The relationship between the strength of religious faith and spirituality and the level of acceptance of illness in a group of patients under home palliative care. Part 2. The strength of religious faith, its determinants, and its impact on the acceptance of the disease

WSTĘP

Współczesna medycyna jest w stanie zapewnić profesjonalną opiekę pacjentom z chorobą nowotworową od momentu rozpoznania aż do chwili, kiedy nie ma już możliwości leczenia przyczynowego. Są to m.in. chorzy objęci domową opieką hospicyjną. W takiej sytuacji często zmienia się sposób patrzenia na życie, które postrzega się w nowej perspektywie. Realne poczucie zagrożenia życia sprawia, że człowiek zmienia sposób działania, a wiele spraw, o które dotąd zabiegał, traci na ważności. Niepomyślne rokowanie stanowi silny stres nie tylko dla pacjenta, ale również jego rodziny, a towarzyszyć mu mogą wysoki poziom depresji, poczucia beznadziejności, lęk przed tym, co czeka chorego, myślenie o śmierci, także lęk przed śmiercią [1, 2]. W takiej sytuacji, przekraczającej możliwości kontroli, człowiek często szuka wsparcia w religii.
Psychologia religii podkreśla wieloznaczne rozumienie pojęcia religijności, która nie ma jednej powszechnie przyjętej definicji. Może być definiowana jako „zaangażowanie się w przekonania i praktyki charakterystyczne dla danej tradycji religijnej” [3] czy też „podmiotowe, indywidualne ustosunkowanie się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności, wyrażające się w sferze pojęć i przekonań, uczuć oraz zachowań jednostki” [4]. Religijność okazała się jednak niewystarczająca do adekwatnego przeżywania fenomenu religijnego. Powstała koncepcja duchowości, głównie z zakwestionowania instytucjonalnego wymiaru religii, która akcentuje autonomię oraz niepowtarzalność treści i emocji, których doświadcza człowiek w kontakcie z sacrum. Sullivan definiuje duchowość jako unikalną i indywidualną cechę osoby, która umożliwia nawiązywanie relacji z otaczającym światem, innymi osobami i bytami oraz może, lecz nie musi, odnosić się do wiary w Boga [5]. Religijność to przywiązanie do przekonań i praktyk religijnych typowych dla danej tradycji – widziana jest jako zewnętrznie wyznawana i rytualna ekspresja powiązana z organizacjami zinstytucjonalizowanego Kościoła, natomiast duchowość to ludzki stan pozwalający odkrywać sens i cel życia, osobista afirmacja transcendencji. Zakres tych pojęć jest różny, jednocześnie nierozłączny [6].
Liczne badania psychologiczne podkreślają szczególną rolę religijności w procesie radzenia sobie z chorobą nowotworową, która daje siłę do godnego przejścia przez czas cierpienia, a nawet umierania, przeżywania w pełni ostatnich chwil życia [7]. Badania sugerują także, że religijność pełni funkcję obniżającą lęk przed śmiercią [8, 9]. Czynnikiem istotnym w przystosowaniu się do choroby jest jej akceptacja. Jest to proces bardzo złożony i uzależniony od wielu czynników, m.in.: predyspozycji indywidualnych, czasu trwania choroby, dolegliwości somatycznych czy nasilenia objawów ubocznych leczenia onkologicznego [10]. Pełna akceptacja choroby jest niezwykle trudna do osiągnięcia, szczególnie gdy rokowanie jest niepewne, a złe samopoczucie może się pogłębić [10]. Wydaje się, że nie ma innej możliwości zrozumienia sensu choroby i cierpienia człowieka jak ta, która pozwala zrozumieć je tylko w relacji do wiary w Boga, a w konsekwencji przyjąć, że tylko Bóg może uzdrowić człowieka [12].

