The relationship between the strength of religious faith and spirituality and the level of acceptance of illness in a group of patients under home palliative care. Part 3. Spirituality and its conditioning, as well as the impact on the acceptance of illness

WSTĘP I CEL PRACY

Podejmując się próby opisania zagadnień duchowości i religijności, autorzy pojęcia te czasami utożsamiają, a czasami traktują rozłącznie. Do duchowości jednak należy odnosić się jak do zagadnienia, które wiąże się z dostrzeganiem w życiu ostatecznego sensu oraz wartości pozwalających osiągnąć stan harmonii i spokoju [1]. W rozumieniu tradycyjnym za istotę duchowości uznaje się zdolność do transcendencji, czyli przekraczania „ja realnego”, i należy traktować ją jako coś, co stanowi o rozwoju człowieka [2]. Duchowość jest uniwersalnym ludzkim doświadczeniem i może być zdefiniowana jako osobiste poszukiwanie odpowiedzi na pytania ostateczne o sens życia oraz relację między życiem i śmiercią [3]. Na potrzeby naszych badań przyjęliśmy definicję duchowości zaproponowaną przez Mezzenbroeka i wsp. [4], która wyjaśnia, że duchowość odnosi się do dążenia człowieka do doświadczenia połączenia tego, co stanowi istotę życia, na którą składają się trzy wymiary: świadomość połączenia z własnym ja, świadomość połączenia z innymi i naturą oraz świadomość połączenia z trascendentem. Myślą przewodnią w definiowaniu duchowości jest „świadomość połączenia (fakt bycia połączonym)” [5, 6]. Opierając się na konceptualnej, empirycznej i klinicznej literaturze pielęgniarstwa, Reed [7] zdefiniował duchowość jako skłonność do tworzenia znaczenia poprzez poczucie relacyjności z wymiarami, które wykraczają poza własne ja w taki sposób, aby wzmocnić i nie deprecjonować jednostki. Według autora taka relacyjność może być doświadczona w osobie/wewnątrz jej (jako relacyjność w obrębie siebie/własnego ja), interpersonalnie (w kontekście innych i naturalnego środowiska) oraz transosobowo (odnosząc się do poczucia relacji z tym, co niewidzialne, z Bogiem lub z siłą potężniejszą niż własne ja). Na podstawie przyjętych przez nas definicji duchowość i religijność uważa się za niezależne, ale nakładające się konstrukty. Praktyki religijne mogą być wyrazem duchowości, jednak niekoniecznie na przykład w przypadku ateistów. Zgodnie z tą definicją duchowość odnosi się do związku z siłą wyższą (Bogiem, wyższą mocą lub prawdą ostateczną).
Duchowość jest doświadczeniem indywidualnym, podczas gdy religijność wymaga dzielenia się przekonaniami i rytuałami z innymi. Religijność jest równoznaczna ze zrozumieniem i zaangażowaniem się w system wierzeń i praktyk, podczas gdy duchowość jest poszukiwaniem sensu życia i świętości i niekoniecznie prowadzi do religijności [8]. Duchowość jest ważna dla pacjentów onkologicznych i w terminalnym stadium choroby [9, 10]. Praktyki duchowe, takie jak modlitwa, medytacja, czytanie Pisma Świętego lub uczestnictwo w praktykach religijnych, mogą pomóc pacjentom w poradzeniu sobie z objawami fizycznymi, takimi jak nudności, zmęczenie czy ból [11, 12]. Ponadto duchowość pacjenta, jego przekonania, postawy i doświadczenia mogą pomóc w odpowiedzi na pytania egzystencjalne lub w tworzeniu nowych znaczeń ciężkiej sytuacji związanej z chorobą [13]. W przeglądzie systematycznym Visser i wsp. [14] wykazali, że wysoki poziom duchowości wpływa na znaczną poprawę jakości życia pacjentów leczonych z powodu choroby nowotworowej. Sloan i wsp. [15] uważają, że religia i modlitwa mogą prowadzić do szybszego powrotu do zdrowia w różnych chorobach, z kolei wyniki badań Koeninga i wsp. [8] wskazują, że duchowość i religijność w przypadku ryzyka sercowo-naczyniowego czy złego funkcjonowania układu odpornościowego mogą wpływać pozytywnie poprzez obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, poprawę wyników lipidogramu i odporności. Jafaria i wsp. [16] stwierdzili, że dobrostan duchowy i nadzieja odgrywają ważną rolę w zadowoleniu z życia i przystosowaniu psychicznym pacjentów chorych na raka. Heszen-Niejodek [17] wykazała, że duchowość sprzyja lepszej adaptacji do przewlekłej choroby somatycznej oraz postawie korzystnej dla leczenia. Uduchowieni pacjenci chorzy na raka oceniali swoje aktualne samopoczucie jako lepsze, przypisywali sobie większy wpływ na przebieg choroby, częściej też deklarowali optymizm. W przeprowadzonych badaniach jakościowych [18–20] pacjenci chorzy na nowotwór podawali, że ich religijność i duchowość pomaga im zrozumieć sytuację, w jakiej się znaleźli, i oderwać się od zmartwień związanych z ich stanem zdrowia.
Omówione wyżej badania sugerują, że u pacjentów leczonych z przyczyn onkologicznych duchowość jest istotna i ma potencjalny wpływ na ich dobrostan. U pacjentów objętych długoterminową opieką domową można spodziewać się pozytywnego związku pomiędzy duchowością a akceptacją choroby. Celem podjętych badań było poznanie duchowości i jej wymiarów u pacjentów objętych domową opieką hospicyjną oraz określenie związku duchowości z poziomem akceptacji choroby. Wyodrębniliśmy następujące problemy szczegółowe:
– jakie wymiary duchowości mają największy wpływ na duchowość pacjentów objętych domową opieką hospicyjną,
– jakie zmienne wpływają na duchowość w badanej grupie,
– czy poszczególne wymiary duchowości wpływają na poziom akceptacji choroby.

