Trauma wczesnodziecięca w chorobie afektywnej dwubiegunowej

Wstęp

W chorobie afektywnej dwubiegunowej (ChAD) oprócz predyspozycji genetycznej i mechanizmów neurobiologicznych ważnym czynnikiem patogenetycznym są również wydarzenia życiowe. Dotychczasowe badania wskazują, że różne typy wydarzeń występujących w okresie dzieciństwa mają związek z chorobą afektywną występującą w okresie dorosłości. Do wystąpienia zaburzeń afektywnych mogą usposabiać wydarzenia stresowe działające zarówno we wczesnym okresie rozwoju, jak i w życiu dorosłym (Rybakowski 2009).
Większość badań nad rolą negatywnych doświadczeń dziecięcych w ChAD sięga do okresu dzieciństwa w sposób retrospektywny. Badania te wskazują, że różne typy wydarzeń występujących w okresie dzieciństwa mają związek z rozwojem ChAD w dorosłości. Wiele badań ujawniło, że pacjenci z ChAD częściej niż osoby zdrowe doświadczały w dzieciństwie negatywnych wydarzeń (Etain i wsp. 2008; Etain i wsp. 2010; Daruy-Filho i wsp. 2011; Etain i wsp. 2013; Aas i wsp. 2016). Wykazano również związek między traumatycznymi wydarzeniami w dzieciństwie a podatnością na wystąpienie i nasilenie ChAD (Etain i wsp. 2008; Fisher i Hosang 2010; Daruy-Filho i wsp. 2011; Kasprzak i Kiejna 2013; Aas i wsp. 2016; Jaworska-Andryszewska i Rybakowski 2016).
Wiele doniesień wskazuje na powiązanie negatywnych doświadczeń w dzieciństwie z czynnikami klinicznymi związanymi z przebiegiem ChAD. U osób z ChAD traumatyczne wydarzenia z okresu dzieciństwa mogą się wiązać z wcześ­niejszym początkiem choroby oraz cięższym jej przebiegiem, charakteryzującym się m.in. większą częstością nawrotów, występowaniem zachowań samobójczych, nadużywaniem substancji psychoaktywnych oraz współwystępowaniem chorób somatycznych. Istnieją też przesłanki, że w ChAD traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie są powiązane z różnorodnymi cechami klinicznymi tego zaburzenia, należą do nich: wcześniejszy początek wystąpienia choroby i szybka zmiana faz (rapid cycling) (Etain i wsp. 2013; Garno i wsp. 2005), znaczna liczba epizodów afektywnych w ciągu życia (Brown i wsp. 2005), zachowania samobójcze (Etain i wsp. 2013; Garno i wsp. 2005; Brown i wsp. 2005; Leverich i wsp. 2003; Mcintyre i wsp. 2008; Hoertel i wsp. 2015) i objawy psychotyczne (Hammersley i wsp. 2003; Upthegrove i wsp. 2015).
Systematyczny przegląd przeprowadzony przez Daryou-Filo i wsp. (2011) wykazał, że nadużycia i zaniedbanie w dzieciństwie u pacjentów z ChAD są związane z wcześniejszym początkiem choroby, występowaniem zachowań samobójczych oraz nadużywaniem substancji psychoaktywnych. U pacjentów z ChAD, którzy w dzieciństwie doświadczali tego rodzaju negatywnych wydarzeń, można zauważyć w przebiegu choroby większą liczbę epizodów afektywnych, objawy były bardziej nasilone, większa była też liczba zaburzeń współwystępujących, a także gorsza reakcja na leczenie (Daryou-Filo i wsp. 2011).
Hoertel i wsp. (2015) wykazali, że wszystkie typy negatywnych doświadczeń w dzieciństwie (przemoc seksualna, przemoc fizyczna, przemoc emocjonalna, zaniedbania) są powiązane z ryzykiem samobójstwa oraz z wczesnym wiekiem wystąpienia pierwszej próby samobójczej. Jednocześnie jednak wykorzystywanie seksualne było najsilniej powiązane z ryzykiem samobójstwa. W tym kontekście podkreśla się również znaczenie modyfikacji epigenetycznej jako mechanizmu wyjaśniającego powiązanie zwiększonego ryzyka samobójstwa u osób z historią traumy w okresie dzieciństwa.
