Typ i czas stosowania diety wegetariańskiej a surowicze stężenie witaminy B₁₂

Wstęp
Podstawową zasadą wegetarianizmu jest unikanie produktów pochodzenia zwierzęcego. Istnieją różne formy wegetarianizmu – weganizm, czyli wegetarianizm ścisły, wykluczający z diety jakiekolwiek produkty pochodzenia zwierzęcego; laktowegetarianizm, który pozwala na włączenie do diety roślinnej mleka i jego przetworów, oraz laktoowowegetarianizm, który dodatkowo przewiduje również spożywanie jaj [1–3]. Wegetarianie stosują istotnie odmienne diety, dlatego konieczne jest różnicowanie poszczególnych ich typów. Wiele nieporozumień dotyczących oceny wpływu diety wegetariańskiej na stan zdrowia może wynikać z braku takiego różnicowania w prowadzonych analizach. Najbardziej restrykcyjną formą wegetarianizmu jest dieta wegańska, z którą wiąże się duże ryzyko wystąpienia określonych niedoborów żywieniowych. Mniej restrykcyjne diety wegetariańskie, np. dieta laktoowowegetariańska, dają potencjalne możliwości zapewnienia kompletnego zestawu składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej. Wykluczenie z diety wegetariańskiej produktów pochodzenia zwierzęcego może wiązać się z niedostateczną podażą wielu substancji odżywczych, w tym wapnia, żelaza, cynku i jodu oraz pewnych aminokwasów. Jednakże klasycznym negatywnym skutkiem diety wegetariańskiej jest niedobór witaminy B₁₂ [4]. Pociąga on za sobą wzrost stężenia homocysteiny i kwasu metylomalonowego we krwi. W świetle dotychczas przeprowadzonych badań hiperhomocysteinemia może być czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby sercowo-naczyniowej, szczególnie w najbardziej restrykcyjnej diecie wegańskiej [5]. Również ze względu na niedobór witaminy B₁₂ ścisły wegetarianizm jest szkodliwy dla niemowląt i dzieci oraz młodzieży w okresie wzrostu. Niedobór witaminy B₁₂ u osób niespożywających mięsa może wywołać niedokrwistość makrocytową [6]. Szczególne niebezpieczeństwo niesie za sobą okres ciąży i laktacji u weganek. Wielokrotnie opisywano ciężkie uszkodzenia układu nerwowego oraz występowanie niedokrwistości u potomstwa [7, 8]. Ocena ustrojowych zasobów witaminy B₁₂ jest konieczna w celu wprowadzenia suplementacji w przypadku stwierdzenia jej niedoborów. Niewątpliwie należy przy tym uwzględnić typ diety wegetariańskiej oraz czas jej stosowania. Współczesna dieta wegetariańska obejmuje podaż gotowych półproduktów i produktów wzbogaconych w witaminę B₁₂. Dlatego też wydaje się, że obecnie może występować mniejsze ryzyko niedoborów tej witaminy.
Cel pracy
Celem pracy była ocena surowiczych stężeń witaminy B₁₂ w dużej grupie wegetarian oraz próba oceny wpływu typu i czasu stosowania danej diety.
