WPROWADZENIE
Fotochemoterapia jest jedną z głównych metod leczniczych wykorzystywanych w dermatologii. Stosuje się ją w monoterapii, a także w skojarzeniu z leczeniem ogólnym i miejscowym. Naświetlanie promieniowaniem UVA w połączeniu z lekami o właściwościach fototoksycznych okazało się skuteczne w leczeniu wielu schorzeń skóry, takich jak: łuszczyca, choroby alergiczne, zaburzenia barwnikowe, zaburzenia rogowacenia oraz choroby przebiegające z nadwrażliwością na światło i inne. Wpływ antyproliferacyjny, immunosupresyjny i immunomodulujący fotochemoterapii pozwala osiągnąć całkowitą lub częściową remisję objawów chorobowych.
Szerokie wprowadzenie do fototerapii naświetlań metodą PUVA (ang. psoralen ultra-violet A) i promieniowaniem UVB przyczyniło się do powstania metod umożliwiających prognozowanie indywidualnej odpowiedzi skóry na słońce lub sztuczne źródła promieniowania ultrafioletowego. Do połowy lat 60. XX wieku określenie rasy było formalnie stosowane jako naukowa klasyfikacja kolorów skóry. W 1975 roku Thomas Fitzpatrick wprowadził klasyfikację fototypów skóry [1]. Podział ten uwzględnia uzyskane z wywiadu dane dotyczące reakcji skóry na słońce – jej skłonność do poparzenia i rozwoju opalenizny. Na tej podstawie Fitzpatrick wyodrębnił sześć fototypów skóry (tab. I). Klasyfikacja ta znalazła szerokie zastosowanie w praktyce klinicznej, np. przed planowaną fototerapią, czy w badaniach epidemiologicznych nad związkiem raków skóry z promieniowaniem słonecznym.
Ustalanie dawek promieniowania UVA podczas terapii PUVA opiera się obecnie na dwóch metodach – ocenie fototypu skóry bądź wcześniejszym ustaleniu minimalnej dawki fototoksycznej (ang. minimal phototoxic dose – MPD). Wykonywanie prób fototoksycznych jest postępowaniem szczególnie zalecanym ze względu na możliwość dokładnego ustalenia dawki UVA, a tym samym uniknięcia prowadzenia leczenia dawkami zbyt małymi lub zbyt dużymi – powodującymi odczyny rumieniowe.
Próba fototoksyczna polega na oznaczeniu MPD. Jest to najmniejsza dawka promieniowania UVA, która po podaniu leków o właściwościach fototoksycznych (psoralenów) powoduje wytworzenie delikatnego rumienia o wyraźnych granicach [2, 3]. Psoraleny są pochodnymi furokumaryn. Obecnie w fotochemoterapii stosuje się najczęściej preparaty 8-metoksypsoralenu (8-MOP), 5-metoksypsoralenu (5-MOP) oraz rzadziej trójmetylopsoralenu (TMP) (ryc. 1.). Po podaniu doustnym najsilniejsze działanie ma 8-MOP, następnie 5-MOP, natomiast TMP działa najsłabiej z powodu złej absorpcji jelitowej [4, 5]. Próbę przeprowadza się 2 godziny po doustnym podaniu 5-MOP lub godzinę po przyjęciu 8-MOP. Leki fototoksyczne stosuje się w dawce przeliczanej na kilogram masy ciała – odpowiednio 1,2–1,5 mg/kg m.c. i 0,6–0,8 mg/kg m.c [3, 6] – lub na powierzchnię ciała – 25 mg/m2 [7]. Nasilenie reakcji fototoksycznej zależy przede wszystkim od stężenia psoralenów w skórze. Ich stężenie w surowicy jest znacznie słabszym wykładnikiem nasilenia reakcji rumieniowej podczas naświetlań PUVA [8–10]. Maksymalne stężenie tych związków w surowicy osiąga się po 1–3 godzinach od podania doustnego i zależy od indywidualnej szybkości absorpcji i metabolizmu leku przez wątrobę [11, 12].
Próbę wykonuje się na skórze nieeksponowanej na słońce, zwykle pleców lub pośladka. Pola skórne naświetlane są stopniowo zwiększającymi się dawkami UVA. Dawki tego promieniowania, które stosuje się przy wykonywaniu prób fototoksycznych, nie zostały ściśle ustalone. Z tego powodu wielu autorów określa je arbitralnie. Większość prac dotyczących prób świetlnych, w których dawki UVA mieściły się w przedziale 0,5–30 J/cm2, przeprowadzono u pacjentów z fototypem I–IV [9, 10, 13, 15, 16]. Odczytu próby dokonuje się po 48–72 godzinach od naświetlenia [17–20]. Część badaczy uważa, że odczytu MPD należy dokonywać po 72 [21–24] lub nawet po 96 godzinach od ekspozycji na promieniowanie UVA [19, 25].