Choroba afektywna dwubiegunowa jest również powiązana z współwystępowaniem innych chorób somatycznych (Jerrel i wsp. 2010). Post i wsp. (2012) badali wpływ negatywnych wydarzeń w dzieciństwie na rozwój współwystępujących chorób u pacjentów z ChAD. Wyniki badań pokazały, że historia przemocy i zaniedbania w dzieciństwie wiąże się ze znacznym wzrostem ryzyka wystąpienia różnorodnych chorób somatycznych u pacjentów z ChAD. Po przebadaniu 900 pacjentów z ChAD okazało się, że negatywne doświadczenia w dzieciństwie, w szczególności przemoc fizyczna, emocjonalna, seksualna oraz obciążenia rodziców zaburzeniami nastroju, nadużywaniem substancji i skłonnościami samobójczymi, mają związek z występowaniem współistniejących chorób somatycznych. Pacjenci z historią nadużyć fizycznych częściej chorowali z powodu alergii, zespołu przewlekłego zmęczenia, nadciśnienia i niedociśnienia, częściej też doznawali urazów głowy. Wykorzystywanie seksualne było związane z zespołem jelita drażliwego. Przemoc emocjonalna związana była z zapaleniem stawów i migrenowym bólem głowy. Wykazano również związek pomiędzy ogólnym wynikiem negatywnych doświadczeń a ogólną liczbą chorób somatycznych pacjenta, wśród których były: alergia, zapalenie stawów, astma, zespół przewlekłego zmęczenia, zaburzenia cyklu miesiączkowego, fibromialgia, urazy głowy, nadciśnienie, niedociśnienie, migrenowe bóle głowy (Post i wsp. 2012).
Doświadczenie traumy w dzieciństwie jest związane z podatnością na ChAD (Etain i wsp. 2010; Watson i wsp. 2013; Manniglio 2013; Garno i wsp. 2005; Agid i wsp. 1999; Kessing i wsp. 2004). Badanie przeprowadzone u 206 pacjentów z ChAD i 94 osób z grupy kontrolnej z wykorzystaniem Kwestionariusza Traumy Wczesnodziecięcej (Childhood Trauma Questionnaire – CTQ) (Bernstein i wsp. 1994) pokazało, że pacjenci istotnie częściej doświadczali złożonych traum w okresie dzieciństwa (63%) niż osoby z grupy kontrolnej (33%) (Etain i wsp. 2010). Ponadto wykazano, że najsilniejszy związek istnieje między doświadczeniem nadużyć emocjonalnych a ChAD. Pacjenci zgłaszali częstsze przypadki negatywnego traktowania i bardziej dotkliwe jego formy. Wynik tego badania sugeruje, że tego typu doświadczenia, w szczególności nadużycia emocjonalne, mogą stanowić czynnik ryzyka dla ChAD, mimo że nie można jednoznacznie wykazać związku przyczynowego (Etain i wsp. 2010). Również wyniki badania w grupie 60 pacjentów z ChAD oraz 55 osób zdrowych ujawniły, że pacjenci uzyskiwali wyższe wyniki w podskalach CTQ, z wyjątkiem skali dotyczącej przemocy seksualnej (Watson i wsp. 2013).
Przegląd osiemnastu badań wykonany przez Maniglio (2013) wskazuje, że pacjenci z ChAD częściej niż osoby zdrowe doświadczały w dzieciństwie wykorzystywania seksualnego. Badacze sugerują również, że wykorzystywanie seksualne jest najsilniej powiązane z cięższym przebiegiem ChAD (Maniglio i wsp. 2013). Badania w grupie 100 pacjentów z ChAD, przeprowadzone przez Garno i wsp. (2005), wykazały ponadto, że 51% pacjentów z ChAD zgłaszało występowanie nadużyć w dzieciństwie i zaniedbania, wśród nich 37% doświadczało nadużyć emocjonalnych, 24% nadużyć fizycznych, 24% zaniedbania emocjonalnego, 21% nadużyć seksualnych i 12% zaniedbania fizycznego. Ostatnie badanie, przeprowadzone przez Aas i wsp. (2016), pokazuje, że wszystkie elementy składowe traumy (przemoc fizyczna, seksualna, emocjonalna, zaniedbanie emocjonalne i fizyczne) wydają się silnie powiązane z występowaniem ChAD, chociaż specyficzna rola każdego podtypu traumy wciąż pozostaje przedmiotem dyskusji.
Wśród innych wydarzeń z okresu dzieciństwa mogących mieć wpływ na występowanie zaburzenia afektywnego dwubiegunowego jest doświadczenie wczesnej utraty rodzica lub długotrwała rozłąka. W pracy Agid i wsp. (1999) badano powyższą zależność u pacjentów z depresją, ChAD i schizofrenią. Stwierdzono, że wydarzenie takie zwiększa niemal czterokrotnie ryzyko rozwoju w przyszłości depresji, a 2,6-krotnie – ChAD. Powyższa zależność została zauważona w przypadku śmierci lub rozłąki z jednym z rodziców przed 17. rokiem życia badanych. Z kolei badanie przeprowadzone przez Kessinga i wsp. (2004) w grupie 1565 osób, u których dokonano diagnozy epizodu maniakalnego lub mieszanego, wykazało, że samobójstwo matki (przynajmniej 20 lat przed pierwszą hospitalizacją) zwiększało ponad pięciokrotnie prawdopodobieństwo hospitalizacji z powodu epizodu maniakalnego lub mieszanego.
W niniejszej pracy podjęto próbę oceny zależności pomiędzy negatywnymi doświadczeniami w dzieciństwie a rozwojem ChAD. W tym celu porównano częstość występowania negatywnych wydarzeń w dzieciństwie w dobranych pod względem płci i wieku grupach chorych z ChAD i osób zdrowych.