Materiał i metody
W badaniach wzięło udział 118 wegetarian (44 mężczyzn i 74 kobiety) oraz 90 osób odżywiających się tradycyjnie (30 mężczyzn i 60 kobiet) (tab. I). Dietę wegańską stosowało 40 osób, 24 dietę laktowegetariańską, a 54 laktoowowegetariańską. W całej grupie wegetarian wyodrębniono 53 osoby, które odżywiały się zgodnie z zasadami diety wegetariańskiej krócej niż 5 lat, oraz 65 badanych będących wegetarianami dłużej niż 5 lat. Minimalny czas stosowania diety wynosił 2 lata. U wszystkich osób dokonano oceny zasobów ustrojowych witaminy B₁₂. Jej stężenia w surowicy krwi oznaczono metodą chemiluminescencyjną przy użyciu testu Immulite-Witamina B₁₂ firmy Diagnostic Products Corporation (USA). Wyniki wyrażono w pg/ml. Zakres referencyjny witaminy B₁₂ w osoczu dla testu Immulite-Witamina B₁₂ wynosi 193–982 pg/ml (od 128 do 648 pmol/l), [pg/ml × 0,7378 = pmol/l] [9]. Badając występowanie różnic wartości analizowanych parametrów między grupą wegetarian a ochotników na diecie tradycyjnej oraz poszczególnymi grupami wegetarian, wykonano nieparametryczny test U Manna-Whitneya (zmienne niepowiązane). Za istotne statystycznie uznano wartości p<0,05. Zakres badań zatwierdzony został przez Komisję Etyczną Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
Wyniki
Surowicze stężenia witaminy B₁₂ u osób odżywiających się tradycyjnie oraz u wegetarian stosujących dietę krócej i dłużej niż 5 lat przedstawiono w tab. II. W grupie wegetarian stosujących dietę dłużej niż 5 lat stężenia witaminy B₁₂ były istotnie statystycznie niższe (p=0,0000001) niż stężenia w grupie kontrolnej oraz wegetarian stosujących dietę przez czas krótszy niż 5 lat (p=0,0011). Wykazano statystycznie istotne różnice stężeń witaminy B₁₂ w zależności od typu i czasu stosowania diety wegetariańskiej (tab. II i tab. III). Obniżone stężenia witaminy B₁₂ stwierdzono u 6 (11,3%) osób stosujących dietę wegetariańską krócej niż 5 lat i u 19 (29,2%) będących wegetarianami dłużej niż 5 lat. Dodatkowo zaobserwowano, że stężenia witaminy B₁₂ u wegetarian były zależne od rodzaju stosowanej diety wegetariańskiej (tab. II). Najwyższe surowicze stężenia witaminy B₁₂ odnotowano u osób stosujących dietę laktoowowegetariańską, a najniższe u badanych stosujących dietę wegańską. Obniżone stężenia witaminy B₁₂ stwierdzono u 24 (60%) wegan i u jednej (4,2%) osoby stosującej dietę laktowegetariańską. U wszystkich laktoowowegetarian stężenia witaminy B₁₂ były prawidłowe. Istotności statystyczne różnic między stężeniami witaminy B₁₂ u osób na diecie tradycyjnej oraz stosujących różne odmiany diety wegetariańskiej przedstawiono w tab. III.
Omówienie
W pracy dokonano oceny ustrojowych zasobów witaminy B₁₂ u osób stosujących różne rodzaje diety wegetariańskiej oraz odżywiających się tradycyjnie. Witamina B₁₂ jest magazynowana w organizmie człowieka i jej zasoby wystarczają na ok. 5–6 lat. Z tego względu w niniejszej pracy dodatkowo oceniono wpływ czasu stosowania diety wegetariańskiej. Jednoznacznie wykazano, że rodzaj diety wegetariańskiej istotnie wpływa na stężenia witaminy B₁₂ w surowicy krwi. Najwyższe stężenia zaobserwowano u osób stosujących dietę laktoowowegetariańską, a najniższe dietę wegańską. Pewną zależność między zasobami witaminy B₁₂ a rodzajem spożywanej diety wegetariańskiej odnotowali również Herrmann i wsp. [10], wskazując na dietę wegańską jako najbardziej sprzyjającą awitaminozie B₁₂. Z badań Solberg i wsp. [11] wynika, że nawet długotrwała dieta laktoowowegetariańska nie doprowadza do niedoborów witaminy B₁₂, a jej surowicze stężenia korelują z wielkością spożycia w diecie. Hokin i wsp. [12] przeprowadzili badania w grupie adwentystów zamieszkujących tereny Australii i stosujących