Udział szlaku CD40/CD40L w aktywacji płytek krwi
W wyniku działania na płytki krwi pojawiających się w krwiobiegu specyficznych czynników stymulujących dochodzi do złożonego, wieloetapowego procesu ich aktywacji, który wyraża się uruchomieniem przemian w wielu szlakach metabolicznych, zwiększeniem stężenia wewnątrzkomórkowego wapnia oraz fosforylacją białek katalizowaną przez kinazy białkowe [1, 2]. Do fizjologicznych agonistów płytek, indukujących sygnał dla przemian wewnątrzkomórkowych, powodujących aktywację tych komórek poprzez oddziaływanie ze swoistymi receptorami powierzchniowymi, należą: trombina, kolagen, adenozynodifosforan (ADP), czynnik aktywujący płytki krwi (platelet-activating factor – PAF), tromboksan A2 (TXA2), serotonina, adrenalina, a także wazopresyna [1].
Szlaki prowadzące do aktywacji przez różne receptory integrynowe nie są nigdy jednakowe, ale są zbieżne. Niezależnie od różnic w budowie i właściwościach agonistów płytkowych fizjologiczna odpowiedź płytek krwi zawsze związana jest z reorganizacją cytoszkieletu prowadzącą do zmiany kształtu, adhezją do ściany naczynia krwionośnego, sekrecją związków zmagazynowanych w płytkowych ziarnistościach oraz tworzeniem agregatów płytkowych [3]. W procesie przekazywania sygnału bierze udział wiele różnych typów cząsteczek, w tym: białkowe kinazy tyrozynowe i serynowo-treoninowe, fosfatazy, białka G, fosfolipaza A2, fosfolipaza C, cyklaza adenylanowa i guanylanowa, a także wtórne przekaźniki sygnału – 3’,5’-cykliczny adenozynomonofosforan (cAMP), 3’,5’-cykliczny guanozynomonofosforan cGMP, diacyloglicerol (DAG), trifosfoinozytol (IP3) [4].
W płytkach krwi wyróżnić można trzy główne szlaki przekazywania sygnału:
• szlak kwasu arachidonowego, w którym aktywacji ulega fosfolipaza A2 (PLA2) katalizująca odłączanie wolnego kwasu arachidonowego z fosfolipidów błon cytoplazmatycznych;
• szlak zachodzący z udziałem fosfolipazy C (PLC), katalizującej uwalnianie dwóch wtórnych przekaźników informacji – IP3 oraz DAG;
• szlak, w którym zahamowana zostaje cyklaza adenylanowa.
Wszystkie te szlaki są ze sobą ściśle powiązane, prowadząc ostatecznie do zmiany konformacji głównej integryny płytkowej GPIIb/IIIa (αIIbb3), co pozwala na wiązanie fibrynogenu i tworzenie agregatów płytkowych [1].
Aktywacja płytkowego szlaku CD40/CD40L wyrażająca się wzmożoną ekspresją receptorów CD40 oraz pojawieniem się liganda CD40L na powierzchni płytek prowadzi do zwiększenia pozakomórkowego stężenia rozpuszczalnej formy sCD40L [5]. Podczas aktywacji płytek krwi wywołanej działaniem fizjologicznych agonistów, w tym rozpuszczalnej formy sCD40, dochodzi do ekspozycji obecnych na powierzchni płytek cząsteczek CD40 oraz ekspresji zgromadzonego we wnętrzu komórek liganda CD40L. Stosując testy immunofluorescencyjne, wykazano, że znajdująca się w cytoplazmie spoczynkowych płytek krwi cząsteczka CD40L już po jednej minucie od czasu ich aktywacji ulega transportowi i natychmiastowej ekspresji na powierzchni, razem z innymi klasycznymi markerami aktywacji płytek, np. selektyną P. Ekspresja CD40L na powierzchni aktywowanych płytek krwi jest procesem, który charakteryzuje się szybkim wzrostem. W krótkim czasie po zadziałaniu czynnika aktywującego obserwuje się maksymalne natężenie wydzielania cząsteczek CD40L, które jest związane z powierzchnią płytek. Po ok. godzinie dynamika procesu powraca do stanu wyjściowego. Po wyeksponowaniu liganda na powierzchnię płytek dochodzi do jego hydrolitycznego odszczepienia, a maksimum wydzielania rozpuszczalnej formy sCD40L następuje po ok. 1–2 godz. od zadziałania agonisty. Jest to stosunkowo długo w porównaniu z czasem sekrecji, po którym dochodzi do zewnątrzkomórkowego wydzielania substancji zmagazynowanych w płytkowych ziarnistościach [6]. Aktywacja płytek w stanach zapalnych prowadzi do natychmiastowej degranulacji α-ziarnistości i uwalniania szeregu aktywnych biologicznie czynników białkowych o działaniu prozapalnym, głównie chemokiny ulegającej ekspresji i sekrecji po aktywacji limfocytów T (regulated upon activation normal T cell expressed and secreted – RANTES), czynnika wzrostu beta (transforming growth factor beta – TGF-b), czynnika płytkowego 4 (platelet factor 4 – PF4), interleukiny 1 (IL-1), b-tromboglobuliny (bTG) [2]. Z aktywowanych płytek uwolnione zostają także inne związki, które choć nie są uznawane za substancje prozapalne, odgrywają istotną rolę w przebiegu reakcji zapalnych z udziałem płytek. Są to m.in. płytkowy czynnik wzrostu (ang. platelet derived growth factor – PDGF), trombospondyna (TSP) oraz czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego (vascular endothelial growth factor – VEGF) [7].
