The role of cosmetic plant raw materials in treatment of dermatological lesions induced by hyperandrogenism

Zastosowanie nowoczesnych technik biologii molekularnej i osiągnięć biochemicznych przyczyniło się do wprowadzenia na rynek farmaceutyczny dużej liczby leków pochodzenia naturalnego. To właśnie XX wiek, wzorując się na różnych kulturach świata, przyniósł rozwój nauki o zastosowaniu roślin leczniczych – fitoterapii. Obecnie na świecie powszechnie stosuje się liczne preparaty pochodzenia roślinnego, lecz działanie wielu z nich nie zostało naukowo potwierdzone [1].

Hirsutyzm, łysienie androgenowe, łojotok, trądzik pospolity, trądzik różowaty oraz łojotokowe zapalenie skóry, to schorzenia dotyczące dużej populacji pacjentów dermatologicznych. W schorzeniach tych wykorzystuje się liczne uznane metody farmakologiczne, między innymi: octan cyproteronu, spironolakton, flutamid, finasteryd, doustne środki antykoncepcyjne, które działają w różnych mechanizmach, między innymi poprzez inhibicję przysadki mózgowej lub enzymów szlaku metabolicznego. Działają one hamująco na androgeny i obniżając czynność gruczołów łojowych, zmniejszają tym samym łojotok, objawy trądziku, redukują hirsutyzm. Obserwuje się, że pacjenci z wyżej wy­mienionymi schorzeniami chętnie sięgają również po różne roślinne środki wspomagające, kupowane w aptekach i drogeriach. Korzyści wynikające ze stosowania tych preparatów mogą być znaczące (tab. I). Tradycja stosowania roślin w medycynie chińskiej sięga aż 3000 lat, kiedy to zauważono możliwości wykorzystania, dziś dobrze znanej, zielonej herbaty. Owoce palmy sabalowej były stosowane przez rdzennych Amerykanów w leczeniu schorzeń urologicznych. Niepokalanka pieprzowego używano w starożytnym Rzymie i Grecji do zmniejszenia popędu płciowego. Współczesna fitoterapia swe wzorce czerpie również z tradycyjnych leków afrykańskich.

Bogata tradycja starożytnych kultur stała się dziś inspiracją do tworzenia nowych produktów na bazie naturalnych surowców. Choć działanie wielu z nich nie zostało jeszcze naukowo potwierdzone, istnieją liczne doniesienia o korzystnym wpływie na poprawę zmian skórnych.

Substancje aktywne zawarte w surowcach roślinnych są obecnie pozyskiwane w wysokich stężeniach i wykorzystywane w nowoczesnych terapiach leczniczych schorzeń dermatologicznych. Ma to również bezpośrednie przełożenie na szerokie zainteresowanie i produkcję takich preparatów przez firmy farmaceutyczne. Warto zapoznać się z najważniejszymi surowcami roślinnymi mającymi potencjał antyandrogenowy, gdyż może być to pomocne w planowaniu terapii [2, 3].

Soja owłosiona (łac. Glycyne max, ang. soyabean) – roślina jednoroczna, należąca do rodziny bobowatych (łac. Fabaceae), zwana również soją uprawną lub zwyczajną. Łodyga soi jest rozgałęziona i wzniesiona na wysokość około 100–150 cm. Liście są trzylistkowe, kwiaty drobne, różnej barwy w zależności od rodzaju odmiany uprawnej (ryc. 1.). Soja jako produkt żywieniowy była wykorzystywana w wielu społeczeństwach Dalekiego Wschodu.