W przypadku zastosowania metody kąpielowej PUVA (ang. PUVA-bath) przed włączeniem leczenia należy oznaczyć MPD po kąpieli w roztworze psoralenu. W Europie stosuje się 8-MOP w stężeniach 0,5–4,6 mg/l (najczęściej 1 mg/l) [26]. Trójmetylopsoralen wykorzystuje się głównie w Skandynawii w stężeniu 0,08–0,33 mg/l [3, 26]. Przy aplikacji miejscowej tych samych stężeń obu psoralenów TMP wykazuje około 30-krotnie większą fototoksyczność niż 8-MOP [27]. Pacjenta poddaje się 15–20-minutowej kąpieli w temperaturze około 37°C [26]. Bezpośrednio po kąpieli naświetla się kilka pól skórnych stopniowo zwiększającymi się dawkami promieniowania UVA [28, 29]. Odczytu MPD dokonuje się po 72 godzinach od wykonania próby. Ze względu na charakterystyczne opóźnione ujawnianie się rumienia podczas zastosowania metody PUVA-bath obecnie coraz częściej zaleca się dokonywanie odczytu MPD nie wcześniej niż po 96 godzinach (tzn. po 120, a nawet 144 godzinach) [30–33].
CEL PRACY
Celem pracy było wykazanie, czy istnieje zależność między fototypem skóry a MPD po miejscowym lub doustnym zastosowaniu psoralenu.
MATERIAŁ I METODYKA
W badaniu wzięło udział 317 osób w wieku 10–78 lat (średnia wieku 37 lat, odchylenie standardowe (SD) ±15,1 roku), zamieszkujących województwo kujawsko-pomorskie. W badanej grupie było 244 pacjentów i 73 osoby zdrowe, stanowiące grupę kontrolną.
Na podstawie wywiadu u wszystkich badanych dokonano oceny fototypu skóry zgodnie z klasyfikacją Fitzpatricka. Próby fototoksyczne wykonano po doustnym podaniu 5-MOP u 281 osób, a bezpośrednio po kąpieli w roztworze 8-MOP u 36 osób.
Grupę pacjentów stanowiło 201 chorych na łuszczycę, 20 chorych na łysienie plackowate, 13 chorych na twardzinę ograniczoną, 8 chorych na bielactwo nabyte i 2 chorych na pokrzywkę barwnikową.
Osoby uczestniczące w badaniu musiały spełniać następujące kryteria:
• brak nadwrażliwości na światło w wywiadzie,
• niestosowanie leków z grupy retinoidów oraz leków zwiększających wrażliwość skóry na światło przez 6 miesięcy poprzedzających badanie,
• co najmniej 3-miesięczna przerwa w zabiegach fototerapii, opalaniu, korzystaniu z solarium lub intensywnej ekspozycji słonecznej przed wykonaniem testu,
• niewystępowanie zmian chorobowych na dolnej powierzchni pleców w miejscu wykonania próby,
• do badania nie włączono kobiet ciężarnych i karmiących.
Każda osoba wyraziła pisemną zgodę na udział w badaniu. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę lokalnej Komisji Bioetycznej przy Collegium Medicum w Bydgoszczy.
Próby świetlne wykonywano na skórze dolnej powierzchni pleców (niezmienionej chorobowo) za pomocą zestawu TH-1 Skintest-Kit firmy Cosmedico Medizintechnik. Urządzenie ma nasadkę zintegrowaną z metalową folią, zawierającą 6 pól testowych. Pierwsze pole jest otwarte, pozostałe 5 okienek jest przesłoniętych metalową siatką o zmniejszającej się stopniowo wielkości otworów. Przez każde z pól przechodzi dokładnie określona ilość promieniowania ultrafioletowego, zmniejszająca się od pola numer 1 do 6. Źródłem promieniowania UVA była lampa PHILIPS PL 9W/10. Pomiaru mocy emitowanego promieniowania dokonywano za pomocą miernika promieniowania ultrafioletowego UVM-7 (Cosmedico Medizintechnik).
