W poszukiwaniu mogiły szczątków stu Polaków straconych 20 marca 1942 roku w Zgierzu – badania prowadzone w ramach SIGO – Sieci Identyfikacji Genetycznej Ofiar

Wstęp

Skala represji i zbrodniczych poczynań dokonanych na Polakach w ramach dwóch systemów totalitarnych w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu jest niewyobrażalna [1, 2]. W trosce o to, aby brzemię tych trudnych czasów nie powtórzyło się nigdy więcej, należy dążyć do ograniczenia porażającej bezimienności ofiar i przywracania pamięci tym, którzy całe swoje życie podporządkowali walce o wolną Polskę. Realizacja projektu wiąże się z okolicznościami tragicznego wydarzenia, brzemiennego w represje niemieckiego okupanta w stosunku do mieszkańców całego regionu łódzkiego [3]. Kulminacją tych zdarzeń była, określona przez nazistów „spektaklem dla Polaków”, egzekucja stu Polaków przeprowadzona 20 marca 1942 r. w centrum Zgierza na ówczesnym Placu Stodół, obecnie Placu Stu Straconych [4]. Była to największa publiczna egzekucja na terenie tzw. Kraju Warty (niem. Reichsgau Wartheland), prawdopodobnie także na terenie całego okupowanego przez Niemców obszaru Polski. Stanowiła bezprecedensowy akt odwetu na niewinnych ludziach za zastrzelenie dwóch funkcjonariuszy Gestapo przez aresztowanego podoficera armii polskiej Józefa Mierzyńskiego w trakcie przekazywania im zdekonspirowanej broni [5]. Ofiarami zbrodni byli wybitni przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego, głównie oficerowie i żołnierze Armii Krajowej (AK) aresztowani na terenie ówczesnej Rejencji Łódzkiej (niem. Regierungsbezirk Litzmannstadt) [6]. Zamordowanych 20 marca 1942 r. w centrum Zgierza Polaków wywieziono do Lasu Lućmierskiego blisko Łodzi i zakopano we wspólnej, nieoznaczonej mogile [7, 8].
Śledztwo o sygn. akt Ds. 70/67 w sprawie egzekucji stu Polaków dokonanej przez hitlerowców 20 marca 1942 r. w Zgierzu zostało wszczęte przez ówczesną Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi 13 kwietnia 1967 r. Następnie połączono je z prowadzonym w tej samej sprawie przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich śledztwem o sygn. akt Ds. 11/72. Materiały w sprawie przesłano do Centrali Badań Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, a następnie postępowanie zawieszono postanowieniem z 24 października 1974 r. z powodu „występowania długotrwałej przeszkody uniemożliwiającej prowadzenie postępowania i wyczerpanie możliwości dalszego jego kontynuowania”. Śledztwo zostało podjęte ponownie 28 czerwca 2013 r. przez Instytut Pamięci Narodowej (IPN) – Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi, dla „oceny całości zebranego materiału dowodowego w celu zakończenia postępowania” [9]. Sprawą najwyższej wagi w śledztwie jest ustalenie, czy szczątki ujawnione w toku badań archeologicznych prowadzonych w Lesie Lućmierskim przez pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego w latach 2012 i 2013 (ryc. 1. i 2.) stanowią szczątki ofiar zbrodni zgierskiej z 20 marca 1942 r. oraz zweryfikowanie hipotezy o translokacji tych szczątków do miejsca ich ostatecznego pochówku w toku uroczystszości pogrzebowych, które miały miejsce po zakończeniu wojny [2, 10], w 1945 r., uwiecznionych na serii zdjęć zachowanej w Muzeum Miasta Zgierza (ryc. 3.).