MATERIAŁ I METODY

Materiał badawczy zebrano wśród 106 pacjentów objętych domową opieką hospicyjną przez Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Radomiu. Obszar badań obejmował następujące miejscowości: Radom, Białobrzegi, Zwoleń, Lipsk oraz Krzyżanowice. Dane zbierano od grudnia 2019 r. do stycznia 2020 r. Kryteria włączenia do badań obejmowały: wyrażenie świadomej zgody na udział w badaniu, stan umysłowy pozwalający na uczestnictwo w badaniu oraz fakt objęcia pacjenta domową opieką hospicyjną. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Każdy pacjent został poinformowany o celu badań oraz mógł odstąpić od uczestnictwa w badaniu na każdym etapie bez podawania przyczyny. Procedura badawcza była zgodna z zasadami Deklaracji Helsińskiej i została zatwierdzona przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie (Nr KE-0254/128/2018).
Kwestionariusz ankiety składał się z dwóch narzędzi standaryzowanych oraz metryczki oceniającej dane socjodemograficzne, zmienne związane z chorobą oraz środowiskiem zamieszkania badanych. Kwestionariusz ankiety obejmował:
– Postawy duchowe i zaangażowanie (SAIL), autorstwa Meezen­broek, Garssena, van den Berg, Tuytela, van Dierendoncka, Schaufeli, w polskiej adaptacji Delugi, Dobrowolskiej, Jurka, Ślusarskiej, Nowickiego i Palese [21]. Skala SAIL jest narzędziem samoopisu zawierającym 26 twierdzeń, które w oryginalnej wersji wchodzą w skład siedmiu podskal. Eksploracyjna analiza czynnikowa na gruncie polskiej adaptacji SAIL nie pozwoliła jednak na odtworzenie struktury siedmioczynnikowej – w toku analizy uzyskano sześć czynników (czyli o jeden mniej niż w wersji oryginalnej), które wyjaśniają 67,96% wariancji. Procent wariancji jest porównywalny z wersją oryginalną SAIL (68%). Przypuszcza się, że na osiągnięty wynik mogła mieć wpływ kwestia uwarunkowań kulturowych i religijnych naszego społeczeństwa. Mimo że szeroko rozumiana religijność (religia) i duchowość są zjawiskami uniwersalnymi, to jednak przynależą do sfery kultury, która wpływa i kształtuje w nieco inny sposób te same idee, nadając im odmienne formy. Ostatecznie w polskiej wersji skali SAIL wyodrębniono następujące podskale:
– Doznania transcendentne – przekraczanie rzeczywistości, przejście na inny poziom ludzkich doświadczeń i zmysłów, doświadczanie Absolutu (Boga/Siły Wyższej),
– Aktywności duchowe – wysiłek i zaangażowanie w świat wartości, łączność z Absolutem (Bogiem/ Siłą Wyższą),
– Więź z naturą – łączność ze światem natury, zachwyt wszechświatem,
– Wartość życia – poczucie sensu i wartości życia, widzenie wartości życia w poświęcaniu się dla innych,
– Zaradność – umiejętność radzenia sobie, akceptacja trudnych sytuacji życiowych,
– Zaufanie – wiara w opatrzność, poczucie braku wpływu na wszystkie sprawy życiowe.