Mechanizmy wydzielania sCD40L oparte są głównie na funkcjonowaniu podstawowego receptora integrynowego płytek krwi GPIIb/IIIa oraz zachodzą z udziałem licznych metaloproteaz macierzy (matrix degrading metaloproteinases – MMPs) [6]. Wykazano, że substancje działające antagonistyczne w stosunku do GPIIb/IIIa w znacznym stopniu (nawet do 85%) hamują wydzielanie sCD40L podczas aktywacji płytek [8]. Uwalnianie rozpuszczalnego sCD40L za pośrednictwem metaloproteaz macierzy MMP-3 i MMP-9 potwierdza natomiast ich zwiększone stężenie w osoczu skorelowane ze wzmożoną ekspresją powierzchniową cząsteczki CD40L oraz zwiększeniem pozakomórkowego stężenia sCD40L [9]. Zastosowanie inhibitora dla MMP, jakim jest GM6001, hamuje odszczepianie i uwalnianie formy sCD40L [6].
Pobudzenie płytek krwi może być inicjowane na drodze zależnej od aktywacji kinaz p38 i p42, w wyniku której dochodzi do reorganizacji cytoszkieletu płytek, co prowadzi do ekspresji receptorów powierzchniowych, w tym także do translokacji i ekspozycji cząsteczek CD40L i selektyny P. Jeśli płytki krwi poddane działaniu trombiny, tromboksanu A2 czy ADP są eksponowane na działanie inhibitorów: PEG1 – zwiększającego stężenie cAMP lub nitroprusydku sodu – zwiększającego stężenie cGMP, hamowana jest fosforylacja kinaz białkowych (p38 – zależnej od cAMP i p48 – zależnej od cGMP), co prowadzi do zahamowania aktywacji płytek i blokowania ekspresji CD40L. Stąd wniosek, że kinazy białkowe zależne od cAMP i cGMP mają zdolność regulowania ekspresji cząsteczki CD40L na powierzchni aktywowanych płytek krwi i zapobiegają zarówno inicjacji, jak i rozwojowi procesów zapalnych związanych z interakcją płytkowego liganda CD40L z leukocytami i komórkami śródbłonka [6, 10].
Wykazano także, że ekspresja płytkowego CD40L podlega regulacji zależnej od mobilizowania wewnętrznych zasobów Ca2+ i aktywacji białkowej kinazy C [6].
Ostatnie doniesienia Pignatelli i wsp. [11] wskazują natomiast na bezpośrednie powiązanie aktywacji szlaku kwasu arachidonowego i płytkowego szlaku CD40/CD40L. Kaskada kwasu arachidonowego, uruchamiana podczas aktywacji płytek wywołanej silnym agonistą (trombina, kolagen), jest ważnym szlakiem metabolicznym, któremu towarzyszy powstawanie wolnych rodników, w tym anionorodnika ponadtlenkowego (O2–.) mogącego odgrywać kluczową rolę w mobilizowaniu cząsteczek CD40L na powierzchni płytek. Wykazano bowiem, że inhibitor fosfolipazy A2 (PLA2), która razem z lipazą DAG uwalnia kwas arachidonowy z fosfolipidów błony płytkowej, silnie hamuje uwalnianie cząsteczek CD40L z cytoplazamy i ich ekspresję na powierzchni płytek krwi aktywowanych trombiną lub kolagenem [1, 6].