Hipotezy i cele badawcze

Pomimo prowadzonych kwerend archiwalnych oraz rozmów ze świadkami brakuje definitywnego dowodu, który potwierdzałby zakładany przebieg powojennej translokacji szczątków odkrytych w 2012 r. z pierwotnej mogiły (ryc. 1.) do oddalonego o kilkaset metrów miejsca oznaczonego drewnianym krzyżem, ekshumowanego w 2013 r. w Lesie Lućmierskim (ryc. 2.). Wątpliwości budzi ujawnienie w wykopanej w 2013 r. trumnie z miejsca pod krzyżem, obok licznych szczątków mężczyzn, również kości pochodzących od dzieci, które nie były ofiarami zbrodni w Zgierzu. Istnieje zatem możliwość, że w 2013 r. odkopano szczątki ofiar innego tragicznego epizodu wojennego, pochodzącego z odrębnej egzekucji, które były dokonywane masowo przez nazistów w Lesie Lućmierskim w okresie II wojny światowej. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że dzieci te zginęły w innych okolicznościach, a ich szczątki pochowane zostały razem ze szczątkami egzekucji dokonanej w Zgierzu [11, 12]. Znalezienie wśród ekshumowanych szczątków kości w 2013 r. sygnetu z inicjałami WG jest jedną z najsilniejszych przesłanek skłaniających do przyjęcia hipotezy, że przynajmniej część tych szczątków pochodzi z powojennej ekshumacji pierwotnej mogiły ofiar egzekucji z 20 marca 1942 r. Jak wskazują zeznania wiarygodnego świadka, Anieli Skirzyńskiej [13], z dużym prawdopodobieństwem sygnet ten pochodzi od Wacława Góreckiego – dowódcy Armii Krajowej na dzielnicę Łódź-Północ, jednej z ofiar zbrodni w Zgierzu (ryc. 4.). Obecnie jedynie genetyczna identyfikacja ujawnionych pozostałości szczątków kostnych w zestawieniu z badaniem DNA rodzin ofiar daje możliwość przeprowadzenia obiektywnej weryfikacji postawionych hipotez badawczych. Strategię badawczą projektu zaprezentowano na rycinie 5.
Istotnych dowodów w sprawie mają dostarczyć przeprowadzane na mocy kolejnych postanowień IPN sygn. akt S44/13/Zn badania genetyczne szczątków stu straconych w zestawieniu z badaniami porównawczymi pochodzącymi od żyjących członków ich rodzin w ramach projektu SIGO [14]. Z uwagi na zaawansowany, postępujący w czasie proces niszczenia ekshumowanych w latach 2012–2013 w Lesie Lućmierskim materiałów kostnych, konieczne jest uzyskanie z nich w toku wieloetapowych analiz jak największej liczby profili genetycznych. Profile te zostaną zdeponowane w Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów (PBGOT), pierwszej tego typu kompleksowej bazie danych w Europie, która jak dotąd umożliwiła zidentyfikowanie ponad 70 osób, ofiar reżimu totalitarnego [15]. Tak utrwalony zapis DNA szczątków pozwoli na przeprowadzenie badań porównawczych na podstawie analizy DNA żyjących członków rodzin ofiar. Dzięki wielopłaszczyznowej współpracy z udziałem historyków, archeologów, badaczy terenowych i prokuratorów IPN udało się skompletować niemal pełną listę ofiar egzekucji w Zgierzu [4, 16, 17], którą zaprezentowano w tabeli I. Niniejsze opracowanie stanowi jedną z dróg dotarcia do bliskich krewnych ofiar egzekucji z 20 marca 1942r.

Metodyka badawcza

Przedmiotem badań genetycznych realizowanych na mocy postanowienia Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi w ramach projektu SIGO w Pracowni Genetyki Medycznej i Sądowej UM w Łodzi oraz w Zakładzie Genetyki Sądowej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie były szczątki kostne, które ekshumowano w toku badań archeologicznych prowadzonych na terenie Lasu Lućmierskiego w latach 2012–2013, wytypowane na podstawie stanu ich zachowania spośród ogólnej liczby ok. 400, w tym w pierwszej kolejności pochodzące od kobiet. Kolejne etapy pierwszej fazy projektu to: oczyszczanie, rozdrabnianie i proszkowanie wytypowanych fragmentów kości z wykorzystaniem młynków kriogenicznych SPEX™SamplePrep Freezer/Mill. Ekstrakcję DNA prowadzono w obecności kontroli ujemnej z użyciem dwóch niezależnych metod: magnetycznej oraz kolumienkowej. W metodzie magnetycznej stosowano 200 mg proszku kostnego, odwapniający bufor lizujący BTA oraz zestaw PrepFiler® BTA Forensic DNA Extraction Kit (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). W metodzie kolumienkowej, poprzedzonej etapem odwapniania w 0,5 M EDTA, DNA izolowano z 1–2 γ DNA z wykorzystaniem zestawu Sherlock AX A&A Biotechnology (Gdynia, Polska). Analizę jakościową i ilościową wyizolowanego DNA przeprowadzano za pomocą zestawu QuantifilerTM Trio DNA Quantification Kit (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA) oraz Power Quant (Promega, Madison, WI, USA) w aparacie Real-Time PCR System 7500 (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). Podprogowe ilości DNA zagęszczano w koncentratorze próżniowym Eppendorf Concentrator plus. Amplifikację przeprowadzano w zakresie systemów PowerPlex Fusion 6C (Promega, Madison, WI, USA), NGM, GlobalFiler oraz Yfiler Plus PCR Amplification Kits (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). Stosowano maksymalną objętość, która mogła być wykorzystana w analizie multipleks PCR, gdyż w żadnej z badanych prób, w zakresie sekwencji długiej autosomalnego DNA o długości 294 par zasad, nie uzyskano stężenia przekraczającego wartość 30 pg/µl. Genotypowanie przeprowadzano w sekwenatorze 3500 Genetic Analyzer z zastosowaniem oprogramowania GeneMapper ID-X (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA) w obecności kontroli i w odniesieniu do odpowiednich standardów wielkości i liczby tandemowych powtórzeń. Do przeszukiwania baz profili DNA i analizy pokrewieństwa celem ustalenia lub wykluczenia założonego rodzaju pokrewieństwa pomiędzy osobami, których profile DNA uzyskano ze szczątków, a osobami będącymi krewnymi ofiar, których profile DNA są sukcesywnie oznaczane i deponowane w bazie danych wykorzystywane zostały programy: FAMILIAS, DNA Stat.