Materiał i metody

Uczestnicy badań

Badanie zostało wykonane w Klinice Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, w Szpitalu Neuropsychiatrycznym w Kościanie oraz na Oddziale Psychiatrycznym w Miliczu. Do badania włączono 104 osoby pochodzące z populacji polskiej. Osoby badane utworzyły 2 grupy: kliniczną i kontrolną. W grupie klinicznej znalazło się 52 pacjentów z ChAD (29 kobiet, 23 mężczyzn). Wszyscy pacjenci spełniali kryteria diagnostyczne ICD-10 i DSM-IV dla ChAD. Badani pacjenci byli w okresie poprawy klinicznej, gdy nasilenie objawów depresji w skali Hamiltona oraz nasilenie manii w skali Younga nie przekraczało 10 punktów. Oceny psychometrycznej badanych pacjentów dokonali współpracujący lekarze psychiatrzy. Średni wiek osób z grupy klinicznej wynosił 47 lat (SD = 12, rozpiętość 19–69 lat). Długość trwania ChAD wyniosła w tej grupie 1–42 miesięcy (17 ±11), natomiast długość diagnozy ChAD wyniosła 0–38 miesięcy (8 ±8). W grupie klinicznej znalazło się 25 pacjentów przyjmujących lit w przebiegu choroby (48,1%), 20 pacjentów aktualnie przyjmowało lit (38,5%). Pozostali stosowali również inne leki psychotropowe. U 34 pacjentów (65,4%) stwierdzono współwystępujące choroby somatyczne. Rozpoznane i leczone nadciśnienie tętnicze wykazano u 17 (32,7%) pacjentów, otyłość u 17 (32,7%), zaburzenia funkcji tarczycy u 6 (11,5%), cukrzycę u 7 (13,5%), choroby naczyniowe mózgu u 1 pacjenta (1,9%) i inne choroby somatyczne u 15 (28,8%) pacjentów. Rozpoznane zaburzenia współwystępujące wykazano u 38 (73,1%) pacjentów. U 9 (17,3%) pacjentów rozpoznano uzależnienie od alkoholu, u 5 (9,6%) – uzależnienie od substancji psychoaktywnych, u 32 (61,5%) – uzależnienie od wyrobów tytoniowych, u 6 (11,5%) – zaburzenia osobowości, u 22 (42,3%) pacjentów – zaburzenia lękowe, u 2 (3,8%) – zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, u 2 (3,8%) – zaburzenia odżywiania, u 1 (1,9%) pacjenta – zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD). Dane demograficzne i kliniczne dotyczące grupy klinicznej szczegółowo przedstawiono w tabeli 1. Grupę kontrolną stanowiły 52 zdrowe psychicznie osoby (29 kobiet i 23 mężczyzn), dobrane do pacjentów pod względem płci i wieku. Średni wiek osób z grupy kontrolnej wynosił 47 lat (SD = 12, rozpiętość 18–68). Do grupy kontrolnej zakwalifikowano wyłącznie osoby bez zaburzeń psychicznych. Przy włączeniu do badania każda osoba była informowana o jego celu i przebiegu, uzyskiwała odpowiedź na ewentualne pytania oraz podpisywała zgodę na udział w nim.