Oddziaływania międzykomórkowe poprzez płytkowe białka CD40/CD40L
Dzięki obecności cząsteczek CD40L na powierzchni pobudzonych płytek krwi płytki wchodzą w interakcję z leukocytami oraz komórkami śródbłonka, uczestnicząc w rozwoju reakcji zapalnych [12].
Związany z błoną płytkową ligand CD40L wywiera prozapalny wpływ na komórki śródbłonka (w przeciwieństwie do jego formy rozpuszczalnej sCD40L), prowadząc do wydzielania ze śródbłonka monocytowego białka chemotaktycznego (monocyte chemotactic protein – MCP-1) i IL-8 – działających chemotaktycznie na neutrofile i monocyty. Aktywacji komórek śródbłonka towarzyszy adhezja płytek krwi oraz diapedeza i gromadzenie się w błonie wewnętrznej naczynia monocytów, makrofagów i limfocytów T
[12, 13]. Ponadto związana z błoną płytkową cząsteczka CD40L powoduje sekrecję chemokin z leukocytów: IL-8, RANTES, MCP-1 i MIP-1α [14]. Pobudzenie w warunkach
in vitro szlaku CD40/CD40L w komórkach śródbłonka, monocytach oraz komórkach mięśni gładkich powoduje nasilenie syntezy cytokin aterogennych, takich jak: IL-1, IL-6, IL-12, TNF-α, oraz czynników wzrostu [15].
Podczas przyłączania płytkowego liganda CD40L do śródbłonka naczyń krwionośnych dochodzi do ekspresji cząsteczek adhezyjnych, takich jak: selektyna E, cząsteczka adhezyjna naczyń krwionośnych (vascular cell adhesion molecule – VCAM-1) oraz cząsteczka międzykomórkowego białka adhezyjnego (intercellular adhesion molecule-1 – ICAM-1). Zwiększona zostaje również ich aktywność proteolityczna, w wyniku której wzmaga się wydzielanie metaloproteinaz (MMPs: 1, 2 i 9), tj. enzymów degradujących białka macierzy [16].
W przypadku oddziaływania z limfocytami powierzchniowa ekspresja cząsteczek CD40 oraz interakcja pomiędzy CD40 i CD40L odgrywają istotną rolę w promowaniu wytwarzania przeciwciał przez limfocyty B oraz regulują interakcję pomiędzy komórką prezentującą antygen (antigen presenting cell – APC) i limfocytem T, a ponadto uczestniczy w szeregu kolejnych etapów rozwijającego się zapalenia. Jest niezwykle istotna w szlakach transdukcji sygnału towarzyszących proliferacji i różnicowaniu limfocytów B zależnych od T [17].
Istotną rolą cząsteczek CD40 jest ich udział w przekazywaniu sygnałów apoptotycznych oraz w wygaszaniu odpowiedzi odpornościowej i unieczynnianiu komórek autoreaktywnych, co zapewnia kontrolę odpowiedzi odpornościowej [18].
Płytki krwi poprzez cząsteczkę CD40L powodują dojrzewanie komórek dendrytycznych, będących komórkami prezentującymi antygen, podobnie jak limfocyty B i makrofagi, indukując w ten sposób produkcję IL-12 [19].
Obecność cząsteczki CD40L na powierzchni płytek umożliwia także przełączanie klasy wytwarzanych przeciwciał z IgM/IgD na przeciwciała IgG, powodując znaczny wzrost ich produkcji w przypadku zmniejszenia liczby limfocytów T CD4+ [17].
W zaburzeniu interakcji CD40/CD40L upatruje się czynnik patogenetyczny rozwoju wielu schorzeń, np. reumatoidalnego zapalenia stawów, cukrzycy, miażdżycy, tocznia trzewnego [20].