Wyniki

Dotychczas przeprowadzone badania pozwoliły na ustalenie 14 profili DNA w obrębie badanych szczątków, w tym 12 profili DNA pochodzących od mężczyzn oraz 2 profili DNA pochodzących od kobiet. W tabeli II zestawiono wyniki badań w zakresie markerów autosomalnego DNA. Cztery z badanych profili uzyskano w pełnym zakresie markerów. Przykład kompletnego profilu żeńskiego w zakresie loci autosomalnego DNA zestawiono na rycinie 6.
W materiałach, w których uzyskano profile męskie, przeprowadzono również analizę w oparciu o markery chromosomu Y, specyficzne dla określonej męskiej linii rodowej. W tabeli III zestawiono wyniki w zakresie cech haploidalnych tych markerów. Przykład kompletnego haplotypu STR-Y, szczątków pochodzących od mężczyzny, przedstawiono na rycinie 7.
Równolegle z ustalonymi profilami DNA pochodzącymi ze szczątków, ekshumowanych w latach 2012–2013 w Lesie Lućmierskim koło Łodzi, zdeponowano 12 profili DNA członków rodzin ofiar egzekucji Polaków 20 marca 1942 r. Dotąd analiza porównawcza uzyskanych profili DNA szczątków ofiar w odniesieniu do profili członków rodzin straconych osób nie pozwoliła na pozytywną weryfikację postawionych hipotez badawczych. Nie uzyskano jak dotąd „trafienia”, czyli ustalenia założonego rodzaju pokrewieństwa pomiędzy dotąd sprofilowanymi szczątkami a którymś ze zbadanych członków rodzin ofiar egzekucji w Zgierzu. Trwają wysiłki mające na celu rozszerzenie badań o kolejne osoby bodące jak najbliższymi krewnymi ofiar straconych 20 marca 1942 r., których niemal kompletną listę zestawiono w tabeli I.