Przy każdym stwierdzeniu ankietowany był proszony o zaznaczenie, w jakiej mierze zawarte w narzędziu tezy odnoszą się do niego. Spośród odpowiedzi w twierdzeniach od 1 do 18 mógł wybrać: 1 – wcale, 2 – prawie wcale, 3 – trochę, 4 – w pewnym sensie, 5 – w dużym stopniu, oraz 6 – w bardzo dużym stopniu. W stwierdzeniach od 19. do 26. spośród odpowiedzi respondent był proszony o zaznaczenie: 1 – nigdy, 2 – rzadko, 3 – czasami, 4 – regularnie, 5 – często, 6 – bardzo często. Im wyższy wynik uzyskany w poszczególnej podskali, tym wyższy poziom duchowości i zaangażowania w poszczególnej podskali [4]. W polskiej adaptacji rzetelność poszczególnych podskal wahała się od 0,627 do 0,812.
Skalę Akceptacji Choroby (AIS), autorstwa Felton, Revenson i Hinrichsen, w polskiej adaptacji Juczyńskiego, zawierającą osiem stwierdzeń opisujących konsekwencje złego stanu zdrowia, które sprowadzają się do uznania ograniczeń narzucanych przez chorobę, braku samowystarczalności, poczucia zależności od innych osób i obniżenia poczucia własnej wartości. Zadaniem respondenta było ustosunkowanie się do każdego twierdzenia zawartego w skali, czyli określenie aktualnego stanu w pięciostopniowej skali: od 1 – zdecydowanie zgadzam się, do 5 – zdecydowanie się nie zgadzam. Każdej odpowiedzi przypisywana jest liczba punktów. Suma punktów uzyskanych przez respondenta była ogólną miarą stopnia akceptacji choroby, a jej zakres mieści się w przedziale od 8 do 40 punktów. Niskie wyniki oznaczają brak akceptacji i przystosowania się do choroby, natomiast wysoki wynik świadczy o akceptacji własnego stanu chorobowego. Wskaźnik zgodności wewnętrznej a Cronbacha w badaniach normalizacyjnych dla warunków polskich wynosił 0,85 [22].
metryczkę, w której oceniano dane socjodemograficzne badanych oraz zmienne związane z chorobą i środowiskiem zamieszkania pacjenta. Pytania dotyczyły: płci, wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, stanu cywilnego, liczby osób mieszkających we wspólnym gospodarstwie domowym, wyznania i stosunku do wiary oraz czasu objęcia domową opieką hospicyjną.
Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono za pomocą wartości średniej, dolnego i górnego kwartyla oraz odchylenia standardowego, a dla niemierzalnych za pomocą liczności i odsetka. Sprawdzenie normalności rozkładu zmiennych w badanych grupach wykonano z użyciem testu normalności Shapiro-Wilka. Do zbadania różnic pomiędzy dwiema grupami zastosowano test U Manna-Whitneya. Ocenę różnic pomiędzy trzema grupami wykonano za pomocą analizy wariancji ANOVA (wraz z testem post-hoc RIR Tukeya), a w przypadku niespełnienia warunków do jej zastosowania – testu Kruskala-Wallisa. Do sprawdzenia zależności pomiędzy podskalami SAIL a poziomem AIS wykorzystano korelacje rang Spearmana. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono, wykorzystując oprogramowanie komputerowe Statistica 9.1 (StatSoft, Polska).