Metodyka badań

U wszystkich osób badanych, poza przeprowadzeniem indywidualnej rozmowy, wykonano następujące badania kwestionariuszowe:
• Kwestionariusz Traumy Wczesnodziecięcej (Childhood Trauma Questionnaire – CTQ) (Bernstein i wsp. 1994; Bernstein i Fink 1998), polska wersja wg Murzyn (2012). Kwestionariusz CTQ służy do oceny urazów wczesnodziecięcych, związanych z doświadczeniem nadużycia emocjonalnego, cielesnego, seksualnego, zaniedbaniem emocjonalnym i fizycznym. Nasilenie traumy kształtowało punktowy wynik w każdej skali (od 5 do 25 punktów). Wskaźnik całkowitego nasilenia traumy jest prostą sumą punktów ze wszystkich skal.
• Autorski Kwestionariusz Negatywnych Doświadczeń w Dzieciństwie został opracowany na potrzeby tego badania. Kwestionariusz składa się z 13 twierdzeń, możliwe warianty odpowiedzi to tak i nie. Twierdzenia zawarte w kwestionariuszu dotyczą obecności negatywnych wydarzeń w okresie dzieciństwa i dorastania, obejmują: problem alkoholowy w rodzinie, leczenie psychiatryczne w rodzinie, próbę samobójczą w rodzinie, samobójstwo w rodzinie, poważną chorobę w rodzinie, pobyt w więzieniu przez członka rodziny, opuszczenie przez rodzica (rodziców), długotrwałą rozłąkę z rodzicem bądź rodzicami, separację rodziców, rozwód rodziców, śmierć rodzica (rodziców).
U pacjentów z ChAD wykonane zostało dodatkowo następujące badanie kwestionariuszowe:
• Ankieta powstawania i przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej (opracowana na potrzeby tego badania).
U osób z grupy kontrolnej (zdrowych psychicznie) wykonano dodatkowo następujące badanie kwestionariuszowe:
• Kwestionariusz dla osób bez zaburzeń psychicznych (opracowany na potrzeby tego badania) – kwestionariusz składa się z 13 pytań dotyczących czynników demograficznych oraz klinicznych, które obejmują: obciążenie rodzinne chorobami psychicznymi oraz somatycznymi, aktualne choroby somatyczne, przyjmowane leki, uzależnienia.
Projekt badań został zaakceptowany przez Komisję Bioetyczną Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Uchwała nr 28/15 z dnia 8.01.2015).

Metodyka obliczeń statystycznych

W analizie statystycznej dane dla cech ilościowych opisano za pomocą miar, takich jak średnia, odchylenie standardowe oraz procent. Różnice między pacjentami z ChAD w zakresie wskaźników CTQ obliczano za pomocą testu Manna-Whitneya, a w zakresie wyników Kwestionariusza Negatywnych Doświadczeń Dziecięcych za pomocą testu χ2. W obliczeniach posługiwano się pakietem Statistica wersja 10, a za poziom znamienności statystycznej przyjęto p < 0,05.