Dyskusja

W obliczu nowych możliwości badawczych, jakie daje współczesna genetyka sądowa, śledztwo w sprawie egzekucji 100 Polaków, zawieszone w 1974 r., na nowo zostało podjęte w 2013 r. przez Instytut Pamięci Narodowej – Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi [9]. Współpraca interdyscyplinarna genetyków, badaczy terenowych oraz prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) w ramach nowo powstałej dziedziny, nazwanej archeologią totalitaryzmu [1, 2], stawia sobie za cel wyłonienie nieznanej dotąd wiedzy o tej makabrycznej zbrodni. Całościowa strategia badawcza przedstawiona na rycinie 5. obejmuje interdyscyplinarną współpracę z udziałem archeologów, historyków, prokuratorów IPN i badaczy terenowych w rekonstrukcji wydarzeń na podstawie dostępnych źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych oraz zbieraniu nowych danych, w tym nowych relacji świadków, dotyczących egzekucji stu Polaków z 20 marca 1942 r.
Ważnym etapem projektu jest genetyczne profilowanie ekshumowanych w 2012 i 2013 r. w Lesie Lućmierskim szczątków ludzkich, realizowane na mocy postanowienia IPN Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi z 15 czerwca 2016 r. Cel ten jest realizowany w ramach zawiązanego 11 grudnia 2015 r. w Łodzi porozumienia naukowo-badawczego SIGO, tj. Sieci Identyfikacji Genetycznej Ofiar [14], powstałej na bazie projektu Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów (www.pbgot.pl) [15]. Główne zadania wytyczane przez SIGO dotyczą współpracy wiodących laboratoriów i specjalistów z zakresu genetyki sądowej w Polsce w ramach identyfikacji osób, ofiar zdarzeń masowych oraz ofiar zbrodni systemów totalitarnych. Porozumienie jest otwarte na przyjmowanie nowych członków w ramach laboratoriów genetyczno-sądowych prowadzących działalność naukową i badawczą w obrębie uczelni akademickich w Polsce, kierowanych przez ekspertów z zakresu genetyki sądowej o dużym doświadczeniu w zakresie identyfikacji osób dla organów ścigania, spełniających wysokie standardy oraz rygorystyczne kryteria rzetelności naukowej i badawczej.
Analiza przeprowadzona w zakresie markerów autosomalnego DNA pozwoliła na uzyskanie 14 profili z ekshumowanych szczątków w zakresie autosomalnego DNA, w tym 3 kompletnych w pełnym zakresie przeprowadzonych oznaczeń. Niezwykle istotne jest ujawnienie żeńskich profili DNA, w tym jednego kompletnego, które dają istotną możliwość zawężenia poszukiwań rodzin ofiar. Jak wynika bowiem ze zrekonstruowanej listy 100 straconych osób zestawionych w tabeli I, w egzekucji z 20 marca 1942 r. rozstrzelane były tylko 4 kobiety (pozycja 6, 47, 62 i 94). Dodatkowo analiza 12 badanych szczątków, które pochodziły od mężczyzn pozwoliła na oznaczenie haplotypów Y, w tym 2 kompletnych w zakresie badanych markerów chromosomu Y, pozwalających na ustalenie charakterystycznych dla określonych męskich linii rodowych wzorów DNA [18].
Przedmiotem najwyższej wagi w projekcie SIGO, poza stworzeniem jak najszerszej bazy profili DNA ekshumowanych szczątków, jest jak najszybsze zabezpieczenie materiałów do badań porównawczych od bliskich krewnych ofiar egzekucji z 20 marca 1942 r., mieszkających nie tylko w kraju, lecz także za granicą. Im większa liczba jak najbliższych krewnych (dzieci, alternatywnie wnuków) zostanie zbadana w zakresie markerów DNA, tym większa będzie szansa na identyfikację ekshumowanych szczątków. Niniejsze opracowanie jest jednym ze sposobów dotarcia do jak największej liczby żyjących bliskich krewnych stu Polaków rozstrzelanych w Zgierzu.

Wnioski

Prowadzona identyfikacja genetyczna w ramach projektu SIGO stwarza możliwość obiektywnej weryfikacji hipotezy dotyczącej lokalizacji miejsca pierwotnego i wtórnego pochówku ofiar egzekucji w Zgierzu na podstawie identyfikacji genetycznej szczątków odkrytych w 2012 i 2013 r. Uzyskanie choć jednego „pasowania”, tj. wykazania pokrewieństwa któregokolwiek z kilkuset fragmentów ekshumowanych współcześnie na terenie Lasu Lućmierskiego z którymkolwiek z 99 ustalonych z imienia i nazwiska członków rodzin egzekucji w Zgierzu stanowiłoby niezaprzeczalny dowód, że badane szczątki pochodzą od ofiar wspomnianej egzekucji oraz potwierdzałoby hipotezę o ich translokacji po powojennej ekshumacji. Przeprowadzone dotąd analizy DNA nie pozwoliły na potwierdzenie zakładanej hipotezy. Z uwagi na rozwojowy charakter prowadzonych analiz głównym aspektem zwiększającym możliwość pewnej identyfikacji szczątków jest kontynuacja badań na podstawie sukcesywnego zabezpieczenia materiałów od kolejnych członków rodzin, w pierwszej kolejności o jak najbliższym stopniu pokrewieństwa w stosunku do ofiar. Zgodnie ze zrekonstruowaną listą zamieszczoną w tabeli I, tylko 4 kobiety były ofiarami egzekucji z 20 marca 1942 r. Dotarcie do rodzin tych kobiet jest priorytetem, gdyż daje możliwość istotnego zawężenia poszukiwań.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Introduction