U osób spożywających regularnie soję wykazano niską częstość występowania łagodnego rozrostu prostaty i raka piersi, co zachęca do zainteresowania się jej właściwościami farmakologicznymi. Soja jest wykorzystywana jako źródło fitoestrogenów u ko­biet w okresie menopauzy, jako naturalna alternatywa dla hormonalnej terapii zastępczej. Zawarte są w niej następujące fitoestrogeny: genisteina, daidzeina i ekwol. Fitoestrogeny mogą zwiększać pośrednio stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe, ograniczając w ten sposób stężenie wolnego testosteronu. Podobne działanie wykazuje dostarczana w doustnych tabletkach antykoncepcyjnych dawka estrogenów. W badaniach wpływu genisteiny na mieszki włosowe przeprowadzonych w warunkach in vitro wykazano zmniejszenie wzrostu włosów o 60–80%. Soja zawiera także serynowe inhibitory proteaz, które hamują aktywność trypsyny. Powodują one hamowanie tempa wzrostu włosów i zmniejszenie średnicy łodygi włosa. Mechanizm ich działania nie jest do końca poznany, uważa się jednak, że jest on niezależny od estrogenów [1, 4].

Pokrzywa zwyczajna (łac. Urtica dioica, ang. stinging nettle) – roślina wieloletnia zaliczana do rodziny pokrzywowatych (łac. Urticaceae). Jest ona byliną osiągającą do 1,5 m wysokości. Jej liście mają szarawe zabarwienie, a cechą charakterystyczną są kwiatostany dłuższe od ogonków liściowych. Pokrzywa zwyczajna jest rośliną dwupienną, co oznacza, że kwiaty męskie i żeńskie występują na różnych roślinach (ryc. 2.). Korzeń pokrzywy cechuje się dużym rozgałęzieniem. Często wykorzystuję się tę część rośliny w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego. Pozostała część pokrzywy stosowana jest jako lek moczopędny, ściągający oraz w leczeniu zapalenia stawów. Wyciągi z korzenia pokrzywy zawierają ligand o wysokim powinowactwie do globuliny wiążącej hormony płciowe. Badania dotyczące działania korzenia pokrzywy w odniesieniu do chorób skóry nie zostały dotąd przeprowadzone. Uważa się jednak, że pokrzywa ma właściwości przeciwzapalne, antyseptyczne i przeciwłojotokowe [4–6].

Zielona herbata (łac. Camellia sinensis, ang. green tea) – herbata należy do rodziny kameliowatych (łac. Cameliaceae, Theaceae), charakteryzującej się białymi kwiatami. Większym zainteresowaniem niż kwiaty cieszą się liście i pąki, stanowiące surowiec do dalszej produkcji (ryc. 3.). Ekstrakty z zielonej herbaty należą do najstarszych leków, stosowanych od około 3000 lat w tradycyjnej medycynie chińskiej. Ostatnie odkrycia pokazały, iż zielona herbata jest silnym przeciwutleniaczem i hamuje wzrost komórek nowotworowych w hodowli in vitro. Spowodowało to dalszy rozwój badań nad możliwością zastosowania klinicznego zielonej herbaty [7].

Zielona herbata zawiera związki zwane kate­chinami, które mogą modulować produkcję i biolo­giczne działanie androgenów, w tym hamować 5-reduktazę typu I. Podczas stosowania miejscowego zielonej herbaty stwierdzono zmniejszenie produkcji łoju na skórze gładkiej twarzy i skórze owłosionej głowy. Potencjalne korzyści w leczeniu chorób skóry spowodowanych androgenami są obecnie dość dobrze udokumentowane. Ekstrakt z zielonej herbaty można już znaleźć w preparatach ziołowych stosowanych w leczeniu łysienia androgenowego, nadmiernego owłosienia i trądziku [5, 7].