CEL PRACY

Celem pracy była ocena siły wiary religijnej oraz jej determinantów i wpływu na poziom akceptacji choroby w grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną. Wyodrębniono następujące problemy szczegółowe: 1) jaki jest poziom siły wiary religijnej w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną, 2) jakie zmienne wpływają na poziom siły wiary religijnej w badanej grupie, 3) czy siła wiary religijnej wpływa na poziom akceptacji choroby.

MATERIAŁ I METODY

W badanu przeprowadzonym metodą sondażu diagnostycznego w okresie od grudnia 2019 r. do stycznia 2020 r. wzięło udział 106 pacjentów objętych domową opieką hospicyjną przez Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Radomiu, zamieszkałych na terenie pięciu miejscowości: Radom, Białobrzegi, Zwoleń, Lipsk oraz Krzyżanowice. Kryteria włączenia do badań obejmowały: wyrażenie świadomej zgody na udział w badaniu, stan umysłowy pozwalający na uczestnictwo w badaniu oraz objęcie pacjenta domową opieką hospicyjną. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy, każdy pacjent został poinformowany o celu badań oraz mógł odstąpić od uczestnictwa w nim na każdym etapie bez podawania przyczyny. Procedura badawcza była zgodna z zasadami Deklaracji helsińskiej i została zatwierdzona przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie (Nr KE-0254/ 128/2018).
Kwestionariusz ankiety składał się z dwóch standaryzowanych narzędzi – Kwestionariusza Siły Wiary Religijnej Santa Clara (SCORF) i Skali Akceptacji Choroby (AIS) – oraz pytań metryczkowych oceniających dane socjodemograficzne, zmienne związane z chorobą i środowiskiem zamieszkania badanych. Siłę wiary religijnej pacjentów oceniono na podstawie SCORF. Narzędzie składa się z 10 pytań, a pytania zawarte w kwestionariuszu są niezależne od wyznania religijnego, do którego przynależy badany. Jednoczynnikowa miara dotyczy siły wiary w Boga, a najczęściej używanym w kwestionariuszu słowem jest słowo „wiara”. Narzędzie kładzie nacisk na wiarę w Boga, który jest źródłem pocieszenia, inspiracji, sensu i celu w życiu, stanowiąc centrum, wokół którego dokonuje się identyfikacja oraz kształtowanie poczucia tożsamości [13]. W badaniach zagranicznych rzetelność mierzona za pomocą współczynnika  Cronbacha w zależności od badanej grupy wahała się między 0,93 a 0,97 [14–16], natomiast w populacji polskiej w grupie anonimowych alkoholików wynosiła 0,95, a wśród studentów 0,94 [13].
Do oceny poziomu akceptacji choroby wykorzystano AIS. Narzędzie składa się z 8 twierdzeń, które określają różnorodne problemy związane z chorobą. Wszystkie twierdzenia są ulokowane w pięciostopniowej skali (od 1 do 5). Zadaniem badanego jest odniesienie się do danego stwierdzenia, gdzie 1 oznacza wyrażenie zdecydowanej zgody z twierdzeniem, a 5 całkowitą negację twierdzenia. Miarą akceptacji choroby jest suma uzyskanych punktów, która mieści się w przedziale 8–40. Im mniej punktów, tym gorsza akceptacja choroby, a im więcej punktów, tym akceptacja wyższa. Wskaźnik zgodności wewnętrznej  Cronbacha wynosi 0,85, stałość wyniku 0,64, co stanowi zadowalający wskaźnik rzetelności [17].
Kwestionariusz ankiety zakończony był metryczką, w której oceniano dane socjodemograficzne badanych oraz zmienne związane z chorobą i środowiskiem zamieszkania pacjenta. Pytania dotyczyły: płci, wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, stanu cywilnego, liczby osób mieszkających we wspólnym gospodarstwie domowym, wyznania i stosunku do wiary oraz czasu objęcia domową opieką hospicyjną. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono za pomocą wartości średniej, mediany, dolnego i górnego kwartyla, minimum i maksimum oraz odchylenia standardowego, a dla niemierzalnych za pomocą liczności i odsetka. Sprawdzenie normalności rozkładu zmiennych w badanych grupach wykonano za pomocą testu normalności Shapiro-Wilka. Do zbadania różnic pomiędzy dwiema grupami zastosowano test U Manna-Whitneya. Ocenę różnic pomiędzy trzema grupami wykonano z użyciem analizy wariancji ANOVA (wraz z testem post-hoc RIR Tukeya), a w przypadku niespełnienia warunków do jej zastosowania – testu Kruskala-Wallisa. Do sprawdzenia zależności pomiędzy siłą wiary religijnej a poziomem akceptacji choroby wykorzystano korelacje rang Spearmana. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono na podstawie oprogramowania komputerowego Statistica 9.1 (StatSoft, Polska).