WYNIKI

Charakterystyka socjodemograficzna badanej grupy

W badaniu uczestniczyło 106 osób, z czego większość stanowiły kobiety (n = 56; 52,83%) oraz osoby mieszkające na obszarach wiejskich (n = 69; 65,09%). Średnia wieku w badanej grupie wynosiła 73,1 roku (SD = 5,5). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 76 lat i więcej (n = 41; 38,68%), następnie 71–75 lat (n = 37; 34,91%) oraz respondenci mający 70 lat i mniej (n = 28; 26,41%). Najmłodszy badany miał 56 lat, a najstarszy 83 lata. Największą liczbę badanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim (n = 40; 37,74%), nieco mniejsza grupa miała wykształcenie zawodowe (n = 39; 36,79%), następnie podstawowe (n = 17; 16,04%) i wyższe (n = 10; 9,43%). Badaną grupę w większości stanowiły osoby będące w związku małżeńskim (n = 54; 50,94%) oraz wdowy i wdowcy (n = 45; 42,45%). Pięć osób było stanu wolnego, a dwie osoby były rozwiedzione. Wśród ankietowanych najwięcej mieszkało z 2–3 osobami (n = 59; 55,66%), z jedną osobą (n = 32; 30,19) i z 4–5 osobami (n = 15; 14,15%). Średnia długość pozostawania pacjentów pod opieką hospicyjną domową wynosiła 6,4 miesiąca (SD = 2,4), minimalny okres wynosił jeden miesiąc, a maksymalny – jedenaście miesięcy. Aż 62,27% (n = 66) określiło siebie jako osobę wierzącą, a 28,3% (n = 30) jako głęboko wierzącą. Jedna osoba zadeklarowała się jako niewierząca, a dziewięć jako obojętna religijnie. Wszyscy badani, którzy określili się jako osoby wierzące, były wyznania rzymsko-katolickiego.

Duchowość i zaangażowanie w badanej grupie

Analizie poddano sześć podskal zawartych w skali SAIL. W badanej populacji pacjentów objętych domową opieką hospicyjną najwyższy średni wynik uzyskano w podskali Więź z naturą (M = 5,12; SD = 0,6), na drugim miejscu znalazła się podskala Zaufanie (M = 4,65; SD = 0,72), następnie Aktywności duchowe (M = 4,42; SD = 0,84). Nieco niższe oceny uzyskały domeny Znaczenie/wartość życia (M = 4,41; SD = 0,6) oraz Zaradność (M = 4,21; SD = 0,68). Najniżej ocenianą domeną były Doznania transcendentne (M = 3,72; SD = 1,03). Szczegółowe dane przedstawia tabela 1. Analiza wpływu wybranych zmiennych na poziom poszczególnych podskal w narzędziu SAIL wykazała, że tylko płeć nie wpływała istotnie na jakąkolwiek z podskal (p > 0,05). Szczegółowe analizy przedstawiają tabele 2–7.
Wyniki analiz wpływu wybranych zmiennych na poziom oceny w podskali Doznania transcendentne wskazują, że wiek, stan cywilny, liczba osób pozostających w gospodarstwie domowym z pacjentem, czas objęcia domową opieką hospicyjną oraz stosunek do wiary istotnie różnicują badaną grupę w zakresie tej podskali. Najniższy poziom oceny uzyskały osoby mające 70 lat i mniej, niebędące w związku małżeńskim, mieszkające z jedną osobą, objęte domową opieką hospicyjną przez 5 miesięcy lub mniej, określające się jako niewierzące w porównaniu z osobami deklarującymi się jako wierzące i głęboko wierzące (tab. 2). W podskali Aktywność duchowa zmiennymi istotnie różnicującymi badaną grupę były wiek, stan cywilny, liczba osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, czas objęcia domową opieką hospicyjną oraz stosunek do wiary. Istotnie wyższy poziom oceny w tej podskali uzyskali respondenci w wieku 76 lat i więcej, będący w związku małżeńskim, mieszkający z więcej niż dwoma osobami, objęci domową opieką hospicyjną przez 6 miesięcy i więcej, określający się jako głęboko wierzący i wierzący w porównaniu z osobami podającymi się za niewierzące (tab. 3). Na poziom oceny w podskali Więź z naturą wpływały dwie zmienne: stan cywilny oraz stosunek do wiary. Istotnie wyższy poziom oceny w tej podskali uzyskały osoby pozostające w związku małżeńskim oraz ankietowani określający siebie jako głęboko wierzący w porównaniu z osobami opisującymi siebie jako wierzące i niewierzące (tab. 4).
W podskali Znaczenie/wartość życia istotnie wyższy poziom oceny uzyskały osoby mające 76 lat i więcej, legitymujące się wykształceniem średnim i wyższym, pozostające w związku małżeńskim, mieszkające z więcej niż dwoma osobami, pozostające pod opieką domowego hospicjum 6 miesięcy i więcej, określające siebie jako głęboko wierzące w porównaniu z osobami opisującymi siebie jako wierzące i niewierzące (tab. 5). Przeprowadzone analizy wykazały, że istotnie wyższy poziom oceny w podskali Zaradność uzyskały osoby w wieku 71–75 lat oraz 76 lat i więcej, pozostające w związku małżeńskim, mieszkające z 2–3 osobami, będące pod opieką hospicjum domowego przez 6 miesięcy i więcej oraz określające siebie jako głęboko wierzące w porównaniu z osobami podającymi się za wierzące oraz niewierzące (tab. 6). Wyniki przeprowadzonych analiz wpływu wybranych zmiennych na poziom oceny w podskali Zaufanie wykazały, że istotnie niższy poziom oceny w tej podskali uzyskali respondenci mający 70 lat i mniej, niebędący w związku małżeńskim, mieszkający z jedną osobą, pozostający pod opieką domowego hospicjum 5 miesięcy i mniej, opisujący siebie jako osoby niewierzące w porównaniu z wierzącymi oraz osoby opisujące siebie jako wierzące w porównaniu z głęboko wierzącymi (tab. 7).