Niepokalanek pieprzowy (łac. Vitex agnus-casus, ang. chaste tree) – zielony krzew należący do rodziny werbenowatych (łac. Verbenaceae). Osiąga wysokość nawet do 5 m. Charakteryzują go owłosione liście złożone z dziewięciu podłużnych listków. Kwiaty mogą mieć barwę fioletową lub niebieską, rzadziej białą, owoce zaś są drobne, twarde i czteronasiennie (ryc. 4.). Niepokalanek był używany w starożytnym Rzymie i Grecji do zmniejszania popędu płciowego, stąd jego nazwa zwyczajowa – „czyste drzewo”, był postrzegany jako symbol dziewictwa. Jego działanie polega na wzmożeniu aktywności dopaminergicznej w obrębie przysadki mózgowej, co powoduje zahamowanie wydzielania prolaktyny. Stosuje się go w leczeniu różnych zaburzeń menstruacyjnych, przypadłości menopauzalne, w niedoczynności ciałka żółtego i w trądziku pospolitym. Kontrolowane badania wykazują poprawę zmian trądzikowych u większości osób stosujących preparaty niepokalanka przez 3 miesiące. Niepokalanek pieprzowy ma również właściwości przeciwbakteryjne, co wpływa korzystnie na leczenie trądziku [1, 5, 8].

Śliwa afrykańska (łac. Prunus africana, ang. red stinkwood, pygeum) – drzewo z rodziny różowatych (łac. Rosaceae) osiągające wysokość około 30 m, często wytwarzające korzenie podporowe. Liście są ciemnej, zielonej barwy, a ich brzegi mają drobne, ząbkowate zagłębienia (ryc. 5.). Z jej białych kwiatków powstają owoce – czerwonobrązowe jagody. Kora śliwy wykorzystywana jest jako tradycyjny lek afrykański. Powszechnie jest stosowana również we Francji w leczeniu łagodnego rozrostu stercza. Zawiera estry kwasu ferulowego, które mogą hamować wiązanie się dihydrotestosteronu z prostatą. Efekty leczenia przerostu prostaty śliwą afrykańską mogą również wynikać z hamowania 5-reduktazy, przez co zmniejsza się poziom testosteronu i hormonu luteinizującego w osoczu, co wykazano w badaniach przeprowadzonych na szczurach. Nie ma obecnie badań potwierdzających skuteczność tej rośliny w leczeniu schorzeń dermatologicznych. Istnieją jednak doniesienia o jej korzystnym wpływie na zmiany trądzikowe i łojotok [1, 5, 9].

Palma sabalowa (łac. Serenoa repens, ang. saw palmetto) – palma pochodząca z rodziny arekowatych (łac. Arecaceae). Osiąga wysokość do 2 m, jej liście ułożone są w kształt wachlarza, a ich brzegi mają ząbkowate zagłębienia (ryc. 6.). W leczeniu zastosowanie znajdują owoce (jednonasienne jagody), które początkowo są zielone, a w miarę dojrzewania zmieniają barwę na coraz ciemniejszą, niemal czarną. Owoce palmy sabalowej były stosowane przez rdzennych Amerykanów w leczeniu schorzeń urologicznych. Roślina ta jest jednym z najbardziej popularnych preparatów ziołowych w leczeniu łagodnego rozrostu stercza. Palma sabalowa wykazuje właściwości hamowania 5-reduktazy, co związane jest z jej działaniem antyestrogenowym poprzez konkurencyjne blokowanie receptorów estrogenowych. Nie zaleca się jej stosowania w okresie ciąży i laktacji [1, 5, 10].

Pluskwica groniasta (łac. Cimicifuga racemosa, ang. black cohosh) – bylina z rodziny jaskrowatych (łac. Ranunculaceae) o prosto wzniesionej łodydze i wysokości do 2 m. Liście pluskwicy są relatywnie duże w stosunku do drobnych, białych kwiatków skupionych w grona (ryc. 7.). Spotykana jest we wschodniej części Ameryki Północnej. Rdzenni Amerykanie wykorzystywali jej korzeń w leczeniu wielu schorzeń, w tym nieprawidłowości miesiączkowania. Obecnie jest stosowana w leczeniu objawów menopauzy. Działa jako wybiórczy modulator receptora estrogenu, a także tłumi aktywność hormonu luteinizującego. Preparat jest stosowany przy objawach menopauzy, chociaż jego działanie nie jest naukowo potwierdzone. Ponadto uzyskuje się pozytywny efekt w leczeniu trądziku pospolitego i nadmiernego owłosienia skóry gładkiej twarzy [1, 4, 5].

