Urinary incontinence in women and girls – rules of conduct in the primary care physician’s clinic

Wprowadzenie

Nieprawidłowa czynność dolnych dróg moczowych powoduje zespół objawów określanych jako dolegliwości ze strony dolnych dróg moczowych, których obowiązującą klasyfikację przedstawiono w tabeli 1 [1, 2].
Przyczyną tych objawów mogą być zaburzenia fazy gromadzenia moczu w pęcherzu, zaburzenia fazy mikcji, a także zaburzenia występujące bezpośrednio po mikcji. Niekontrolowany wyciek moczu, wg aktualnej terminologii nazywany nietrzymaniem moczu (NM; urine incontinence), jest objawem podmiotowym związanym z fazą gromadzenia moczu (ryc. 1).
W warunkach fizjologicznych pusty pęcherz moczowy ma wielkość porównywalną z wielkością cytryny. Kiedy zbierze się w nim 250–350 ml moczu, zwykle istnieje potrzeba opróżnienia go, chociaż w stanie konieczności zdrowy pęcherz dorosłego człowieka może pomieścić objętość nawet 4–5 razy większą. Sytuacja, kiedy pacjent niemający przepełnionego pęcherza czuje nagłe parcie na pęcherz, określane jako nieprzewidywalna, nagła, intensywna, trudna do powstrzymania potrzeba oddania moczu, jest typowa dla nadreaktywności pęcherza (overactive bladder – OAB). Epizod parcia może skończyć się popuszczeniem moczu (mokre OAB) lub jego zatrzymaniem z trudnością (suche OAB). Bezwiedne oddawanie moczu podczas wysiłku (np. dźwigania, skakania, kaszlu czy kichania) to wysiłkowe NM. Część pacjentów ma tzw. mieszane NM (wysiłkowe i z nadreaktywności pęcherza) bądź NM z innych przyczyn. Z zaburzoną fazą gromadzenia związany jest też częstomocz dzienny i konieczność oddawania moczu w nocy. Mocz oddawany jest od 4 do 7 razy na dobę, zwykle z przerwą nocną. Konieczność oddania moczu w nocy ponad raz nosi nazwę nykturii (inna używana nazwa to nokturia) [2].
Do ustalenia rozpoznania i wyboru optymalnej metody leczenia zaburzeń funkcjonowania dolnych dróg moczowych konieczny jest szczegółowy wywiad uzupełniony dzienniczkiem mikcji z precyzyjnym określeniem sytuacji, w których dochodzi do nasilenia NM, oraz ocena, jak ta dolegliwość wpływa na jakość życia pacjentki. W wątpliwych przypadkach, oprócz wywiadu i badania przedmiotowego, należy wykonać badanie urodynamiczne. Z wywiadu najczęściej (51% przypadków) wynika, że pacjentka cierpi na mieszane (wysiłkowe i z parć naglących) NM. Tymczasem badania urodynamiczne wskazują, że mieszane NM ma tylko 12% kobiet, natomiast większość (62%) – wysiłkowe NM [3]. Ustalenie przyczyny NM warunkuje odpowiedni dobór terapii i jej skuteczność.
Na rycinie 2 pokazano, w jaki sposób badanie urodynamiczne zmienia ostateczne rozpoznanie zaburzenia funkcjonowania dolnych dróg moczowych.

