyny. Procedura badawcza była zgodna z zasadami Deklaracji helsińskiej i została zatwierdzona przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie (Nr KE-0254/128/2018).
Do oceny stopnia akceptacji choroby wykorzystano Skalę Akceptacji Choroby (AIS). Skala ta została przystosowana do warunków polskich przez Zygfryda Juczyńskiego i służy do pomiaru stopnia akceptacji własnej choroby. Składa się z 8 twierdzeń, które określają różnorodne problemy związane z chorobą. Wszystkie twierdzenia są ulokowane w pięciostopniowej skali (od 1 do 5). Zadaniem badanego jest odniesienie się do danego stwierdzenia i zakreślenie cyfry, która najlepiej odzwierciedla stan chorego: 1 oznacza wyrażenie zdecydowanej zgody z twierdzeniem, 3 – umiarkowaną aprobatę, 5 – całkowitą negację twierdzenia. Miarą akceptacji choroby jest suma uzyskanych punktów i mieści się w przedziale 8–40 punktów. Im mniej punktów, tym gorsza akceptacja choroby, a im więcej – tym akceptacja wyższa. Wskaźnik zgodności wewnętrznej
a Cronbacha wynosi 0,85, stałość wyniku 0,64, co stanowi zadowalający wskaźnik rzetelności [10].
Kwestionariusz ankiety zakończony był metryczką, w której oceniano dane socjodemograficzne badanych oraz zmienne związane z chorobą i środowiskiem zamieszkania pacjenta. Pytano o: płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, stan cywilny, liczbę osób mieszkających we wspólnym gospodarstwie domowym, czas objęcia domową opieką hospicyjną, wyznanie i stosunek do wiary.
Analiza statystyczna
Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono za pomocą wartości średniej, mediany, dolnego i górnego kwartyla, wartości minimalnych i maksymalnych oraz odchylenia standardowego, a dla niemierzalnych z użyciem liczności i odsetka. Sprawdzenie normalności rozkładu zmiennych w badanych grupach wykonano za pomocą testu normalności Shapiro-Wilka. Do zbadania różnic pomiędzy dwiema grupami zastosowano test U Manna-Whitneya. Ocenę różnic pomiędzy trzema grupami wykonano za pomocą analizy wariancji ANOVA (wraz z testem post-hoc RIR Tukeya), a w przypadku niespełnienia warunków do jej zastosowania testu Kruskala-Wallisa. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe Statistica 9.1 (StatSoft, Polska).
WYNIKI
Charakterystyka badanej grupy pacjentów objętych domową opieką hospicyjną
Większość badanych stanowiły kobiety (52,83%). Średnia wieku ankietowanych wynosiła 73,1 roku (SD = 5,5), najmłodszy respondent był w wieku 56 lat, a najstarszy w wieku 83 lat. W większości respondenci mieszkali w rejonach wiejskich (65,09%) oraz legitymowali się wykształceniem średnim (37,74%). Wśród badanych najwięcej było osób pozostających w związku małżeńskim (50,94%) lub wdów/wdowców (42,45%). We wspólnym gospodarstwie domowym z respondentem najczęściej mieszkało od 2 do 3 osób (55,66%) lub jeszcze jedna osoba (30,19%). Wszyscy badani określili swoje wyznanie jako rzymskokatolickie, przy czym 62,27% ankietowanych przyznało, że jest osobą wierzącą, a 28,3% stwierdziło, że jest osobą głęboko wierzącą. Średni czas pozostawania pod domową opieką hospicyjną wynosił 6,4 miesiąca (SD = 2,4), z czego najkrótszy czas to 1 miesiąc, a najdłuższy 11 miesięcy. Szczegółowe dane socjodemograficzne przedstawiono w tabeli 1.
Stopień akceptacji choroby i jego uwarunkowania w badanej grupie
Analiza uzyskanych wyników punktowych w zakresie stopnia akceptacji choroby wskazuje, że średni stopień akceptacji choroby w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną wynosił 25,42 pkt (SD = 6,43), przy wartości przeciętnej wynoszącej 26,5, i należy go interpretować jako wynik średni. Ponadto, wąski przedział kwartylowy, pomiędzy 23 a 29, wskazuje, że połowa ankietowanych osiągnęła wynik między 23 a 29 pkt, co wskazuje na średni stopień akceptacji choroby.