Lukrecja gładka (łac. Glycyrrhizae glabra, ang. licorice) – bylina wieloletnia z rodziny bobowatych (łac. Fabaceae), uprawiana w wielu rejonach świata, głównie w Chinach. Roślina wyrasta na wysokość ok. 1 m, jej kwiaty są białe lub purpurowe (ryc. 8.). Korzeń lukrecji jest ważnym źródłem kwasu glicyryzynowego, który znacznie zmniejsza poziom wolnego testosteronu u mężczyzn oraz ogranicza poziom tego hormonu u kobiet z zespołem policystycznych jajników. Mechanizm działania kwasu glicyryzynowego nie jest do końca poznany, najprawdopodobniej polega na hamowaniu 17-hydroksyprogesteronu. Ekstrakt z korzenia wpływa hamująco na aktywność 5-reduktazy, lipazy i antyfosfolipazy. Ponadto wykazuje on działanie przeciwwolnorodnikowe i osłabiające rozwój bakterii Propionibacterium acnes. Nadmierne stosowanie lukrecji może wywołać pseudoaldosteronizm związany z receptorami mineralokortykoidowymi [10, 11].

Podsumowanie

Tradycyjne leki ziołowe mają długą historię. Stały się one inspiracją do tworzenia nowoczesnych leków, między innymi aspiryny. Związki zawarte w roślinach mają biochemiczne możliwości modyfikowania metabolizmu androgenów, zaburzania ich funkcji oraz wpływania na układ endokrynologiczny człowieka. Niektóre z ziół stosowane są w niekonwencjonalnych metodach leczenia chorób skóry i mogą mieć zastosowanie w dermatologii. Część z nich wykorzystywana jest obecnie wyłącznie do leczenia innych schorzeń wywołanych nadmiarem androgenów, takich jak łagodny przerost stercza czy zespół policystycznych jajników.

Stosowanie leków z surowców roślinnych wymaga dowodów klinicznych dotyczących skuteczności i ewentualnych działań niepożądanych, w szczególności właściwości teratogennych oraz interakcji z innymi lekami. Pomimo to wiele z nich jest łatwo dostępnych w sklepach zielarskich i aptekach. Pacjenci często pytają o możliwości wykorzystania ziołowych preparatów wspomagających w terapii chorób skóry wynikających z hiperandrogenizmu. Ważne jest posiadanie wiedzy o korzyściach z zastosowania ziół w leczeniu takich schorzeń, tak aby móc doradzić pacjentom wybór odpowiednich preparatów [8, 11].

Piśmiennictwo

 1. Lamer- Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2007.  

2. Armanini D., Fiore C., Mattarello M.J. Brelenberg J., Palermo M.: History of the endocrine effects of licorice. Exp Clin Endocrinol Diabetes 2002, 110, 257-261.  

3. Ożarowski A., Jaroniewki W.: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987.  

4. Senderski M.E.: Prawie wszystko o ziołach. Poradnik. Wydawnictwo Adam, Podkowa Leśna, 2007.  

5. van Wyk B.E., Wink M.: Rośliny lecznicze świata. Ilustrowany przewodnik. Wydawnictwo MedPharm, Wrocław, 2008.  

6. Dvorkin L., Song K.Y.: Herbs for benign prostatic hyperplasia. Ann Pharmacother 2002, 36, 1443-1452.  

7. Liao S. The medicinal action of androgens and green tea epigallocatechin gallate. Hong Kong Med J 2001, 7, 369-374.  

8. Lutomski J.: Ziołolecznictwo. Tradycja i przyszłość. Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk, 2003.  

9. Ożarowski A.: Leksykon leków naturalnych. Wydawnictwo Comes, Katowice, 1993.

10. Muszyński J.: Ziołolecznictwo. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1958.

11. Czerpak R., Jabłońska-Trypuć A.: Surowce kosmetyczne i ich składniki. Wydawnictwo Medpharm, Wrocław, 2008.





Otrzymano : 7 II 2011 r.

Zaakceptowano : 16 III 2011 r.