Diagnostyka zaburzeń funkcjonowania dolnych dróg moczowych

Zaleca się przeprowadzanie diagnostyki funkcji dolnych dróg moczowych u kobiet zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi zaakceptowanymi przez Polskie Towarzystwo Urologiczne i Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Poniżej podano kolejne etapy postępowania u pacjentek z NM. Pogrubionym drukiem wyróżniono te elementy diagnostyki, które łatwo może wykonać lekarz pierwszego kontaktu:
• wywiad ukierunkowany na objawy NM, uzupełniony kwestionariuszem, obejmujący również styl życia pacjentki i jej nawyki żywieniowe,
• badanie fizykalne, ocena masy ciała,
• badanie ginekologiczne i ocena statyki narządu rodnego oraz stopnia estrogenizacji pochwy,
• test kaszlowy (w pozycji stojącej),
• badanie odruchu opuszkowo-jamistego (wykluczenie przyczyn neurologicznych NM),
• ocena zalegania moczu po mikcji (przezbrzuszne USG, które pozwala też na wykluczenie innych nieprawidłowości w jamie brzusznej),
• analiza i ewentualnie posiew moczu,
• ocena 24- lub 72-godzinnego dzienniczka mikcji.
W dzienniczku mikcji pacjentka odnotowuje czas oddania moczu i jego objętość, liczbę zużytych wkładek higienicznych, a także takie zdarzenia, jak parcia naglące i epizody wycieku moczu. Na podstawie danych zgromadzonych w dzienniczku określa się:
• dobową ilość oddanego moczu (druga mikcja po porannym wstaniu z łóżka plus kolejne, kończąc na pierwszej po wstaniu następnego dnia),
• liczbę mikcji w ciągu dnia oraz ich maksymalną i średnią objętość,
• liczbę epizodów nykturii,
• nocną objętość moczu, wyrażoną jako wartość bezwzględna (w mililitrach) oraz procentowy udział w dobowej objętości moczu,
• liczbę epizodów parć naglących,
• liczbę epizodów NM, ich charakter (z parcia, z wysiłku) i okoliczności, w jakich wystąpiły,
• rodzaj i liczbę zużytych wkładek higienicznych.
Poprawnie prowadzony dzienniczek mikcji jest czułym, swoistym, niezwykle użytecznym, o dużej powtarzalności testem w diagnostyce NM (tab. 2) [4].
U osób starszych bardzo pomocny w diagnostyce NM może być akronim DIAPPERS [5], gdzie kolejne litery oznaczają:
D – stany zaburzonej świadomości (delirium),
I – infekcję układu moczowego (urinary tract infection),
A – atroficzne zapalenie pochwy (atrophic vaginitis),
P – niepożądane działanie przyjmowanych leków (pharmaceuticals),
P – czynniki psychologiczne (psychological),
E – nadmierną diurezę (excessive urine output),
R – ograniczoną mobilność (restricted mobility),
S – zaparcie stolca (stool impaction).
Wyeliminowanie (w miarę możliwości) wyżej wymienionych czynników może istotnie poprawić funkcjonowanie dolnych dróg moczowych. Trzeba podkreślić, że infekcja dróg moczowych należy do najczęstszych odwracalnych przyczyn NM u kobiet. Można ją wykluczyć za pomocą testu paskowego uzupełnionego (w przypadku pozytywnego wyniku) o posiew moczu. Według obecnie obowiązujących zaleceń u osób starszych nie leczy się bezobjawowej leukocyturii. W przypadku stwierdzenia krwiomoczu pacjentkę należy skierować do specjalisty w celu wykluczenia m.in. choroby nowotworowej. Cennym uzupełnieniem wywiadu jest kwestionariusz. Poniżej podano przykłady pytań niezwykle pomocnych w diagnostyce wstępnej NM u kobiet.
Pytanie 1. Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy zauważyła Pani wyciek moczu, nawet niewielki?
A. tak – przejść do pytania 2,
B. nie – jeśli zaznaczono tę odpowiedź, kwestionariusz należy uznać za wypełniony.
Pytanie 2. W ciągu ostatnich 3 miesięcy wyciek moczu następował najczęściej podczas (proszę zaznaczyć wszystkie punkty odnoszące się do Pani przypadku):
A. kichania, kaszlu lub wykonywania ćwiczeń fizycznych,
B. odczuwania nagłego parcia na mocz lub potrzeby opróżnienia pęcherza, gdy nie mogła Pani dostatecznie szybko skorzystać z toalety,
C. zarówno wykonywania czynności fizycznych, jak i odczuwania parcia,
D. przy braku czynności fizycznych wymienionych w punkcie A oraz odczuwania parcia.
Jeżeli pacjentka wskaże A, można uznać, że ma tylko wysiłkowe lub przeważające wysiłkowe NM. Jeżeli wskaże B, ma tylko naglące lub przeważające naglące NM. Kiedy wskaże C, jest to NM o typie mieszanym. Zaznaczenie punktu D wskazuje, że jest inna przyczyna lub przeważnie inna przyczyna.