Rola płytkowego szlaku CD40/CD40L w patogenezie chorób
W wielu stanach patologicznych, m.in. w miażdżycy, cukrzycy, chorobach nowotworowych, a także w stanach zapalnych obserwuje się wzmożoną aktywację płytek krwi, w którą zaangażowany jest prozapalny i prozakrzepowy szlak CD40/CD40L. Płytkowy szlak CD40/CD40L, warunkujący funkcje zapalne i immunoregulacyjne tych komórek, pozwolił zaliczyć płytki krwi do grona kluczowych mediatorów biorących udział w wielu procesach chorobowych [6].
Jego pobudzenie prowadzi do wytwarzania cytokin, chemokin, białek adhezyjnych, czynników wzrostu, metaloproteaz, wolnych rodników tlenowych i innych mediatorów odczynu zapalnego [18]. Ekspresja cząsteczek CD40L amplifikuje odpowiedź immunologiczną poprzez aktywację komórek eksponujących na powierzchni cząsteczkę CD40, takich jak: monocyty, limfocyty B i T oraz płytki krwi [6]. Wielofunkcyjna cząsteczka CD40L jest uznana za kluczowy płytkowy mediator stanu zapalnego, który uczestniczy w przekazywaniu sygnałów zarówno inicjujących, jak i wzmagających przebieg procesu miażdżycowego [14]. Henn i wsp. [6] dostarczyli dowodów na funkcjonalny udział cząsteczki CD40L w stanach zapalnych naczyń krwionośnych. Pierwszym etapem rozwoju miażdżycy jest dysfunkcja komórek śródbłonka, zachodząca pod wpływem chemokin i cząstek adhezyjnych wytwarzanych podczas pobudzenia szlaku CD40/CD40L. Płytkowy szlak CD40/CD40L uczestniczy w powikłaniach zakrzepowych na różnych etapach procesu miażdżycowego, a w wyniku aktywacji metaloproteaz prowadzi do zmian stabilizacyjnych blaszek miażdżycowych [21]. Działanie prozapalne płytkowej cząsteczki CD40L zostało wykazane także przez Urbicha i wsp., którzy donieśli, że podczas pobudzenia przez ten ligand śródbłonkowych receptorów CD40 dochodzi do wzrostu wolnych rodników tlenowych, co powoduje zahamowanie migracji komórek śródbłonka i utrudnia uruchomienie procesów naprawy zmian miażdżycowych [22]. Badania in vitro przeprowadzone przez May i wsp. symulujące interakcję płytek krwi ze śródbłonkiem w warunkach in vivo wykazały, iż adhezja płytek z udziałem receptora integrynowego αIIbb3 (GPIIb/IIIa) reguluje stężenie antygenu CD40L [6].
CD40L jest ligandem dla receptorów αIIbb3 (GP IIb/IIIa), przez co ułatwia stabilizację czopu płytkowego. W wyniku stabilnej adhezji płytek krwi do śródbłonka, zachodzącej przy udziale receptora αIIbb3, dochodzi do uwalniania z powierzchni płytek rozpuszczalnej formy sCD40L, która autokrynnie wzmaga aktywację płytek, powoduje wiązanie fibrynogenu do zmienionego konformacyjnie aktywnego receptora αIIbb3 oraz uwalnianie płytkowych mikropęcherzyków. Interakcja cząsteczki sCD40L z glikoproteiną αIIbb3 sprzyja zatem stabilizacji utworzonego skrzepu oraz powstających złogów miażdżycowych [9]. Wysoka pobudliwość towarzysząca funkcjonowaniu płytek krwi jest skorelowana z działaniem ogromnej liczby receptorów powierzchniowych sprzężonych z enzymatycznymi łańcuchami przekazywania sygnałów, wśród których kluczową rolę odgrywa płytkowa integryna αIIbb3 [23, 24]. Agregacja płytek krwi uwarunkowana jest zmianą konformacji tego receptora, która jest efektem przekazywania sygnału z wnętrza komórki na jej powierzchnię [1, 7]. Dochodzi wówczas do rozpoznania przez integrynę αIIbb3 specyficznych sekwencji aminokwasowych obecnych w cząsteczce fibrynogenu, który przyłączając się do receptorów αIIbb3, łączy ze sobą sąsiadujące płytki krwi, tworząc usieciowione agregaty płytkowe [25]. Z receptorami integrynowymi łączy się nie tylko fibrynogen pochodzący z osocza, ale również endogenny fibrynogen płytkowy uwalniany w czasie sekrecji z α-ziarnistości [7]. Cząsteczka CD40 występująca w obrębie blaszki miażdżycowej na komórkach śródbłonka, komórkach prezentujących antygen (APC), komórkach mięśni gładkich naczyń i płytkach krwi, na skutek oddziaływania z ligandem CD40L, indukuje sygnał aktywacji dla licznych czynników transkrypcyjnych, m.in. NFkb, aktywatora białek 1 (activator protein 1 – AP-1), przekaźnika sygnału i aktywatora transkrypcji (signal transducer and activator of transcription – STAT-1). W wyniku tego na powierzchni komórek śródbłonka dochodzi do ekspresji cząstek adhezyjnych i czynnika tkankowego, dzięki czemu nabywają one nowych właściwości prozapalnych i promiażdżycowych. Spowolnienie procesu miażdżycowego można uzyskać, hamując oddziaływania komórkowe wywołane przez szlak CD40/CD40L [20]. Wyjaśnienie tego zjawiska wzajemnych interakcji komórkowych z udziałem szlaku CD40/CD40L pozwala przypuszczać, że zahamowanie tej drogi stwarza nowe możliwości interwencji terapeutycznej.