Poziom akceptacji choroby w badanej grupie

Poziom akceptacji choroby w badanej grupie należy określić jako średni. W badanej populacji średnia punktów w teście AIS wynosiła 25,42 pkt (SD = 6,43), natomiast wartość środkowa (mediana) – 26,5 pkt. Ponadto wąski przedział kwartylowy – między 23 a 29 – wskazuje, że połowa ankietowanych osiągnęła wynik między 23 a 29 pkt.

Wpływ duchowości i zaangażowania na poziom akceptacji choroby

Analiza korelacji poszczególnych podskal postaw duchowych i zaangażowania wykazała istotną dodatnią korelację wszystkich sześciu podskal z poziomem akceptacji choroby. Wraz ze wzrostem oceny w każdej z podskal określających postawy duchowe i zaan­gażowanie rośnie poziom akceptacji choroby. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 8 i na rycinie 1.

DYSKUSJA

Uważa się, że religijność i duchowość osób chorych służy trzem celom. Po pierwsze, jest podstawą do odkrycia znaczenia choroby, po drugie, zapewnia wsparcie i pozwala na poszukiwanie środków do radzenia sobie z chorobą, po trzecie, daje nadzieję. To umożliwia lepsze radzenie sobie z chorobą i pozwala unikać zachowań destrukcyjnych. Ponadto wiara i praktyki religijne pozwalają na obniżenie poziomu lęku, częstości występowania depresji, poziomu stresu, a nawet liczby samobójstw [23–25]. W powyższej pracy oceniliśmy duchowość pacjentów objętych domową opieką hospicyjną w sześciu wymiarach, następnie sprawdziliśmy, które ze zmiennych istotnie różnicują poziom każdego z tych wymiarów w badanej grupie, oraz oceniliśmy związek pomiędzy sześcioma wymiarami duchowości a poziomem akceptacji choroby. Wyniki naszego badania wykazały, że wiele zmiennych wpływa na ocenę każdego z sześciu wymiarów duchowości oraz każdy z sześciu wymiarów duchowości istotnie dodatnio koreluje z poziomem akceptacji choroby. Wyniki badań własnych wpisują się w dyskusję prowadzoną w czasopismach naukowych na temat wpływu duchowości na dobrostan pacjentów onkologicznych i chorych terminalnie [14, 26].
W badaniach własnych w ocenie wymiarów duchowości, które miały wpływ na duchowość pacjentów objętych długoterminową opieką domową, najwyższą średnią ocenę uzyskano w wymiarze Więź z naturą, na drugim miejscu znalazł się wymiar Zaufanie, a następnie Aktywności duchowe. Nieco niższe oceny uzyskały wymiary: Znaczenie/wartość życia oraz Zaradność. Najniżej ocenianą domeną były Doznania transcendentne. Badania Vissera i wsp. [27] przeprowadzone w grupie pacjentów onkologicznych w Holandii wyznania katolickiego wykazały, że podobnie jak w badaniach własnych najwyżej ocenianym wymiarem duchowości była Więź z naturą. Nieco inaczej niż w prezentowanych badaniach, na kolejnym miejscach znalazły się: Znaczenie/wartość życia, Zaufanie, Zaradność, Aktywności duchowe i na ostatnim miejscu, podobnie jak w badaniach własnych, Doznania transcendentne. Z kolei badania Gintinga i wsp. [28] przeprowadzone w grupie 293 osób z chorobą niedokrwienną serca, którą w większości stanowili muzułmanie, wykazały, że kolejność oceny wymiarów duchowości była następująca: Więź z naturą, Znaczenie/wartość życia, Zaradność, Zaufanie, Aktywności duchowe oraz Doznania transcendentne.