The scale of repressions and crimes committed against Poles by the two totalitarian regimes during World War II and thereafter is beyond imagination [1, 2]. In order to ensure that the ordeal of those difficult times does not happen any more, we ought to take efforts aimed at reducing the devastating anonymity of the victims and restoring the remembrance of those who devoted all their lifetimes to the struggle for a free Poland. The current project is related to the circumstances of a tragic event that caused massive repressions by the German invaders against residents of the entire region of Lodz [3]. The culminating point, referred to by the Nazis as a “show for Poles” was the execution of a hundred Poles on March 20, 1942 in the center of the town of Zgierz, then known as Barn Square (Plac Stodół), now renamed to Hundred Victims Square (Plac Stu Straconych) [4]. The event was the largest public execution in the so-called Warta Land (Kraj Warty in Polish; Reichsgau Wartheland in German), and possibly also in the entire Polish territory occupied by Germans. It was an unprecedented act of retaliation for the death of two Gestapo policemen shot by Józef Mierzyński, an NCO in the Polish army while he was surrendering his clandestine weapons after having been arrested [5]. The innocent victims of the execution included distinguished representatives of the Polish Underground State, mostly officers and soldiers of the Home Army (AK) arrested in the territory of the-then Regency of Lodz (Rejencja Łódzka in Polish; Regierungsbezirk Litzmannstadt in German) [6]. The bodies of the Poles murdered on March 20, 1942 in the center of Zgierz were taken to the Lućmierz Forest near Lodz and buried in an unmarked mass grave [7, 8].
Formal investigation (case file No. Ds. 70/67) of the execution of the hundred Poles by the Nazis in Zgierz on March 20, 1942 was opened by the-then District Commission for the Examination of Nazi Crimes in Lodz on April 13, 1967. Subsequently, the procedure was merged with another investigation examining the same matter, conducted by the Supreme Commission for the Examination of Nazi Crimes (case file No. Ds. 11/72). Case materials were sent to the Central Office for the Investigation of National Socialist Crimes in Ludwigsburg, Germany. Subsequently the procedure was suspended by virtue of a decision of October 24, 1974 on the grounds of “persistent obstacles rendering further procedure impossible”. The investigation was reopened on June 28, 2013 by the Polish Institute of National Remembrance (IPN), and specifically by its Subsidiary Commission for the Prosecution of Crimes Against the Polish Nation in Lodz. The purpose of the investigation was to “assess all collected evidence and to conclude the procedure” [9]. The question of utmost importance in the investigation is to determine whether the remains unearthed during explorations carried out in the Lućmierz Forest by archeologists from the Institute of Archeology of the University of Lodz in 2012 and 2013 (Figs. 1 and 2) are in fact the remains of the victims of the Zgierz massacre of March 20, 1942 and to verify the hypothesis on the translocation of those remains to their final burial place in the course of a funerary ceremony taking place after the war [2, 10] in 1945. The ceremony is captured on a series of photographs collected in the Museum of Zgierz (Fig. 3).

Research hypothesis and objectives

Despite a number of archive queries and witness interviews, there is no ultimate proof confirming the assumed postwar translocation of remains discovered in 2012 from the original grave (Fig. 1) to another place located a few hundred meters away in the Lućmierz Forest, marked with a wooden cross, exhumed in 2013 (Fig. 2). Uncertainty is caused by the fact that a coffin unearthed in 2013 from the place under the wooden cross contained – apart from multiple adult male remains – bones of children (all the victims of the Zgierz massacre were adults). Therefore, it is possible that in 2013 archeologists unearthed remains of victims of another tragic wartime event, namely one of many other executions carried out by the Nazis in the Lućmierz Forest during World War II. Nevertheless, it is highly likely that the children died in other circumstances and their remains were simply buried together with the remains of the victims of the Zgierz execution [11, 12]. One of the strongest pieces of evidence suggesting that at least part of those remains were exhumed after the war from the original grave is a signet with initials WG found among the remains identified in 2013. Aniela Skirzyńska, a credible witness, [13] said that the signet most probably belonged to Wacław Górecki, Home Army commander for the northern district of Lodz, one of the victims of the Zgierz massacre (Fig. 4). Currently, an unbiased verification of the research hypotheses is only possible through genetic identification of the unearthed bone remains and their comparison with the DNA of the victims’ families. The project’s research strategy is presented in Fig. 5.
Genetic examination of the remains of the hundred victims and their comparison with DNA samples of surviving family members is expected to provide key evidence in the case. Such examination is being carried out by virtue of the IPN’s decision No. S44/13/Zn, as part of the SIGO project [14]. Due to the advanced (and still progressing) destruction of bone material exhumed in the Lućmierz Forest in 2012 and 2013, it is necessary to collect as many genetic profiles as possible, which involves multi-stage analyses. The profiles will be deposited in the PBGOT (Polish Genetic Database of Totalitarianisms Victims), the first comprehensive database of this kind in Europe. So far, the database made it possible to identify 70 victims of totalitarian regimes [15]. Recorded DNA profiles of the remains will make it possible to perform a comparative study involving DNA analysis of the victims’ surviving relatives. Through multi-faceted cooperation of historians, archeologists, field researchers and IPN prosecutors, it was possible to compile a nearly complete list of the victims of the Zgierz execution [4, 16, 17], presented in Table I. This paper constitutes one of the ways to reach the relatives of the victims of the execution of March 20, 1942.