Zarówno w cukrzycy, jak i w hipercholesterolemii dochodzi do zwiększonej aktywacji płytek krwi oraz związanej z tym wzmożonej syntezy chemokin, cytokin i białek adhezyjnych. W przypadku hipercholesterolemii ekspresja płytkowych markerów aktywacji: P-selektyny i CD40L uzależniona jest od zawartości cholesterolu frakcji LDL, a zawartość sCD40L jest tym większa, im mniejsza jest zawartość cholesterolu frakcji HDL [5].
Harding i wsp. wykazali, że cukrzyca typu 1 jest związana ze wzrostem ekspresji płytkowego antygenu CD40L oraz z tworzeniem agregatów płytkowo-monocytarnych, co przyczynia się do powstawania zmian prozapalnych i prozakrzepowych oraz prowadzi do przyspieszonego procesu miażdżycowego. Zarówno w cukrzycy typu 1, jak i w cukrzycy typu 2 obserwuje się znacznie zwiększony poziom ekspresji cząsteczek CD40L oraz cząsteczek CD40 na powierzchni płytek krwi, w porównaniu z osobami zdrowymi [6]. Ponadto w cukrzycy typu 2, w wyniku aktywacji płytek krwi, wyraźnie zwiększa się stężenie rozpuszczalnej frakcji sCD40L, które jest zależne od ilości osoczowego czynnika inhibitora aktywatora plazminogenu 1 (plasminogen activator inhibitor-1 – PAI-1) [5].
Zwiększoną ekspresję zarówno płytkowego receptora CD40, ligandu CD40L, jak i cząsteczki frakcji rozpuszczalnej sCD40L obserwuje się u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym [26].
Również wzrost ekspozycji receptorów CD40 na powierzchni monocytów i płytek krwi wywołany dymem tytoniowym nasila tworzenie agregatów płytkowo-monocytarnych u palaczy, zwiększając u nich ryzyko zmian zapalno-zakrzepowych.
W zaburzeniu płytkowego szlaku CD40/CD40L upatruje się czynnika patogennego, uczestniczącego w rozwoju jeszcze wielu innych schorzeń, m.in. takich jak: choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie tętnic w chorobie Kawasaki, toczeń trzewny oraz reumatoidalne zapalenie stawów [20].
Monitorowanie nieprawidłowego funkcjonowania szlaku CD40/CD40L może stać się w przyszłości skutecznym markerem oceny ryzyka powikłań zatorowo-
-zakrzepowych w wielu stanach patologicznych oraz w warunkach zwiększonej podatności na zaburzenia hemostazy, np. w okresie menopauzy.
Piśmiennictwo
1. Sikora J, Kostka B. Struktura i aktywacja płytek krwi oraz ich zastosowanie jako komórek modelowych. Post Biol Kom 2005; 232: 561-70.
2. Saluk-Juszczak J. Znaczenie lipopolisacharydu bakteryjnego w procesie aktywacji płytek krwi. Post Biol Kom 2007; 34: 159-72.
3. Olas B, Wachowicz B. Rola reaktywnych form tlenu w płytkach krwi. Post Biol Kom 2003; 30: 325-37.
4. Lazarus AH, Song S, Crow AR. Understanding platelet function through signal transduction. Transfus Med Rev 2003; 17: 45-56.