Leczenie wysiłkowego nietrzymania moczu

Terapię NM u kobiet rozpoczyna się metodami zachowawczymi i jak najmniej inwazyjnymi, zwłaszcza jeśli chora nie wyraża zgody na zabieg lub są przeciwwskazania, żeby go wykonać. Należy jednak podkreślić, że przy zastosowaniu metod zachowawczych sukces terapeutyczny możliwy jest tylko u kobiet z niedużym nasileniem objawów (I stopień wg klasyfikacji Stameya), zdyscyplinowanych i skrupulatnie przestrzegających zaleceń.
U pacjentek bez złożonego wywiadu w kierunku NM i z prawidłową statyką narządu rodnego wstępnie zaleca się [6]:
• zmianę stylu życia,
• stosowanie chłonnych materiałów higienicznych,
• ćwiczenia mięśni dna miednicy (ćwiczenia Kegla),
• terapię behawioralną (trening pęcherza moczowego),
• stosowanie kulek i stożków dopochwowych o zmiennej wielkości i ciężarze,
• stosowanie elektrostymulacji zewnętrznej lub zmiennego pola magnetycznego.
Ćwiczenia mięśni dna miednicy zaleca się kobietom z każdym typem nietrzymania moczu. Przed rozpoczęciem terapii należy pacjentce przystępnie wytłumaczyć, jak zbudowane są drogi moczowe, jakie mechanizmy warunkują trzymanie moczu, jakie mięśnie biorą w tym udział i jak je prawidłowo stymulować. Należy zawsze zweryfikować prawidłowość wykonywania ćwiczeń (badaniem przedmiotowym lub za pomocą technik biofeedbacku), bo tylko ok. 30% pacjentek wykonuje je poprawnie po ustnym przeszkoleniu (stopień rekomendacji I A). Elektrostymulację (functional electrical stimulation – FES) mięśni dna miednicy mniejszej należy rozważyć jako leczenie wspomagające ćwiczenia, szczególnie u pacjentek niezdyscyplinowanych i/lub mających trudności z identyfikacją grup mięśniowych i ich obkurczaniem (stopień rekomendacji III C). Brak skuteczności tych metod po 6–12 tygodniach stosowania jest wskazaniem do leczenia specjalistycznego [7].
U pacjentek z cewką niskociśnieniową (wyciek moczu występuje nawet przy zmianie pozycji ciała w łóżku) metody zachowawcze nie są zazwyczaj skuteczne i trzeba od razu proponować leczenie chirurgiczne. Leczenie operacyjne powinno być także proponowane pacjentkom z NM i znacznymi zaburzeniami statyki narządu rodnego – III i IV stopień kliniczny w skali POP-Q (Pelvic Organ Prolapse Quantification), które już na etapie wywiadu zgłaszają obniżenie pochwy, oraz u pacjentek z zaleganiem moczu po mikcji przekraczającym 10% maksymalnej pojemności cystometrycznej pęcherza [7].

Leczenie naglącego nietrzymania moczu – pęcherz nadreaktywny

Naglące nietrzymanie moczu jest częścią złożonego zespołu objawów określanych jako OAB. Charakterystycznymi cechami tego schorzenia są parcia naglące, zwiększona częstość mikcji, nykturia oraz NM w wyniku naglącego parcia [8]. Należy zaznaczyć, że istnieje szereg czynników, które predysponują do występowania OAB u kobiet. Wśród nich należy wymienić atrofię urogenitalną, obniżenie lub wypadanie pochwy i/lub macicy, otyłość, nadmierne spożycie płynów (w tym kawy), zaparcia, cukrzycę, infekcje dróg moczowych, schorzenia układu krążenia i schorzenia neurologiczne.
Pacjentki z rozpoznanym OAB mogą być bezpiecznie leczone przez lekarza POZ. Jednym z elementów terapii jest modyfikacja stylu życia polegająca na: stosowaniu diety, utrzymywaniu prawidłowej wagi ciała, wypijaniu odpowiedniej ilości płynów, ograniczeniu spożycia kofeiny oraz treningu pęcherza moczowego. Brak skuteczności leczenia behawioralnego jest wskazaniem do leczenia farmakologicznego uzupełnionego leczeniem behawioralnym [9]. Głównymi lekami stosowanymi w OAB są preparaty cholinolityczne. Działają one na receptory muskarynowe M2 i M3 zlokalizowane w pęcherzu moczowym, ale także poza nim, dlatego oprócz pożądanego efektu w postaci relaksacji mięśnia wypieracza pęcherza często występują efekty niepożądane, takie jak suchość w jamie ustnej, zaburzenia widzenia, objawy neurologiczne czy sercowo-naczyniowe (w tym zmiany w EKG w postaci wydłużenia odcinka QT). Leki cholinolityczne mające stopień rekomendacji I A to: oksybutynina, daryfenacyna, solifenacyna, tolterodyna, trospium i fezoterodyna. Stopień rekomendacji I A w leczeniu objawów OAB ma też mirabegron (agonista receptora β3) oraz desmopresyna (syntetyczny analog wazopresyny). Stosowanie desmopresyny ma na celu zmniejszenie diurezy. Należy jednak pamiętać, że lek ten może wywołać zaburzenia elektrolitowe. Szczególnie ostrożnie powinien być stosowany u osób starszych, najlepiej z możliwością oceny stężenia sodu w surowicy. W przypadku braku oczekiwanego efektu przy stosowaniu monoterapii preparaty można łączyć (np. mirabegron z solifenacyną) [10]. U kobiet po menopauzie, ze zmianami atroficznymi okolic sromu i dolnych dróg moczowych (które nasilają objawy OAB) dodatkowo można zlecić stosowanie miejscowe preparatów estrogenowych. Leki dostępne w Polsce i zalecane ich dawki podano w tabeli 3.