Research methodology

Genetic examination carried out by virtue of the decision of the Polish Institute of National Remembrance’s Subsidiary Commission for the Prosecution of Crimes Against the Polish Nation, as part of the SIGO project in the Medical and Forensic Genetics Laboratory of the Medical University in Lodz and in the Forensic Genetics Department at the Pomeranian Medical University in Szczecin analyzed bone remains exhumed by archeologists from the Lućmierz Forest in 2012 and 2013. The examined samples were selected from a collection of approximately 400 unearthed bones on the basis of their state of preservation. Female bones were analyzed first. The first phase of the project consisted of the following stages: cleaning, fragmentation and pulverization of preselected bone fragments using SPEX™SamplePrep freezer mills. DNA extraction was carried out in the presence of a negative control using two independent methods: magnetic and spin-column. The magnetic method involved the use of 200mg of bone powder, BTA decalcifying lysing buffer and PrepFiler® BTA Forensic DNA Extraction Kit (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). In the spin column method, preceded by decalcification in 0.5 M EDTA, DNA was extracted from 1–2 γ DNA using the Sherlock AX A&A Biotechnology kit (Gdynia, Poland). A qualitative and quantitative analysis of the extracted DNA was performed by means of a QuantifilerTM Trio DNA Quantification Kit (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA) and Power Quant (Promega, Madison, WI, USA) using Real-Time PCR System 7500 (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). Subliminal amounts of DNA were vacuum concentrated in Eppendorf Concentrator plus. Amplification was carried out in the following systems: PowerPlex Fusion 6C (Promega, Madison, WI, USA), NGM, GlobalFiler and Yfiler Plus PCR Amplification Kits (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA). Researchers used the maximum volume that could be handled in multiplex PCR analysis because in none of the tested samples, in the long sequence of autosomal DNA with 294 base pair length, the concentration was greater than 30 pg/µl. Genotyping was carried out by means of 3500 Genetic Analyzer using GeneMapper ID-X software (Thermo Fisher Scientific Inc., Waltham, MA, USA), in the presence of a control group and with reference to applicable size standard and quantity standard of tandem repeats. FAMILIAS and DNA Stat were the software programs used for searching DNA profile databases and for kinship analysis to prove or to disprove the expected relationship between the persons whose DNA profiles were retrieved from the remains and the victims’ relatives whose DNA profiles are still being collected and registered in the database.

Results

The research completed so far made it possible to retrieve 14 DNA profiles from the analyzed remains, including 12 male and 2 female DNA profiles. Table II presents the results with regard to autosomal DNA markers. Full scopes of such markers were identified for 4 of the retrieved profiles. An example of a female profile that is complete in terms of autosomal DNA loci is presented in Fig. 6.
The materials from which male profiles were retrieved were also analyzed on the basis of chromosome Y markers, specific for a given masculine ancestral line. Table III presents the haploid characteristics of those markers. An example of a complete Y-STR haplotype (remains of a male victim) is presented in Fig. 7.
Apart from the DNA profiles retrieved from human remains exhumed in 2012 and 2013 in the Lućmierz Forest near Lodz, the research team collected 12 DNA profiles of the relatives of the Polish victims executed on March 20, 1942. So far, comparative analyses involving the DNA profiles retrieved from the remains and those originating from their family members have not confirmed the research hypotheses. There have been no “matches” that would confirm the expected kinship between the profiled remains and any of the surviving relatives of the victims of the Zgierz execution. Efforts are being continued to collect more profiles from the surviving relatives of the victims executed on March 20, 1942. A nearly complete list of the victims is presented in Table I.