WYNIKI

Charakterystyka badanej grupy pacjentów objętych domową opieką hospicyjną

Do badania włączono 106 pacjentów objętych domową opieką hospicyjną, z czego większość stanowiły kobiety (52,83%). Średnia wieku w badanej grupie wynosiła 73,1 roku (SD = 5,5). Większość badanych mieszkało w rejonach wiejskich (65,09%), legitymowało się wykształceniem średnim (37,74%) oraz pozostawało w związku małżeńskim (50,94%). Szczegółowe dane socjodemograficzne badanych oraz zmienne związane z chorobą i środowiskiem zamieszkania przedstawiono w tabeli 1.

Siła wiary religijnej i jej uwarunkowania

W badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną średnia poziomu siły wiary religijnej wynosiła 31,71 (SD = 5,86), przy wartości środkowej równej 33, co należy interpretować jako wynik wysoki. Jakkolwiek wąski przedział kwartylowy, pomiędzy 30 a 35, wskazuje, że połowa ankietowanych osiągnęła taki wynik, co wskazuje na wysoki poziom siły przekonań religijnych. Przeprowadzona analiza wykazała, że takie zmienne, jak: liczba osób pozostających z pacjentem we wspólnym gospodarstwie domowym oraz stosunek do wiary deklarowany przez chorego, istotnie różnicują poziom siły jego wiary religijnej (p < 0,05). Natomiast takie zmienne, jak: płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, stan cywilny i czas objęcia domową opieką hospicyjną, nie wpływają istotnie na poziom siły wiary religijnej chorego (p > 0,05). Szczegółowe dane przedstawia tabela 2. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że istotnie wyższy poziom siły wiary religijnej mieli badani, którzy mieszkali z 2–3 osobami (M = 32,69; SD = 5,02) w porównaniu z respondentami mieszkającymi z jedną osobą (M = 29,34; SD = 5,17) (p = 0,011). Kolejną zmienną istotnie wpływającą na poziom siły wiary religijnej badanych był ich stosunek do wiary (p < 0,001). Istotnie wyższy poziom siły wiary religijnej miały osoby określające siebie jako głęboko wierzące (M = 35,53; SD = 2,29) i wierzące (M = 32,33; SD = 2,61) w porównaniu z badanymi, którzy określili siebie jako niewierzący i obojętni religijnie (M = 16,1; SD = 3,57).

Poziom akceptacji choroby w badanej grupie

Poziom akceptacji choroby w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną należy określić jako średni. Średnia punktów w teście AIS wynosiła 25,42 pkt (SD = 6,43), natomiast wartość środkowa (mediana) – 26,5 pkt. Ponadto wąski przedział kwartylowy, pomiędzy 23 a 29, wskazuje, że połowa ankietowanych osiągnęła wynik między 23 a 29 pkt.

Wpływ siły wiary religijnej na poziom akceptacji choroby w badanej grupie

Analiza korelacji siły wiary religijnej z poziomem akceptacji choroby wykazała istotną statystycznie dodatnią korelację (r = 0,446; p < 0,001). Wraz z większym poziomem siły wiary religijnej wzrasta poziom akceptacji choroby. Szczegółowe dane przedstawiają tabela 3 i rycina 1.