Leczenie nocnej poliurii

Produkcja nerkowa moczu u osoby dorosłej powinna wynosić ≤ 3 l, powyżej tej objętości rozpoznawany jest wielomocz. Nocna produkcja moczu jest znacznie mniejsza niż dzienna. U osób młodych jest to < 20%, a u osób po 65. roku życia < 33% diurezy dobowej [11]. Rozpoznanie nocnej poliurii i związanej z nią nykturii (konieczność oddania moczu w nocy ponad raz) ma istotne znaczenie dla jakości życia osób w podeszłym wieku. Nocne wstawanie często prowadzi do upadków i obrażeń, w tym złamań [12]. Najczęstsze przyczyny nykturii podano w tabeli 4 [11]. Wymieniona wśród nich nocna poliuria może odpowiadać nawet za 88% przypadków. Najczęstszą jej przyczyną jest zmniejszone uwalnianie wazopresyny w późnych godzinach wieczornych i w efekcie zmniejszenie zagęszczania moczu i zwiększone jego wydalanie. Leczenie tej dolegliwości polega na ograniczeniu objętości płynów przyjmowanych w godzinach wieczornych, ograniczeniu spożywania sodu, unikaniu picia wieczorem wody gazowanej, alkoholu, kawy czy mocnej herbaty [13, 14]. Jeżeli pacjentka zażywa leki diuretyczne, wskazane jest, aby przyjmowane były w godzinach popołudniowych. U pacjentek z zaparciami zaleca się dietę bogatoresztkową i środki zmiękczające stolec.
W leczeniu nocnej poliurii (potwierdzonej danymi z dzienniczka mikcji) najwyższy stopień rekomendacji Europejskiego Towarzystwa Urologicznego ma desmopresyna [15]. Rekomendowane dawki tego leku wynoszą 25 µg dla kobiet i 50 µg dla mężczyzn. Terapię należy monitorować, oznaczając okresowo stężenie poziomu sodu w osoczu u pacjentów po 65. roku życia oraz u osób przyjmujących leki obniżające poziom sodu.