Discussion

In the presence of new research capabilities offered by contemporary forensic genetics, the investigation of the execution of 100 Poles, suspended in 1974, was reopened in 2013 by the Polish Institute of National Remembrance’s Subsidiary Commission for the Prosecution of Crimes Against the Polish Nation [9]. Interdisciplinary cooperation of genetic experts, field researchers and prosecutors from the Polish Institute of National Remembrance (IPN) in the new discipline, referred to as archeology of totalitarianism [1, 2], aims at revealing previously unknown facts about this hideous crime. The overall research strategy presented in Fig. 5 includes interdisciplinary cooperation of archeologists, historians, IPN prosecutors and field researchers in reconstructing the events on the basis of available archeological, iconographic and written sources, coupled with collecting new data, including new witness accounts, on the execution of the 100 Poles on March 20, 1942.
The most important stage of the project involves genetic profiling of human remains exhumed in 2012 and 2013 in the Lućmierz Forest, carried out by virtue of the decision of the IPN’s Subsidiary Commission for the Prosecution of Crimes Against the Polish Nation in Lodz of June 15, 2016. This particular objective is being implemented as part of SIGO (Network for Genetic Identification of Victims) [14], a scientific research initiative launched on December 11, 2015 in Lodz, constituting an extension of the Polish Genetic Database of Totalitarianisms Victims (www.pbgot.pl) [15]. The main tasks outlined by SIGO include identification of victims of mass events and crimes of totalitarian regimes through the cooperation of leading Polish laboratories and specialists in forensic genetics. The initiative is open to new members from forensic genetics laboratories existing at Polish universities, headed by experts in forensic genetics with considerable experience in the identification of persons for law enforcement purposes, adhering to high standards and strict criteria of scientific integrity.
So far, the analysis of autosomal DNA markers yielded 14 autosomal DNA profiles from the exhumed remains, including 3 profiles with complete marker sets. It is extremely important that female DNA profiles have been retrieved as well (including one complete profile), as they make it possible to narrow down the search for surviving family members. Namely, as the reconstructed list of the 100 victims presented in Table I shows, only four women were executed on March 20, 1942 (Nos. 6,47,62 and 94 on the list). In addition, the analysis of the twelve male remains made it possible to determine Y haplotypes, including 2 haplotypes with complete scopes of chromosome Y markers, thus making it possible to determine DNA patterns characteristic for specific masculine ancestral lines [18].
Apart from compiling the greatest possible database of DNA profiles retrieved from the exhumed remains, SIGO’s another top priority is to secure materials for comparative analyses from the relatives of the victims executed on March 20, 1942, living both in Poland and abroad. The more relatives (children, possibly grandchildren) are tested for DNA markers, the greater the likelihood of successful identification of the exhumed remains. This paper constitutes one of the ways to reach the relatives of the one hundred Poles executed in Zgierz.

Conclusions

Genetic identification carried out as part of SIGO project makes it possible to verify the hypothesis on the primary and secondary place of burial of the victims of the Zgierz execution on the basis of genetic identification of human remains discovered in 2012 and 2013. Even a single “match”, i.e. confirmed kinship of any of the several hundred remains exhumed from the Lućmierz Forest with a relative of any of the 99 identified victims would be an undeniable proof that the analyzed remains come from the victims of the execution and would support the hypothesis on their postwar translocation. DNA analyses completed thus far have not confirmed the hypothesis. As the analyses are still in progress, it is of key importance in the context of increasing the likelihood of certain identification of the exhumed remains to continue research by collecting new samples from more victims’ relatives, first of all their next-of-kins. As the list of victims presented in Table I shows, there were only four female victims of the execution of March 20, 1942. Reaching the families of those women is a priority, as it makes it possible to significantly narrow down the search.

The authors declare no conflict of interest.