Analiza statystyczna wykazała, że takie zmienne, jak wiek, wykształcenie, stan cywilny, liczba osób w gospodarstwie domowym, czas objęcia opieką przez hospicjum domowe oraz stosunek do wiary, istotnie różnicują stopień akceptacji choroby. Natomiast zmienne: płeć i miejsce zamieszkania, nie wpływają istotnie na stopień akceptacji choroby. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 2.
Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują, że pacjenci objęci domową opieką hospicyjną w wieku 70 lat (M = 20,29; SD = 6,57) wykazują się niższym stopniem akceptacji choroby w porównaniu z badanymi w wieku 71–75 lat (M = 26,24; SD = 5,76) i badanymi w wieku 76 lat (M = 28,2; SD = 4,77) (p < 0,001).
Kolejną zmienną istotnie wpływającą na stopień akceptacji choroby było wykształcenie (p = 0,012). Ankietowani legitymujący się wykształceniem podstawowym i zawodowym (M = 24,16; SD = 5,74) mieli istotnie niższy stopień akceptacji choroby niż osoby, które legitymowały się wykształceniem średnim i wyższym (M = 26,84; SD = 6,92).
Analiza statystyczna wykazała, że badani pozostający w związku małżeńskim (M = 28,33; SD = 5,56) charakteryzowali się istotnie wyższym stopniem akceptacji choroby w porównaniu z osobami niebędącymi w związkach (M = 22,4; SD = 5,9) (p < 0,001).
Zmienną istotnie wpływającą na stopień akceptacji choroby w badanej populacji osób objętych domową opieką hospicyjną była liczba osób pozostających z pacjentem we wspólnym gospodarstwie domowym (p < 0,001). Badani, u których w gospodarstwie domowym oprócz nich pozostawało jeszcze od 2 do 3 osób (M = 26,68; SD = 6,19) oraz 4 i więcej osób (M = 27,93; SD = 6,11), mieli istotnie wyższy stopień akceptacji choroby niż ankietowani mieszkający jeszcze z jedną osobą (M = 21,94; SD = 5,75).
Czas objęcia domową opieką hospicyjną istotnie wpływał na stopień akceptacji choroby w badanej grupie (p < 0,001). Respondenci, którzy byli objęci opieką w ramach domowej opieki hospicyjnej 5 miesięcy (M = 19,32; SD = 5,99) uzyskali istotnie niższy stopień akceptacji choroby niż ankietowani objęci opieką 6–7 miesięcy (M = 28,89; SD = 5,08) oraz 8 miesięcy (M = 26,97; SD = 4,13).
Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują, że stosunek do wiary istotnie wpływał na stopień akceptacji choroby w badanej grupie (p < 0,001). Istotnie niższy wynik stopnia akceptacji choroby uzyskali badani określający siebie jako niewierzący i obojętni religijnie (M = 22,9; SD = 9,46) w porównaniu z respondentami określającymi siebie jako osoby wierzące (M = 24,35; SD = 5,64). Ponadto, pacjenci określający się jako wierzący mieli istotnie niższy stopień akceptacji choroby w porównaniu z badanymi określającymi siebie jako osoby głęboko wierzące (M = 28,63; SD = 5,93).
DYSKUSJA
Bardzo istotna w przystosowaniu do choroby jest jej akceptacja. Jest to proces bardzo złożony i uzależniony od wielu czynników, m.in.: predyspozycji indywidualnych, czasu trwania choroby, dolegliwości somatycznych czy nasilenia objawów ubocznych leczenia [11]. Przeprowadzone badania miały na celu poznanie stopnia akceptacji choroby i jej wybranych uwarunkowań w grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną. Wyniki badań własnych wskazują, że badaną grupę pacjentów charakteryzował średni stopień akceptacji choroby. Stopień akceptacji choroby jest determinowany przez wiele czynników, a każdy człowiek chory na chorobę terminalną ma prawo reagować inaczej na swój stan. Jedni pacjenci łatwiej godzą się z tym, co ich spotkało, drudzy natomiast walczą i buntują się do końca swoich dni [8]. W badaniach własnych zaobserwowano, że wyższym stopniem akceptacji choroby charakteryzowały się osoby starsze, legitymujące się wykształceniem średnim lub wyższym, pozostające w związku małżeńskim, zamieszkujące z większą liczbą osób we wspólnym gospodarstwie domowym, objęte 6–7 miesięcy domową opieką hospicyjną oraz opisujące siebie jako głęboko wierzące.