Nietrzymanie moczu u dziewcząt

W tej grupie wiekowej wyróżnia się dwie zasadnicze formy NM: ciągłe (kiedy wyciek moczu jest stały) i przerywane (niekontrolowane epizody nietrzymania moczu). Epizody nietrzymania moczu zdarzające się w nocy nazywane są powszechnie moczeniem nocnym, epizody w ciągu dnia – nietrzymaniem moczu w dzień. Moczenie nocne może być monosymptomatyczne (czynnościowe, dziecko poza moczeniem nie ma żadnych innych nieprawidłowości) i niemonosymptomatyczne (ma inne choroby, objawy czy nieprawidłowe wyniki badań dodatkowych). Każda z tych postaci moczenia może mieć charakter pierwotny (dziecko moczy się „od urodzenia”) lub wtórny (były „noce suche” co najmniej przez okres 6 miesięcy) [16]. W Polsce szacuje się, że wśród 7-latków problem moczenia nocnego może dotyczyć co dziesiątego dziecka, wśród 12–15-latków 1,5-3%, a wśród dorosłych ok. 1% populacji. Dokładne dane są trudne do ustalenia. Rodzice często nie zgłaszają problemu, bo sami w dzieciństwie go mieli i jak mówią, „wyrośli z tego”, a temat jest „wstydliwy”. Uważa się, że u podłoża pierowtnego monosymptomatycznego moczenia nocnego (MMN) leżą: nadmierna produkcja moczu w nocy (obniżone stężenie wazopresyny), nocna nadczynność mięśnia wypieracza pęcherza oraz podwyższony próg pobudliwości ośrodków mózgowych i brak reakcji wybudzania ze snu. W związku z tym w tych kierunkach skierowane są działania terapeutyczne [17]. O ile pierwotne MMN może być z powodzeniem diagnozowane i leczone w warunkach POZ, to moczenie nocne niemonosymptomatyczne i dzienne NM zwykle wymaga diagnostyki i leczenia specjalistycznego. Podobnie jak u dorosłych przyczyną dziennego NM może być nadreaktywność wypieracza i (rzadziej) wysiłkowe nietrzymanie moczu. Wśród czynnościowych zaburzeń funkcji dolnych dróg moczowych wymienia się także: częstomocz, przetrzymywanie moczu, dysfunkcyjne oddawanie moczu, NM podczas śmiechu [16].
Podobnie jak u dorosłych, aby pomóc dziecku czy nastolatce z NM, należy ustalić, od kiedy i w jakich okolicznościach dochodzi do NM, czy jest to moczenie nocne, NM w dzień czy też forma mieszana (moczenie nocne i NM w dzień). Użyteczne w ustaleniu rozpoznania są dzienniczki mikcji i kwestionariusze uzupełniające wywiad [18, 19]. Dotyczą one:
• objętości wypijanych płynów w poszczególnych porach dnia i ich rodzaju,
• objętości wydalanego moczu (z podziałem na objętość nocną i dzienną),
• epizodów moczenia nocnego (ile razy, w której połowie nocy, obfitość),
• częstości oddawania moczu w ciągu dnia (a także w nocy), sposobu oddawania moczu (strumień ciągły, przerywany), trudności z opróżnianiem pęcherza, dolegliwości przy oddawaniu moczu,
• objawów parcia (trudność w powstrzymaniu mikcji, stawanie na palcach, kucanie, krzyżowanie nóg w celu zatrzymania mikcji),
• kontroli oddawania stolca i obecności zaparć,
• temperamentu dziecka (nadpobudliwość) i charakteru snu (głęboki sen, trudno je dobudzić).
Konieczna jest ocena rozwoju somatycznego i psychomotorycznego dziecka, badanie fizykalne ze zwróceniem uwagi na wady anatomiczne i nieprawidłowości neurologiczne. Zaleca się, aby każde dziecko z nietrzymaniem moczu miało wykonane badanie ogólne moczu z oceną ciężaru właściwego (uzupełnione o badanie bakteriologiczne), oznaczone stężenie kreatyniny, mocznika i glukozy w surowicy i wykonane USG układu moczowego z oceną zalegania moczu w pęcherzu. W razie stwierdzenia pierwotnego MMN na pierwszym etapie leczenia zalecane jest postępowanie wspomagające i motywujące (w tym ograniczenie podaży płynów przed snem, korekcja nawyków oddawania moczu, zapobieganie zaparciom). Na drugim etapie, oprócz postępowania wspomagającego i motywującego, można zastosować system alarmujący i/lub leczenie farmakologiczne [19]. Podstawowym lekiem stosowanym w leczeniu pierwotnego MMN jest desmopresyna podawana w dawce 60–240 µg raz dziennie, przed snem (liofilizat doustny, dawka dobierana indywidualnie, w czasie podawania ograniczyć podaż płynów w godzinach wieczornych i nocnych). Jeżeli podczas leczenia objawy moczenia ustępują, należy kontynuować podawanie leku przez co najmniej 3 miesiące. Po 3 miesiącach skutecznej terapii przerywa się leczenie na około miesiąc w celu oceny, czy moczenie ustąpiło. Leczenie desmopresyną należy redukować stopniowo (zmniejszać dawkę codzienną lub podawać lek co drugi dzień). W przypadku nawrotu moczenia nocnego 3-miesięczną kurację należy powtórzyć. U dzieci z moczeniem nocnym i małą pojemnością pęcherza oraz częstymi mikcjami w dzień można zastosować preparat cholinolityczny [19]. W odróżnieniu od dorosłych ich wybór jest ograniczony. W Polsce rekomendowany jest chlorowodorek oksybutyniny. Preparaty desmopresyny i oksybutyniny można podawać łącznie.