5. Lim HS, Blann AD, Lip GY. Soluble CD40 ligand, soluble P-selectin, interleukin-6, and tissue factor in diabetes mellitus: relationships to cardiovascular disease and risk factor intervention. Circulation 2004; 109: 2524-8.
6. Danese S, Fiocchi C. Platelet activation and the CD40/CD40 ligand pathway: mechanisms and implications for human disease. Crit Rev Immunol 2005; 25: 103-21.
7. Zieliński T, Wachowicz B. Proces sekrecji w płytkach krwi. Post Biochem 2003; 49: 175-84.
8. Remick DG. Pathophysiology of sepsis. Am J Pathol 2007; 170: 1435-44.
9. Yan JC, Wu ZG, Kong XT, et al. Relation between upregulation of CD40 system and complex stenosis morphology in patients with acute coronary syndrome. Acta Pharmacol Sin 2004; 25: 251-6.
10. Schwarz UR, Kobsar AL, Koksch M, et al. Inhibition of agonist-induced p42 and p38 mitogen-activated protein kinase phosphorylation and CD40 ligand/P-selectin expression by cyclic nucleotide-regulated pathways in human platelets. Biochem Pharmacol 2000; 60: 1399-407.
11. Pignatelli P, Sanguigni V, Lenti L, et al. gp91phox-dependent expression of platelet CD40 ligand. Circulation 2004; 110: 1326-9.
12. Grewal IS, Flavell RA. CD40 and CD154 in cell-mediated immunity. Annu Rev Immunol 1998; 16: 111-35.
13. Kralisz U. Oddziaływania płytek krwi z komórkami śródbłonka w stanach zapalnych. Część I. Receptory adhezyjne płytek krwi, komórek śródbłonka i mikropęcherzyków w hemostazie i stanach zapalnych. Post Biol Kom 2008; 35: 3-13.
14. André P, Nannizzi-Alaimo L, Prasad SK, et al. Platelet-derived CD40L: the switch-hitting player of cardiovascular disease. Circulation 2002; 106: 896-9.
15. Wasilewski J, Poloński L. Rola układu CD40/CD40L w patogenezie procesu miażdżycowego. Folia Cardiolog Exc 2006; 1: 10-19.
16. Kralisz U. Oddziaływania płytek krwi z komórkami śródbłonka w stanach zapalnych. Część II. Substancje uwalniane z płytek krwi – szlaki regulujące przewodzenie sygnału w komórkach śródbłonka w stanach zapalnych. Post Biol Kom 2008; 35: 61-78.
17. Renshaw BR, Fanslow WC 3rd, Armitage RJ, et al. Humoral immune responses in CD40 ligand-deficient mice. J Exp Med 1994; 180: 1889-900.
18. Mach F, Schönbeck U, Bonnefoy JY, et al. Activation of monocyte/macrophage functions related to acute atheroma complication by ligation of CD40: induction of collagenase, stromelysin, and tissue factor. Circulation 1997; 96: 396-9.
19. Ważna E. Płytki krwi jako regulatory procesów odpornościowych. Post Hig Med Dośw 2006; 60: 265-77.
20. Danese S, Katz JA, Saibeni S, et al. Activated platelets are the source of elevated levels of soluble CD40 ligand in the circulation of inflammatory bowel disease patients. Gut 2003; 52: 1435-41.
21. Slupsky JR, Kalbas M, Willuweit A, et al. Activated platelets induce tissue factor expression on human umbilical vein endothelial cells by ligation of CD40. Thromb Haemost 1998; 80: 1008-14.
22. Urbich C, Dernbach E, Aicher A, et al. CD40 ligand inhibits endothelial cell migration by increasing production of endothelial reactive oxygen species. Circulation 2002; 106: 981-6.
23. Ma YQ, Qin J, Plow EF. Platelet integrin alpha(IIb)beta(3): activation mechanisms. J Thromb Haemost 2007; 5: 1345-52.
24. Bennett JS. Structure and function of the platelet integrin alphaIIbbeta3. J Clin Invest 2005; 115: 3363-9.
25. Czokało-Plichta M. Patofizjologia. Maśliński S, Ryżewski J (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007; 522-77.
26. Yan JC, Ma GS, Wu ZG, et al. Increased levels of CD40-CD40 ligand system in patients with essential hypertension. Clin Chim Acta 2005; 355: 191-6.