Przegląd literatury na temat stopnia akceptacji choroby oceniany skalą AIS w grupie pacjentów terminalnie chorych objętych opieką hospicyjną lub długoterminową oraz chorych na nowotwór wykazał różny stopień akceptacji choroby u tych pacjentów. Podobnie jak w badaniach własnych, średni stopień akceptacji choroby charakteryzował 80 pacjentów objętych domową opieką paliatywną w badaniach Kaptacz [12], 105 pacjentów leczonych chemioterapią z powodu chłoniaków w badaniach Ślusarskiej i wsp. [13] czy 110 pacjentów leczonych z powodu białaczki w badaniach Wieraszki i Lelonek [14]. Natomiast badania Kędzior i wsp. [9] przeprowadzone w grupie 32 osób przebywających w Ośrodku Medycyny Paliatywnej i Hospicyjnej w Będkowie wykazały, że wysoki stopień akceptacji choroby charakteryzował 53% badanych, a umiarkowany – 41%. W badaniach Kapeli i wsp. wśród pacjentów leczonych z powodu raka jelita grubego zaobserwowano większy od przeciętnego stopień akceptacji choroby [15].
Po ocenie stopnia akceptacji choroby, kolejnym etapem podjętych analiz była ocena jego związku ze zmiennymi socjodemograficznymi związanymi z chorobą oraz ze środowiskiem zamieszkania pacjenta. W badaniach własnych zaobserwowano, że wiele analizowanych zmiennych determinowało stopień akceptacji choroby w badanej grupie. Odmienne wyniki od własnych uzyskały Kupcewicz i Wojtkowska [16] oceniająca stopień akceptacji choroby w grupie pacjentów leczonych z powodu dyskopatii czy Kaźmierczak i wsp. [178] w grupie kobiet leczonych z powodu zmian patologicznych szyjki macicy. W cytowanych badaniach żadna ze zmiennych socjodemograficznych nie różnicowała istotnie grupy w zakresie stopnia akceptacji choroby. Natomiast Kupcewicz i Abramowicz [18] zauważyli, że płeć, wiek, częstość leczenia szpitalnego oraz zmienne społeczno-zawodowe istotnie determinowały stopień akceptacji choroby w grupie osób leczonych z powodu POChP, natomiast obecność chorób współistniejących, wykształcenie i miejsce zamieszkania nie wpływały na stopień akceptacji choroby. Zarówno wyniki badań własnych, jak i cytowanych powyżej wskazują, że stopień akceptacji choroby jest bardzo indywidualny i mogą na niego wpływać czynniki związane z chorobą (m.in. długość trwania, rodzaj, występujące dolegliwości somatyczne czy zaawansowanie), socjodemograficzne, związane ze środowiskiem zamieszkania czy osobowościowe.
Ciekawą obserwację w badaniach własnych poczyniono, porównując stopień akceptacji choroby z deklarowanym stosunkiem do wiary. Stwierdzono, że osoby, które deklarowały, że są głęboko wierzące i wierzące, miały istotnie wyższy stopień akceptacji choroby w porównaniu z osobami niewierzącymi i obojętnymi religijnie. Związane jest to z potrzebami pacjentów w terminalnym stadium choroby, co potwierdzają badanie Kaptacz [12], w którym 90% pacjentów objętych domową opieką paliatywną przyznało, że duchowość i religijność stanowi ważny aspekt ich życia. Jednocześnie, co jest pocieszające, aż 58% respondentów uznało, że członkowie zespołu realizującego świadczenia z zakresu opieki paliatywnej uwzględniali ich przekonania, praktyki i wartości związane z religią i sferą duchową. Opieka duchowa uznawana jest za kluczowy czynnik zdrowia i dobrego samopoczucia, stanowiąc integralny element wsparcia w opiece paliatywnej [19]. Puchalski stwierdza, że duchowość może pomagać pacjentom w zmaganiu się z chorobą, z kolei nierozwiązane dylematy duchowe mogą pogarszać jakość życia [20].