Piśmiennictwo
References

1. Ławrynowicz O, Żelazko J. Badania śladów represji totalitarnych. W: Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956. Ławrynowicz O, Żelazko J (red.). Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Łodzi, Łódź 2015; 9-20.
2. Ławrynowicz O. Ślady represji nazistowskich i komunistycznych w okresie II wojny światowej. Niemieckie zbrodnie nazistowskie w lasach podłódzkich. Weryfikacje archeologiczne miejsc pamięci. W: Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956. Ławrynowicz O, Żelazko J (red.). Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Łodzi, Łódź 2015; 65-94.
3. Siepacka D. „Zbrodnia zgierska elementem terroru nazistowskiego wobec społeczeństwa regionu”, Materiały sesji popularnonaukowej z 20 marca w Zgierzu 2002 r. „W 60 rocznicę zbrodni zgierskiej 20 III 1942 r.” Władze Miasta Zgierza, Towarzystwo Przyjaciół Zgierza. Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi. Urząd Miasta Zgierza, Zgierz 20.03.2002 r.
4. Egzekucja 100 Polaków 20 III 1942 r. w Zgierzu. Materiały sesji popularnonaukowej z 20 III 1982 r. w Zgierzu. Rusin R (red.). Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lodzi. Towarzystwo Przyjaciół Zgierza, Łodź 1982; 3-60
5. Olejnik T. Niemiecka okupacja odwetowa za zastrzelenie w Zgierzu dwóch funkcjonariuszy gestapo. Rocznik Łódzki 1975; XX (XXIII): 239-263.
6. Ossowski A. Niemieckie akcje odwetowe w stosunku do oficerów i podoficerów Wojska Polskiego po ucieczce sierż. Józefa Mierzyńskiego. Lista ofiar egzekucji zgierskiej 20 marca 1942 r. W: „Dziś za jednego Niemca, śmierć poniesie 50 Polaków”. Materiały konferencji popularnonaukowej w Zgierzu, 20 III 2012 r. Wróbel J (red.). Łódź 2013; 1-156 oraz ilustracje (seria Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, t. XXXI).
7. Protokół przesłuchania naocznego świadka J. Wieczorka z 11.IV.1967 r. oraz 4.X.1981 r. Akta śledztwa DS. 70/67 dotyczącego rozstrzelania przez hitlerowców w Zgierzu 100 Polaków w dniu 20.III.1942 r., Archiwum IPN – Oddział w Łodzi.
8. Protokół przesłuchania więźniów, którzy zakopywali zwłoki A. Bandela i K. Banasiaka z 17.XI.1981 r. Akta śledztwa DS. 70/67 dotyczącego rozstrzelania przez hitlerowców w Zgierzu 100 Polaków w dniu 20.III.1942 r., Archiwum IPN – Oddział w Łodzi.
9. Abramowicz S, Wicińska-Ambrożek B. Śledztwo w sprawie zbrodni zgierskiej 20 marca 1942 r. Materiały konferencji popularnonaukowej w Zgierzu, 20 III 2012 r. Wróbel J (red.). Łódź 2013; 1-156 oraz ilustracje (seria Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, t. XXXI).
10. Protokół przesłuchania prokuratora E. Orlikowskiego z 17.XI.1981 r. Akta śledztwa DS. 70/67 dotyczącego rozstrzelania przez hitlerowców w Zgierzu 100 Polaków w dniu 20.III.1942 r., Archiwum IPN – Oddział w Łodzi.
11. Ławrynowicz O. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w lesie Lućmierskim w latach 2012–2013. Wydział Filozoficzno-Historyczny UŁ, Instytut Archeologii UŁ, Łódź 2013.
12. Ławrynowicz O. Czas po egzekucji. Z badań nad lokalizacją pochówku ofiar zbrodni zgierskiej w Lesie Lućmierskim. W: „Dziś za jednego Niemca, śmierć poniesie 50 Polaków”. Materiały konferencji popularnonaukowej w Zgierzu, 20 III 2012 r. Wróbel J (red.). Łódź 2013; 1-156 oraz ilustracje (seria Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, t. XXXI).
13. Relacje Anieli Skirzyńskiej – córki jednej z ofiar zbrodni zgierskiej M. Paluszkiewicza i znajomej W. Góreckiego – pierwszego komendanta Armii Krajowej dzielnicy Łódź-Północ, złożone w obecności O. Ławrynowicza dnia 03.08.12 r. oraz R. Jacewicz dnia 29.04.15 r.
14. Sieć Identyfikacji Genetycznej Ofiar (SIGO): https://www.pum.edu.pl/aktualnosci/2015/siec-identyfikacji-genetycznej-osob; http://lodz.tvp.pl/23088800/identyfikacja-genetyczna-osob.
15. Ossowski A, Kuś M, Kupiec T, Bykowska M, Zielińska G, Jasiński ME, March AL. The Polish Genetic Database of Victims of Totalitarianisms. Forensic Sci Int 2016; 258: 41-49. Polska Baza Genetyczna Ofiar Totalitaryzmów (PBGOT): https://www.pbgot.pl/.
16. Lesiakowski K. Lista rozstrzelanych w Zgierzu 20 III 1942 r. w świetle akt gestapo. Materiały sesji popularnonaukowej z 20 marca w Zgierzu 2002 r. „W 60. rocznicę zbrodni zgierskiej 20 III 1942 r.” Władze Miasta Zgierza, Towarzystwo Przyjaciół Zgierza. Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi. Urząd Miasta Zgierza, Zgierz 20.03.2002 r.
17. Lista ofiar egzekucji zgierskiej 20 III 1942 r. (oprac. S. Abramowicz, J. Wróbel). W: „Dziś za jednego Niemca, śmierć poniesie 50 Polaków”. Materiały konferencji popularnonaukowej w Zgierzu, 20 III 2012 r. Wróbel J (red.). Łódź 2013; 1-156 oraz ilustracje (seria Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, t. XXXI).
18. Jacewicz R, Krajewski P, Ulewicz D, Piatek J, Jedrzejczyk M, Babol-Pokora K, Prośniak A, Konarzewska M, Ossowski A, Parafiniuk M, Berent J. Y-STR Polska – baza danych do oceny wartości dowodowej w genetyce sądowej. Arch Med Sąd Kryminol 2011; 61: 146-152.

Adres do korespondencji
Renata Jacewicz
Pracownia Genetyki Medycznej i Sądowej
Zakład Medycyny Sądowej
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
ul. Sędziowska 18 A
91-304 Łódź, Polska
e-mail: renata.jacewicz@umed.lodz.pl

Address for correspondence
Renata Jacewicz
Medical and Forensic Genetics Laboratory
Department of Forensic Medicine
Medical University of Lodz
Sędziowska 18 A
91-304 Lodz, Poland
e-mail: renata.jacewicz@umed.lodz.pl