Wyniki

Wartości wskaźników CTQ w grupie eksperymentalnej i kontrolnej przedstawiono w tabeli 2.
W porównaniu z osobami z grupy kontrolnej pacjenci z ChAD uzyskali wyższy wynik ogólny (p < 0,001), jak również wyższe wyniki we wszystkich podskalach CTQ, takich jak przemoc emocjonalna (p < 0,001), przemoc fizyczna (p < 0,001), przemoc seksualna (p < 0,01), emocjonalne zaniedbanie (p < 0,001), fizyczne zaniedbanie (p < 0,001), z wyjątkiem podskali idealizowanie wychowania, gdzie różnica nie osiągnęła poziomu istotności statystycznej.
Częstość występowania negatywnych wydarzeń w dzieciństwie w grupie eksperymentalnej i kontrolnej przedstawiono w tabeli 3.
Jak widać w tabeli, pacjenci z ChAD istotnie częściej niż osoby zdrowe doświadczali negatywnych wydarzeń w dzieciństwie. Alkoholizm w rodzinie występował ponad dwukrotnie częściej u pacjentów z ChAD w porównaniu z osobami zdrowymi (p < 0,01), przy czym w 17 z 20 przypadków dotyczyło to alkoholizmu u ojca. Leczenie psychiatryczne w rodzinie występowało u 13 pacjentów z ChAD (w 10 przypadkach dotyczyło matki), a tylko u jednej osoby z grupy kontrolnej (p < 0,001). Zarówno próby samobójcze, jak i samobójstwa dokonane występowały tylko w rodzinie pochodzenia osób z ChAD, natomiast nie stwierdzono ich w grupie kontrolnej (p < 0,05). Istotnie statystyczna różnica dotyczyła poważnej choroby w rodzinie (p < 0,05), natomiast różnice dotyczące pobytu członka rodziny w więzieniu były na granicy istotności statystycznej (p = 0,057).
Wykazano również istotne różnice dotyczące częstości wydarzeń związanych z opuszczeniem w dzieciństwie przez rodziców i rozłąką z nimi. Opuszczenie przez rodzica w dzieciństwie było istotnie częstsze w grupie osób z ChAD (p < 0,01), zarówno przez matkę (p = 0,057), jak i ojca (p < 0,05). Istotne różnice stwierdzono w zakresie rozwodu rodziców (p < 0,05), natomiast nie w przypadku ich separacji. Śmierć rodzica przeżyło 8 pacjentów z ChAD (w 7 przypadkach była to śmierć ojca), a długotrwałą rozłąkę z rodzicem – 18 pacjentów z ChAD, nie stwierdzono takich zdarzeń w grupie kontrolnej (odpowiednio p < 0,01 i p < 0,001). Różnice w zakresie długotrwałej rozłąki z rodzicem dotyczyły zarówno matki (p = 0,001), jak i ojca (p < 0,001).