dietę wegetariańską dłużej niż 3 lata. Aż u 73% badanych stwierdzono surowicze stężenia witaminy B₁₂ poniżej dolnej granicy wartości prawidłowych (220 pmol/l). Także Krajcovicova-Kudlackova i wsp. [13] udowodnili, że typ diety wegetariańskiej istotnie wpływa na surowicze stężenia kobalaminy (średnie stężenia – 140,1 pmol/l u wegan, 214,8 pmol/l u laktowegetarian i laktoowowegetarian oraz 344,7 pmol/l u osób na diecie tradycyjnej). Czas stosowania diety wegetariańskiej wynosił 7–8 lat. Przyjmując za punkt odcięcia wartość 179 pmol/l, obniżone stężenia witaminy B₁₂ stwierdzono u 78% wegan i 26% pozostałych wegetarian oraz prawidłowe stężenia u wszystkich osób z grupy kontrolnej. Podobne obserwacje poczynili Haddad i wsp. [14]. U 10 spośród 25 wegan biorących udział w tym eksperymencie stężenia witaminy B₁₂ były niższe niż 150 pmol/l. Ponadto czas stosowania diety w badanej grupie nie był długi i wynosił 4 lata. Uważa się, że witamina B₁₂ jest punktem krytycznym diety wegańskiej lub zbliżonej do niej diety makrobiotycznej. Autorzy pracy [15] stwierdzili niskie stężenia witaminy B₁₂ u dziewczynek i chłopców w wieku 9–15 lat odżywiających się zgodnie z dietą laktoowowegetariańską, którzy we wczesnym dzieciństwie stosowali dietę makrobiotyczną (bardzo podobną do diety wegańskiej). Dane te sugerują, że umiarkowane spożycie produktów zwierzęcych nie jest wystarczające do przywrócenia prawidłowego stanu kobalaminy u dzieci z nieodpowiednim jej spożyciem we wczesnych latach życia. Wyniki badań własnych jednoznacznie sugerują, że zasoby witaminy B₁₂ u wegetarian są zależne od czasu stosowania diety wegetariańskiej. Porównanie stężeń witaminy B₁₂ u osób odżywiających się tradycyjnie i wegetarian stosujących dietę krócej niż 5 lat nie wykazało występowania istotnych różnic. Natomiast u wegetarian stosujących dietę dłużej niż 5 lat stwierdzono niższe surowicze stężenia witaminy B₁₂ (254±10 pg/ml) niż u osób odżywiających się tradycyjnie (364±14 pg/ml). Odnotowano ponadto statystycznie istotne różnice stężeń witaminy B₁₂ (p=0,0011) w zależności od dłuższego bądź krótszego stosowania diety wegetariańskiej. Miller i wsp. [16] także odnotowali odwrotnie proporcjonalną zależność między stężeniem kobalaminy w surowicy a czasem trwania diety wegetariańskiej. Podobne obserwacje poczynili Waldmann i wsp. [17]. W badaniach przeprowadzonych u starszych wegetarianek (>55 lat) w Chinach stosujących dietę dłużej niż 5 lat wykazano obniżone stężenia witaminy B₁₂ (<150 pmol/l) z jednoczesnym obniżeniem stężenia hemoglobiny (<9 g/dl), jednak bez wzrostu objętości erytrocytów [18]. Krytycznym punktem diety wegetariańskiej jest podaż witaminy B₁₂. Jednym z istotnych elementów korygujących dietę wegetariańską okazać się może podaż wodorostów Chlorella i Nori. Z badań Watanabe i wsp. [19] wynika, że dla ścisłych wegan są one najdoskonalszym źródłem witaminy B₁₂. Jednocześnie niemożliwe wydaje się, aby dostarczały szkodliwej dla zdrowia dawki jodu. Z drugiej strony, pewną opcję może stanowić podaż gotowych półproduktów i produktów wzbogaconych w witaminę B₁₂. Jednakże jak wykazują badania autorów niniejszej pracy może być to źródło niewystarczające. Stwierdzono również, że prowadzenie diety wegetariańskiej, zwłaszcza wegańskiej, wymaga długofalowego monitorowania surowiczych stężeń witaminy B₁₂. Zmiany zasobów witaminy B₁₂ wymagają natomiast długotrwającej zmiany sposobu żywienia. Badania własne pokazują, iż mimo stosowania półproduktów i produktów wzbogaconych witaminą B₁₂, ze stosowaniem współczesnej diety wegetariańskiej, w szczególności wegańskiej, wiąże się występowanie niedoborów witaminy B₁₂. Tym samym nadal niezbędny jest stały nadzór nad jej stężeniami.