Posumowanie zaleceń terapeutycznych dla pacjentek z nietrzymaniem moczu

U pacjentek z wysiłkowym nietrzymaniem moczu i z prawidłową statyką narządu płciowego zalecanymi formami leczenia wstępnego są:
• zmiana stylu życia,
• ćwiczenia mięśni dna miednicy,
• terapia behawioralna (trening pęcherza moczowego),
• zastosowanie elektrostymulacji zewnętrznej lub zmiennego pola magnetycznego,
• zastosowanie kulek i stożków dopochwowych o zmiennej wielkości i ciężarze,
• pessaria (I A).
W przypadku braku poprawy należy skierować pacjentkę na leczenie operacyjne – slingi podcewkowe (załonowe lub przezzasłonowe) (I A).
Pierwotnym leczeniem u pacjentek z nadreaktywnością pęcherza moczowego powinna być terapia behawioralna i trening pęcherza moczowego, uzupełnione elektrostymulacją (I A).
Leki antycholinergiczne (oksybutynina, tolterodyna, trospium, solifenacyna, darifenacyna, fesoterydyna) skutecznie zmniejszają niekorzystne objawy związane z pęcherzem nadreaktywnym (I A). Wybór leku zależy od indywidualnej charakterystyki pacjenta i ewentualnego występowania objawów ubocznych (I A). Zwiększenie dawki leku cholinolitycznego zwiększa efekt terapeutyczny, ale najczęściej prowadzi do nasilenia objawów niepożądanych (I A).
Solifenacyna może być lekiem z wyboru u pacjentów starszych ze współistniejącymi zaburzeniami poznawczymi (I B).
Darifenacyna może być lekiem z wyboru u pacjentów z zaburzeniami rytmu serca i współistniejącymi zaburzeniami poznawczymi (I B).
Doustna oraz transdermalna terapia estrogenowa nie powinna być zalecana pacjentkom z objawami OAB, ponieważ jej efektywność jest porównywalna z placebo (I E). W celu zmniejszenia subiektywnych dolegliwości pacjentek korzyści może przynieść miejscowa terapia estrogenowa (dopochwowa) (III B).
Dopęcherzowe iniekcje toksyny botulinowej oraz neurostymulacja krzyżowa i stymulacja nerwu strzałkowego są efektywnymi metodami terapii u pacjentek niereagujących na preparaty antycholinergiczne i dopochwowe estrogeny (I A).
U pacjentów z nocną poliurią (jeśli objętość wydzielanego moczu nocnego wynosi > 20% całkowitej 24-godzinnej objętości moczu u osób poniżej 65. roku życia lub > 33% u osób od 65. roku życia) oraz z objawami OAB dodanie desmopresyny do terapii preparatami antycholinergicznymi jest skutecznym postępowaniem leczniczym (I A).
U dzieci, tak jak u dorosłych, pierwszym etapem leczenia pierwotnego MMN jest postępowanie motywujące i wspomagające (motywacja prawidłowych zachowań i nawyków związanych z przyjmowaniem płynów oraz oddawaniem moczu i stolca). Skuteczność tych działań ocenia się po 3 miesiącach na podstawie kalendarza moczenia nocnego.
W przypadku braku poprawy po zastosowaniu terapii behawioralnej w leczeniu pierwotnego MMN zalecane jest dodatkowo stosowanie alarmu wybudzeniowego i/lub desmopresyny, zwykle w dawce 120 g, 30–60 min przed zaśnięciem (dawkę można zwiększyć do 240 g).