Omówienie

Głównym wynikiem pracy jest wykazanie różnicy pomiędzy osobami z ChAD a osobami zdrowymi pod względem częstości występowania traumatycznych doświadczeń życiowych w okresie dzieciństwa. Pacjenci z ChAD różnili się od dobranej pod względem płci i wieku grupy kontrolnej pod względem wartości wskaźników mierzonych narzędziem CTQ (przemocy fizycznej, emocjonalnej, seksualnej, zaniedbania fizycznego oraz zaniedbania emocjonalnego) oraz doświadczenia negatywnych wydarzeń w dzieciństwie, takich jak alkoholizm, choroby psychiczne i samobójstwa w rodzinie, opuszczenie przez rodziców, rozwód, śmierć jednego z rodziców oraz długotrwała rozłąka z rodzicem.
Niniejsze badanie potwierdziło, że pacjenci z ChAD częściej niż osoby zdrowe doświadczały w dzieciństwie przemocy emocjonalnej, fizycznej, seksualnej oraz zaniedbania emocjonalnego i fizycznego. Jest to zgodne z wynikami innych prac, w których, podobnie jak w niniejszej, posługiwano się głównie Kwestionariuszem Traumy Wczesnodziecięcej (Etain i wsp. 2008, 2010, 2013; Maniglio 2013; Aas i wsp. 2016). Specyficzna rola każdego podtypu traumy dla określonych czynników klinicznych związanych z przebiegiem ChAD pozostaje nadal dyskusyjna i będzie przedmiotem przyszłej analizy autorów.
U pacjentów z ChAD wykazano istotnie częstsze występowanie alkoholizmu, chorób psychicznych i samobójstw w rodzinie w porównaniu z osobami zdrowymi. Wydaje się to oczywiste, biorąc pod uwagę wskaźniki obciążenia rodzinnego tymi zaburzeniami u chorych z ChAD wykazane w licznych badaniach (Schulze i wsp. 2006). W niniejszym badaniu u pacjentów z ChAD wykazano ponadto znamiennie częstsze występowanie w okresie dzieciństwa poważnej choroby somatycznej w rodzinie, jak również (na granicy istotności statystycznej) częstsze przypadki pobytu członka rodziny w zakładzie karnym.
Dotychczas tylko w jednej pracy badano wpływ utraty rodziców lub separację z nimi w okresie dzieciństwa na występowanie ChAD. Stwierdzono w niej istotnie większą częstość występowania takiego wydarzenia u osób z ChAD w porównaniu z dobraną pod względem płci i wieku grupą kontrolną (Agid i wsp. 1999). W niniejszej pracy potwierdzono, że osoby z ChAD istotnie częściej niż osoby z grupy kontrolnej doświadczały w dzieciństwie opuszczenia przez rodziców, śmierci jednego z rodziców oraz długotrwałej rozłąki z rodzicem, przy czym w odniesieniu do tego ostatniego istotna różnica częstości dotyczyła zarówno ojca, jak i matki. Co interesujące, badanie pokazało również, że w rodzinach pacjentów z ChAD w okresie dzieciństwa częściej niż u osób zdrowych dochodziło do rozwodów rodziców.
Traumatyczne doświadczenia na wczesnym etapie rozwoju mogą modulować funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, co w połączeniu z predyspozycją genetyczną może odpowiadać za powstawanie i przebieg ChAD. Negatywne doświadczenia w dzieciństwie mogą być odpowiedzialne za częstsze występowanie ChAD, jak również za wiele elementów związanych z jej cięższym przebiegiem klinicznym (Jaworska-Andryszewska i Rybakowski 2016). Jednocześnie jednak należy zauważyć, że wykazane związki między traumą wczesnodziecięcą a ChAD nie mają charakteru specyficznego. Podobne związki uzyskano między negatywnymi doświadczeniami w dzieciństwie a innymi zaburzeniami psychicznymi, w szczególności zaburzeniem osobowości typu borderline (Blasczyk-Schiep i Jaworska-Andryszewska 2014).
Z tego względu u chorych z ChAD celowe wydaje się przeprowadzanie szczegółowego wywiadu uwzględniającego negatywne doświadczenia w okresie dzieciństwa. Warto pamiętać, że u pacjentów, których dotyczą takie wydarzenia, choroba zwykle występuje wcześniej i ma bardziej nasilony przebieg, występuje zwiększone ryzyko nadużywania substancji psychoaktywnych i częściej dochodzi do prób samobójczych, chorzy ci gorzej reagują na leczenie, a w konsekwencji wykazują większą predyspozycję do nawrotów choroby (Cakir i wsp. 2016). Uzyskane informacje dotyczące negatywnych wydarzeń życiowych u osób z ChAD należy wykorzystać do planowania u nich właściwych oddziaływań farmakologicznych i psychoterapeutycznych.