Wnioski
U współczesnych wegetarian dochodzi do istotnego obniżenia surowiczych stężeń witaminy B₁₂. Najbardziej restrykcyjna w tym względzie jest dieta wegańska. Dla ustrojowych zasobów witaminy B₁₂, oprócz rodzaju diety, decydujące znaczenie ma także czas jej stosowania. Tym samym prowadzenie diety wegetariańskiej, a zwłaszcza wegańskiej, wymaga systematycznej kontroli surowiczych stężeń witaminy B₁₂, a przede wszystkim profesjonalnej pomocy dietetycznej, która pozwoli zminimalizować ryzyko występowania jej niedoborów.
Piśmiennictwo
1. Abdulla M, Andersson I, Asp NG i wsp. Nutrient intake and health status of vegans. Chemical analyses of diets using the duplicate portion sampling technique. Am J Clin Nutr 1981; 34: 2464-77. 2. Novy MA. Are strict vegetarians at risk of vitamin B₁₂ deficiency? Clin J Med 2000; 67: 87-8. 3. Waldmann A, Koschizke JW, Leitzmann C, Hahn A. Dietary iron intake and iron status of German vegans: results of the German vegan study. Ann Nutr Metab 2004; 48: 103-8. 4. Larsson CL, Johansson GK. Young Swedish vegans have different sources of nutrients than young omnivores. J Am Diet Assoc 2005; 105: 1438-41. 5. Misra A, Vikram NK, Pandey RM i wsp. Hyperhomocysteinemia and low intakes of folic acid and vitamin B₁₂ in urban North India. Eur J Nutr 2002; 41: 68-77. 6. Hronek M, Kudlackova Z. Deficient intake of nutrients and the resulting health complications in vegetarians in the course of pregnancy and lactation. Ceska Gynekol 2005; 70: 161-4. 7. Herrmann W, Obeid R, Schorr H i wsp. Functional vitamin B₁₂ deficiency and determination of holotranscobalamin in populations at risk. Clin Chem Lab Med 2003; 41: 1178-88. 8. Hozyasz K. Zawartość i biodostępność witamin i pierwiastków śladowych w dietach wegetariańskich. Med Rodz 2000; 1: 8-12. 9. National Committete for Clinical Laboratory Standards. Procedures for the collection if diagnostic blood specimens by venipuncture; approved standard. NCCLS Document H3-H4, 1998. 10. Herrmann W, Schorr H, Obeid R, Geisel J. Vitamin B₁₂ status, particulary holotranscobalamin II and methylmalonic acid concentrations and hyperhomocysteinemia in vegetarians. Am J Clin Nutr 2003; 78: 131-6. 11. Solberg EE, Magnus E, Sander J i wsp. Vegetarians and vitamin B₁₂. A controlled trial of vitamin B₁₂ status in 63 lactovegetarians. Tidsskr Nor Laegeforen 1994; 114: 2601-2. 12. Hokin BD, Butler T. Cyanocobalamin (vitamin B₁₂) status in Seventh-day Adventist ministers in Australia. Am J Clin Nutr 1999; 70 (3 Suppl): 576S-8S. 13. Krajcovicova-Kudlackova M, Blazicek P, Kopcova J i wsp. Homocysteine levels in vegetarians versus omnivores. An Nutr Metab 2000; 44: 135-8. 14. Haddad EH, Berk LS, Kettering JD i wsp. Dietary intake and biochemical, hematologic, and immune status of vegans compared with nonvegetarians. Am J Clin Nutr 1999; 70: 586-93. 15. Bissoli L, Di Francesco V, Ballarin A i wsp. Effect of vegetarian diet on homocysteine levels. Ann Nutr Metab 2002; 46: 73-9. 16. Miller DR, Specker BL, Ho L, Norman EJ. Vitamin B₁₂ status in a macrobiotic community. Am J Clin Nutr 1991; 53: 524-9. 17. Waldmann A, Koschizke JW, Leitzmann C, Hahn A. Homocysteine and cobalamin status in German vegans. Public Health Nutr 2004; 7: 467-72. 18. Kwok T, Cheng G, Woo J i wsp. Independent effect of vitamin B₁₂ deficiency on hematological status in older Chinese vegetarian women. Am J Hematol 2002; 70: 186-90. 19. Watanabe F, Takenaka S, Katsura H i wsp. Dried green and purple lavers (Nori) contain substantial amounts of biologically active vitamin B(12) but less of dietary iodine relative to other edible seaweeds. J Agric Food Chem 1999; 47: 2341-3.