Badani respondenci charakteryzowali się średnim poziomem akceptacji choroby. Podobny ogólny średni wynik akceptacji choroby w grupie 112 pacjentek leczonych z powodu nowotworu gruczołu piersiowego uzyskali w swoich badaniach Kozieł i wsp. [29]. Podobne średnie wyniki poziomu akceptacji choroby w swoich badaniach zaobserwowali Kaźmierczak i wsp. [30], którzy materiał badawczy zebrali w grupie 50 pacjentek hospitalizowanych na Oddziale Klinicznym Położnictwa, Chorób Kobiecych i Ginekologii Onkologicznej Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu. W badaniach Łuczyk i wsp. [31] poziom akceptacji choroby w grupie 71 kobiet leczonych chirurgicznie z powodu nowotworu piersi wynosił 25,82 i podobnie jak w badaniach własnych mieścił się w zakresie średniego poziomu akceptacji choroby. Poziom akceptacji choroby ma wiele uwarunkowań. Kurpas i wsp. [32] wykazali w grupie 150 pacjentów cierpiących z powodu przewlekłej choroby somatycznej, że rodzaj choroby ma wpływ na poziom jej akceptacji. Badane osoby leczone z powodu cukrzycy uzyskały średni wynik akceptacji choroby wynoszący 25,76, z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego – 27,78, a z powodu chorób układu nerwowego – 27,02. Dryhinicz i wsp. [33] oceniali poziom akceptacji choroby w grupie 100 pacjentek hospitalizowanych w Klinice Ginekologii Operacyjnej i Onkologii Ginekologicznej Dorosłych i Dziewcząt Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Jak wynika z ich badań, pacjentki hospitalizowane z powodu chorób onkologicznych miały istotnie niższy średni poziom akceptacji choroby niż pacjentki leczone z przyczyn nieonkologicznych.
Praktyki religijne mogą wpływać na przebieg i wynik leczenia [34]. Uczestnictwo w nich może poprawić samopoczucie poprzez interakcje społeczne z osobami o podobnych wartościach, tworzenie sieci wsparcia społecznego, których członkowie mogą stanowić źródło wsparcia dla chorego [35, 36]. Duchowość natomiast, obok religijności, może znacząco przyczynić się do psychospołecznego przystosowania się do źle rokującej choroby, zarówno przez pacjenta, jak i jego opiekunów [37]. W badaniach własnych wykazano, że wszystkie wymiary duchowości istotnie dodatnio korelowały z poziomem akceptacji choroby. Duchowość ma kluczowe znaczenie w życiu wielu ludzi, jednak pracownicy ochrony zdrowia w świadczeniu opieki nad pacjentami, zwłaszcza terminalnie chorymi, nie zawsze w pełni doceniają to zagadnienie [38]. Rozpoznanie choroby terminalnej może wpływać na brak wiary w życie i negatywne postrzeganie świata, dlatego w świadczeniu opieki nad pacjentem opieka duchowa jest niezbędna, a w jej sprawowaniu dużą rolę przypisuje się pielęgniarkom [39, 40]. Jak wskazują badania, pacjenci, którzy doświadczali wsparcia duchowego od pracowników ochrony zdrowia, mieli łagodniejsze objawy depresji i lepszą jakość życia [41, 42].

WNIOSKI

1. W badanej grupie pacjentów najwyżej ocenianym wymiarem duchowości była Więź z naturą, następnie Zaufanie i Aktywność duchowa. Nieco niższą ocenę uzyskały wymiary Znaczenie/wartość życia, Zaradność oraz Doznania transcendentne.
2. Badanymi zmiennymi, które istotnie różnicowały ocenę w poszczególnych wymiarach duchowości, były wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, stan cywilny, liczba osób mieszkających z pacjentem we wspólnym gospodarstwie domowym, czas objęcia domową opieką hospicyjną oraz stosunek do wiary. Jedynie płeć ankietowanych nie wpływała istotnie na ocenę któregokolwiek z sześciu wymiarów duchowości.
3. Zaobserwowano, że w badanej grupie pacjentów objętych domową opieką hospicyjną wraz ze wzrostem oceny każdego z sześciu wymiarów duchowości rośnie poziom akceptacji choroby.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.