WNIOSKI
1. W badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną odnotowano średni stopień akceptacji choroby.
2. Istotnie wyższy stopień akceptacji choroby zaobserwowano u respondentów w starszym wieku, legitymujących się wykształceniem średnim i wyższym, pozostających w związku małżeńskim, mieszkających z większą liczbą osób w jednym gospodarstwie domowym, objętych 6–7 miesięcy domową opieką hospicyjną oraz opisujących siebie jako osoby wierzące i głęboko wierzące.
3. Płeć i miejsce zamieszkania nie różnicowały istotnie badanej grupy w zakresie stopnia akceptacji choroby.
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.
PIŚMIENNICTWO
1. Uchmanowicz E. Potrzeby duchowe i wsparcie psychologiczne ludzi będących u kresu życia w kontekście opieki hospicyjnej. Piel Zdr Publ 2012; 2: 67-72.
2. Ciałkowska-Rysz, Dzierżanowski T (red.). Medycyna paliatywna. Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2019.
3. de Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
4. Smoleń E, Jarema M, Hombek K i wsp. Akceptacja i przystosowanie do choroby u pacjentów leczonych onkologicznie. Probl Pielęg 2018; 26: 37-43.
5. Nowicki GJ, Ślusarska B, Bartoszek A, et al. Moderation and mediation analysis of the relationship between total protein concentration and the risk of depressive disorders in older adults with function dependence in home care. Nutrients 2018; 10: 1374.
6. Barańska A, Waraksa-Wiśniewska M, Andruszkiewicz A. Nastrój jako wyznacznik akceptacji choroby pacjentów dializowanych. Nefrol Dial Pol 2014; 18: 27-31.
7. Kurowska K, Lach B. Akceptacja choroby i sposoby radzenia sobie ze stresem u chorych na cukrzycę typu 2. Diabetol Prakt 2011; 12: 113-119.
8. Kędzior B, Uchmanowicz I, Jankowska-Polańska B i wsp. Poziom leku i depresji a stopień akceptacji choroby u pacjentów objętych opieką hospicyjną. Współcz Pielęg Ochr Zdr 2016; 5: 16-20.
9. Mróz J. Pozytywny i negatywny afekt w procesie choroby. W: Człowiek chory – aspekt biopsychospołeczny. Janowski K, Gierus J (red.). Centrum Psychologii i Pomocy Psychologicznej, Lublin 2009; 285-294.
10. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2012.
11. Kulpa M, Owczarek K, Stypuła-Ciuba B. Przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej a jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia u chorych onkologicznych. Med Paliat 2013, 5: 106-113.
12. Kaptacz I. Ocena jakości życia, akceptacja choroby, potrzeb i oczekiwań pacjentów objętych domową opieką paliatywną – wstępne badanie pilotażowe. Med Paliat 2018; 10: 137-144.
13. Ślusarska B, Nowicki GJ, Serwata M i wsp. Poziom akceptacji choroby i jakość życia chorych na chłoniaki. Med Paliat 2016; 8: 88-95.
14. Wieraszka G, Lelonek B. Funkcjonowanie chorego z białaczką a akceptacja choroby nowotworowej. Stud Med 2008; 10: 21-26.
15. Kapela I, Bąk E, Krzemińska SA i wsp. Ocena poziomu akceptacji choroby i satysfakcji z życia u chorych na raka jelita grubego leczonych chemioterapią. Piel Zdr Publ 2017; 26: 53-61.
16. Kupcewicz E, Wojtkowska M. Akceptacja choroby a poczucie satysfakcji życia w grupie chorych leczonych z powodu dyskopatii. Przeds Zarz 2014; 15:157-170.
17. Kaźmierczak M, Kubiak I, Gebuza G i wsp. Czynniki determinujące akceptację choroby przez kobiety leczone z powodu zmian patologicznych szyjki macicy. MONZ 2015; 21: 181-186.
18. Kupcewicz E, Abramowicz A. Wpływ wybranych czynników socjodemograficznych na stopień akceptacji choroby i poziom satysfakcji z życia u pacjentów leczonych z powodu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. Hygeia Public Health 2015; 50: 142-148.