DYSKUSJA

Przeprowadzone badania miały na celu określenie związku siły wiary religijnej z poziomem akceptacji choroby. Większość badanych pacjentów objętych domową opieką hospicyjną charakteryzuje się wysokim poziomem siły wiary religijnej. Do takich wniosków doszli także Walczak i wsp. [18], gdyż grupa badanych przez nich chorych leczonych z powodu choroby nowotworowej cechowała się większą siłą wiary i postawą religijną niż osoby zdrowe z grupy kontrolnej. Większe nasilenie siły wiary religijnej może wynikać z faktu, że osoby nieuleczalnie chore powierzają swoje życie istocie wyższej, aby zyskać akceptację życia z chorobą i procesu umierania. Istotnej zmianie ulega system wartości pacjenta. W badaniach przeprowadzonych przez Klatkiewicza [19] wykazano, że pacjentów chorujących na nowotwór charakteryzuje wyższy poziom wiary w porównaniu z osobami zdrowymi, co wskazuje na fakt, że ludzie dotknięci ciężkim doświadczeniem zawierzają swoje życie sile wyższej, która daje im spokój, ukojenie oraz działa łagodząco na doznawane emocje. Badana grupa pacjentów objętych domową opieką hospicyjną wykazała średni poziom akceptacji choroby (M = 25,42). Podobnie w doniesieniu Juczyńskiego [17] przeprowadzonym m.in. wśród kobiet z rakiem sutka i macicy poziom akceptacji choroby wynosił 28,13. Również Smoleń i wsp. [20], badając stopień akceptacji choroby u pacjentów onkologicznych, otrzymali wynik na poziomie M = 25,03. Średni poziom akceptacji choroby (M = 27,21) dominował również wśród pacjentek z chorobą nowotworową gruczołu piersiowego w badaniach Kozieł i wsp. [21]. Okazuje się, że pełna akceptacja choroby nowotworowej przez pacjenta jest niezwykle trudna do osiągnięcia, szczególnie gdy rokowanie jest niepewne. Bardzo często jest to faza, w której chory podejmuje walkę o życie i zaczyna wierzyć, że ma realny wpływ na stan swojego zdrowia. Zapewnienie pomocy i wsparcia w odzyskiwaniu niezależności i samodzielności może przyczynić się do złagodzenia negatywnych emocji związanych z chorobą, zmniejszając tym samym poczucie dyskomfortu psychicznego i ułatwiając choremu powrót do dobrego samo­poczucia [12]. W badaniach własnych wykazano wysoce istotną korelację siły wiary religijnej z poziomem akceptacji choroby, podobnie jak w doniesieniu Kołpy i wsp. [11], gdzie osoby cierpiące na choroby nowotworowe, które określały siebie jako bardziej wierzące, cechowały się wyższym stopniem akceptacji choroby.
Religijność pacjentów może wpływać na sposób postrzegania przez nich choroby, a także na podejmowanie decyzji odnośnie do procesu leczenia, a nawet może stanowić motywację do wypełniania zaleceń lekarskich [5] a co za tym idzie – akceptacji choroby. Religijne osoby chore na nowotwór wydają się odnajdować w religii pewną przestrzeń, która ułatwia im akceptację choroby, redukuje wewnętrzne napięcie, bunt oraz prowadzi do ostatecznej akceptacji skończoności życia i nieuchronności śmierci [21].

WNIOSKI

Siła wiary religijnej w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną kształtuje się na wysokim poziomie, natomiast poziom akceptacji choroby odczuwany przez chorych jest na średnim poziomie. Determinantami poziomu siły wiary religijnej w badanej grupie pacjentów jest liczba osób mieszkających razem z pacjentem we wspólnym gospodarstwie domowym oraz deklarowany przez chorego stosunek do wiary. Istnieje dodatnia korelacja między poziomem siły wiary religijnej a poziomem akceptacji choroby. Wraz ze wzrostem poziomu siły wiary religijnej rośnie poziom akceptacji choroby w grupie badanych pacjentów objętych domową opieką hospicyjną.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.