Wnioski

1. Pacjenci z ChAD częściej niż osoby zdrowe doświadczały w dzieciństwie traumatycznych przeżyć, takich jak przemoc emocjonalna, fizyczna i seksualna, zaniedbanie emocjonalne i fizyczne, alkoholizm, choroby psychiczne i samobójstwa w rodzinie, opuszczenie przez rodziców, rozwód, śmierć jednego z rodziców oraz długotrwała rozłąka z rodzicem. 2. Celowe jest przeprowadzanie u osób z ChAD szczegółowego wywiadu uwzględniającego negatywne doświadczenia w okresie dzieciństwa w celu zaplanowania u nich właściwych oddziaływań farmakologicznych i psychoterapeutycznych. 1. Piśmiennictwo 1. Aas M, Henry C, Andreassen OA, et al. The role of childhood trauma in bipolar disorder. Int J Bipolar Disord 2016; 4: 2.
2. Agid O, Shapira B, Zislin J, et al. Environment and vulnerability to major psychiatric illness: a case control study of early parental loss in major depression, bipolar disorders and schizophrenia. Mol Psychiatry 1999; 4: 163-172.
3. Bernstein DP, Fink L, Handelsman L, et al. Initial reliability and validity of a new retrospective measure of child abuse and neglect. Am J Psychiatry 1994; 151: 1132-1136.
4. Bernstein DP, Fink L. Childhood Trauma Questionnaire: a retrospective self-report. Manual. TX: The Psychological Corporation, Harcourt Brace & Company, San Antonio 1998.
5. Blasczyk-Schiep S, Jaworska-Andryszewska P. Negatywne doświadczenia w dzieciństwie, stres a zachowania samouszkadzające i tendencje samobójcze u osób z zaburzeniem osobowości typu borderline. Pol Merk Lek 2014; 216: 389-393.
6. Brown GR, McBride L, Bauer MS, et al. Impact of childhood abuse on the course of bipolar disorder: a replication study in U.S. veterans. J Affect Disord 2005; 89: 57-67.
7. Cakir S, Tasdelen Durak R, Ozyildirim I, et al. Childhood trauma and treatment outcome in bipolar disorder. J Trauma Dissociation 2016; 17: 397-409.
8. Daruy-Filho L, Brietzke E, Lafer B, Grassi-Oliveira R. Childhood maltreatment and clinical outcomes of bipolar disorder. Acta Psychiatr Scand 2011; 124: 427-434.
9. Etain B, Aas M, Andreassen OA, et al. Childhood trauma is associated with severe clinical characteristics of bipolar disorder. J Clin Psychiatry 2013; 74: 991-998.
10. Etain B, Henry C, Bellivier F, et al. Beyond genetics: childhood affective trauma in bipolar disorder. Bipolar Disord 2008; 10: 867-876.
11. Etain B, Mathieu F, Henry C, et al. Preferential association between childhood emotional abuse and bipolar disorder. J Trauma Stress 2010; 23: 376-383.
12. Fisher H, Hosang G. Childhood maltreatment and bipolar disorder: a critical review of the evidence. Mind Brain 2010; 1: 750-785.
13. Garno JL, Goldberg JF, Ramirez PM, Ritzler BA. Impact of childhood abuse on the clinical course of bipolar disorder. Br J Psychiatry 2005; 186: 121-125.
14. Hammersley P, Dias A, Todd G, Bowen-Jones K et al. Childhood trauma and hallucinations in bipolar affective disorder: preliminary investigation. Br J Psychiatry 2003; 182: 543-547.
15. Hoertel N, Franco S, Wall MM, et al. Childhood maltreatment and risk of suicide attempt: a nationally representative study. J Clin Psychiatry 2015; 76: 916-923.
16. Jaworska-Andryszewska P, Rybakowski J. Negatywne doświadczenia dziecięce a powstawanie i przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej. Psychiatria Polska 2016 (w druku).
17. Jerrell JM, McIntyre RS, Tripathi A. A cohort study of the prevalence and impact of comorbid medical conditions in pediatric bipolar disorder. J Clin Psychiatry 2010; 71: 1518-1525.
18. Kasprzak M, Kiejna A. Badania nad rolą wydarzeń życiowych w zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym. Psychiatr Pol 2013; 47: 875-885.
19. Kessing LV, Agerbo E, Mortensen PB. Major stressful life events and other risk factors for first admission with mania. Bipolar Disord 2004; 6: 122-129.
20. Leverich GS, Altshuler LL, Frye MA, et al. Factors associated with suicide attempts in 648 patients with bipolar disorder in the Stanley Foundation Bipolar Network. J Clin Psychiatry 2003; 64: 506-515.
21. Maniglio R. The impact of child sexual abuse on the course of bipolar disorder: a systematic review. Bipolar Disord 2013; 15: 341-358.
22. McIntyre RS, Soczynska JK, Mancini D, et al. The relationship between childhood abuse and suicidality in adult bipolar disorder. Violence Vict 2008; 23: 361-372.
23. Murzyn A. Doświadczenie wczesnodziecięcej traumy jako predyktor wyniku leczenia pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi i osobowości. Praca doktorska. Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum. Wydział Lekarski, Kraków 2012.
24. Post RM, Altshuler LL, Leverich GS, et al. Role of childhood adversity in the development of medical co-morbidities associated with bipolar disorder. J Affect Disord 2013; 147: 288-294.
25. Rybakowski J. Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej. Wydawnictwo Termedia, Poznań 2009.
26. Schulze TG, Hedeker D, Zandi P, et al. What is familial about familial bipolar disorder? Resemblance among relatives across a broad spectrum of phenotypic characteristics. Arch Gen Psychiatry 2006; 63: 1368-1376.
27. Upthegrove R, Chard C, Jones L, et al. Adverse childhood events and psychosis in bipolar disorder. Br J Psychiatry 2015; 206: 191-197.
28. Watson S, Gallagher P, Dougall D, et al. Childhood trauma in bipolar disorder. Aust N Z J Psychiatry 2014; 48: 564-570.