19. Richardson P. Spirituality, religion and palliative care. Ann Palliat Med 2014; 3: 150-159.
20. Puchalski CM, Vitillo R, Hull SK, et al. Improving the spiritual dimension of whole person care: Reaching national and international consensus. J Palliat Med 2014; 17: 642-656.
1. Uchmanowicz E. Potrzeby duchowe i wsparcie psychologiczne ludzi będących u kresu życia w kontekście opieki hospicyjnej. Piel Zdr Publ 2012; 2: 67-72.
2.
Ciałkowska-Rysz, Dzierżanowski T (red.). Medycyna paliatywna. Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2019.
3.
de Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
4.
Smoleń E, Jarema M, Hombek K i wsp. Akceptacja i przystosowanie do choroby u pacjentów leczonych onkologicznie. Probl Pielęg 2018; 26: 37-43.
5.
Nowicki GJ, Ślusarska B, Bartoszek A, et al. Moderation and mediation analysis of the relationship between total protein concentration and the risk of depressive disorders in older adults with function dependence in home care. Nutrients 2018; 10: 1374.
6.
Barańska A, Waraksa-Wiśniewska M, Andruszkiewicz A. Nastrój jako wyznacznik akceptacji choroby pacjentów dializowanych. Nefrol Dial Pol 2014; 18: 27-31.
7.
Kurowska K, Lach B. Akceptacja choroby i sposoby radzenia sobie ze stresem u chorych na cukrzycę typu 2. Diabetol Prakt 2011; 12: 113-119.
8.
Kędzior B, Uchmanowicz I, Jankowska-Polańska B i wsp. Poziom leku i depresji a stopień akceptacji choroby u pacjentów objętych opieką hospicyjną. Współcz Pielęg Ochr Zdr 2016; 5: 16-20.
9.
Mróz J. Pozytywny i negatywny afekt w procesie choroby. W: Człowiek chory – aspekt biopsychospołeczny. Janowski K, Gierus J (red.). Centrum Psychologii i Pomocy Psychologicznej, Lublin 2009; 285-294.
10.
Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2012.
11.
Kulpa M, Owczarek K, Stypuła-Ciuba B. Przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej a jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia u chorych onkologicznych. Med Paliat 2013, 5: 106-113.
12.
Kaptacz I. Ocena jakości życia, akceptacja choroby, potrzeb i oczekiwań pacjentów objętych domową opieką paliatywną – wstępne badanie pilotażowe. Med Paliat 2018; 10: 137-144.
13.
Ślusarska B, Nowicki GJ, Serwata M i wsp. Poziom akceptacji choroby i jakość życia chorych na chłoniaki. Med Paliat 2016; 8: 88-95.
14.
Wieraszka G, Lelonek B. Funkcjonowanie chorego z białaczką a akceptacja choroby nowotworowej. Stud Med 2008; 10: 21-26.
15.
Kapela I, Bąk E, Krzemińska SA i wsp. Ocena poziomu akceptacji choroby i satysfakcji z życia u chorych na raka jelita grubego leczonych chemioterapią. Piel Zdr Publ 2017; 26: 53-61.
16.
Kupcewicz E, Wojtkowska M. Akceptacja choroby a poczucie satysfakcji życia w grupie chorych leczonych z powodu dyskopatii. Przeds Zarz 2014; 15:157-170.
17.
Kaźmierczak M, Kubiak I, Gebuza G i wsp. Czynniki determinujące akceptację choroby przez kobiety leczone z powodu zmian patologicznych szyjki macicy. MONZ 2015; 21: 181-186.
18.
Kupcewicz E, Abramowicz A. Wpływ wybranych czynników socjodemograficznych na stopień akceptacji choroby i poziom satysfakcji z życia u pacjentów leczonych z powodu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. Hygeia Public Health 2015; 50: 142-148.
19.
Richardson P. Spirituality, religion and palliative care. Ann Palliat Med 2014; 3: 150-159.
20.
Puchalski CM, Vitillo R, Hull SK, et al. Improving the spiritual dimension of whole person care: Reaching national and international consensus. J Palliat Med 2014; 17: 642-656.