Piśmiennictwo

1. Abrams P, Cardozo L, Fall M i wsp. The standardisation of terminology of lower urinary tract function: report from the standardisation sub-committee of the International Continence Society. Neurourol Urodyn 2002; 21: 167-178.
2. Abrams P, Artibani W, Cardozo L i wsp. Reviewing the ICS 2002 Terminology Report: the ongoing debate. Neurourol Urodyn 2006; 25: 293.
3. Weidner AC, Myers ER, Visco AG i wsp. Which women with stress incontinence require urodynamic evaluation? Am J Obstet Gynecol 2001; 184: 20-27.
4. Jimenez-Cidre MA, Lopez-Fando L, Esteban-Fuertes M i wsp. The 3-day bladder diary is a feasible, reliable and valid tool to evaluate the lower urinary tract symptoms in women. Neurourol Urodyn 2015; 34: 128-132.
5. Resnick NM. Urinary incontinence in the elderly. Medical Grand Rounds 1984; 3: 281-290.
6. Newman D. Conservative management of urinary incontinence in women. Prim Care Update Ob/Gyn 2001; 8: 153-162.
7. Miotła P, Tomaszewski J. Zachowawcze metody leczenia nietrzymania moczu u kobiet. W: Nietrzymanie moczu i zaburzenia statyki dna miednicy u kobiet. Rechberger T (red.). Termedia, Poznań 2009; 151-164.
8. Haylen BT, de Ridder D, Freeman RM i wsp. An International Urogynecological Association (IUGA)/International Continence Society (ICS) joint report on the terminology for female pelvic floor dysfunction. Neurourol Urodyn 2010; 29: 4-20.
9. Wróbel A, Kulik-Rechberger B, Rechberger T. Farmakoterapia lekami antycholinergicznymi. W: Uroginekologia. Barcz E (red.). Via Medica, Gdańsk 2017; 221-235.
10. Robinson D, Kelleher C, Staskin D i wsp. Patient-reported outcomes from SYNERGY, a randomized, double-blind, multicenter study evaluating combinations of mirabegron and solifenacin compared with monotherapy and placebo in OAB patients. Neurourol Urodyn 2018; 37: 394-406.
11. van Kerrebroeck P, Andersson KE. Terminology, epidemiology, etiology, and pathophysiology of nocturia. Neurourol Urodyn 2014; 33 Suppl. 1: S2-5.
12. Nakagawa H, Niu K, Hozawa A i wsp. Impact of nocturia on bone fracture and mortality in older individuals: a Japanese longitudinal cohort study. J Urol 2010; 184: 1413-1418.
13. Weiss JP, van Kerrebroeck PEV, Klein BM i wsp. Excessive nocturnal urine production is a major contributing factor to the etiology of nocturia. J Urol 2011; 186: 1358-1363.
14. Madersbacher S, Cornu JN. Nocturnal polyuria: it’s all about definition, and be Patient! Eur Urol 2013; 63: 548-550.
15. Yamaguchi O, Nishizawa O, Juul KV, Nørgaard JP. Gender difference in efficacy and dose response in Japanese patients with nocturia treated with four different doses of desmopressin orally disintegrating tablet in a randomized, placebo-controlled trial. BJU Int 2013; 111: 474-484.
16. Nevéus T, von Gontard A, Hoebeke P i wsp. The standardization of terminology of lower urinary tract function in children and adolescents: report from the Standardisation Committee of the International Children’s Continence Society. J Urol 2006; 176: 314-324.
17. Nevéus T. Nocturnal enuresis – theoretic background and practical guidelines. Pediatr Nephrol 2011; 26: 1207-1214.
18. Paruszkiewicz G. Izolowane moczenie nocne. W: Nietrzymanie moczu u dzieci i dorosłych. Paruszkiewicz G, Gidian D (red.). Borgis Wydawnictwo Medyczne, Warszawa 2003; 20-34.
19. Wytyczne postępowania diagnostyczno-terapeutycznego z dzieckiem moczącym się w nocy. Opracowane przez Grupę Ekspertów Polskiego Towarzystwa Urologii Dziecięcej oraz Polskiego Towarzystwa Nefrologii Dziecięcej powołaną przez Ministra Zdrowia RP. Departament Matki i Dziecka Ministerstwa Zdrowia. Warszawa 2012.

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Tomasz Rechberger
II Klinika Ginekologii
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
ul. dr. K. Jaczewskiego 8
20-954 Lublin
e-mail: rechbergt@yahoo.com