Podczas wykonywania próby fototoksycznej pacjent przyjmował lek o właściwościach fototoksycznych (5-MOP) w dawce 1,2–1,4 mg/kg m.c. 2 godziny przed naświetlaniem UVA. W celu określenia MPD naświetlano 6 (sporadycznie 12) pól skóry o wymiarach 1 × 1 cm stopniowo zwiększającymi się dawkami UVA od 1 do 6 J/cm2 (od 1,4 do 8 J/cm2). Badany obszar oceniano po 2, 4, 6, 24, 48, 72, 96 godzinach od naświetlania. Następnie określano MPD, która po 72 i 96 godzinach powodowała wytworzenie ledwie zauważalnego rumienia lub przebarwienia.
W grupie pacjentów przed planowaną PUVA-bath określano MPD po wcześniejszej kąpieli w roztworze środka światłouczulającego. Każdy pacjent kąpał się przez 20 minut w roztworze wodnym zawierającym 1 mg/l 8-MOP, o temperaturze początkowej 37°C. Bezpośrednio po zakończeniu kąpieli naświetlano 6 (sporadycznie 12) pól skóry o wymiarach 1 × 1 cm stopniowo zwiększającymi się dawkami UVA od 1 do 6 J/cm2. Badany obszar oceniano po 2, 4, 6, 24, 48, 72, 96, 120 godzinach od naświetlania. Za MPD uznawano dawkę UVA, która wywołała wytworzenie ledwie zauważalnego rumienia (przebarwienia) o dających się określić granicach w 96.–120. godzinie od naświetlenia.
Analiza statystyczna
Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Określono wartości minimalne, maksymalne, średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe. Zastosowano parametryczne i nieparametryczne testy istotności w celu weryfikacji postawionych hipotez. Jako miarodajny przy sprawdzaniu hipotez przyjęto poziom istotności p = 0,05, dla którego podano wartości krytyczne. Wartości p podano w tabelach. Są to prawdopodobieństwa, z jakimi można popełnić błąd, odrzucając hipotezę sprawdzaną, stwierdzając, że różnice w porównywanych grupach są istotne.
WYNIKI
W badanej grupie było 13 osób z I, 158 osób z II, 119 osób z III i 27 osób z IV fototypem skóry wg Fitzpatricka.
Oznaczenie MPD wykonano u 317 osób. Średnia jej wartość wynosiła 2,63 ±0,89 J/cm2 (1–6 J/cm2). Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w wartościach MPD między badaną grupą pacjentów a grupą kontrolną (tab. II). Średnia wartość MPD po doustnym podaniu 5-MOP wynosiła 2,67 ±0,89 J/cm2 i była istotnie statystycznie większa niż MPD oznaczone po kąpieli w roztworze 8-MOP (2,34 ±0,82 J/cm2).
U osób, u których oznaczano MPD po kąpielowym zastosowaniu psoralenu, średni wiek okazał się większy niż u badanych, którym psoralen podawano doustnie (tab. III). Średnia wartość MPD w grupie z I typem skóry wynosiła 1,48 ±0,66 J/cm2, u osób z II foto- typem 2,45 ±0,77 J/cm2, w grupie z III typem skóry 2,77 ±0,81 J/cm2, a u osób z IV fototypem 3,65 ±0,92 J/cm2 (tab. IV).
Test ANOVA wykazał istotną różnicę między wartościami średnimi MPD (co najmniej między najmniejszą i największą); wartości obliczonych statystyk są znacznie większe od wartości krytycznej 2,64 (p < 0,0001). Nieparametryczny test Kruskala-Wallisa także potwierdził wynik testu ANOVA. Należy więc stwierdzić, że dystrybuanty w porównywanych podgrupach są różne (p < 0,0001). Na podstawie powyższej analizy można wnioskować, że istnieje istotna statystycznie zależność między fototypem skóry a wynikami wykonanych prób fototoksycznych.
Warto też zwrócić uwagę na to, że średnie wartości MPD zwiększają się wraz z wartością numeru fototypu, co widać wyraźnie na rycinie 2. Wykazano natomiast brak istotnych statystycznie różnic średnich wartości MPD po zastosowaniu roztworu 8-MOP w porównywanych podgrupach z różnym fototypem skóry (ryc. 3.) Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej można wnioskować o braku zależności między fototypem skóry a wynikami wykonanych prób fototoksycznych po kąpielowym zastosowaniu psoralenu.
Nie wykazano istotnie statystycznej różnicy w oznaczeniach MPD w podgrupie kobiet i mężczyzn (tab. V) oraz w zależności od wieku badanych (ryc. 4.).
W badanej grupie zaobserwowano znaczny rozrzut oznaczonej wartości MPD u osób z tym samym fototypem skóry, np. dla fototypu II wartości MPD różniły się pięciokrotnie. Stwierdzono również częste powtarzanie się wartości MPD w grupach z różnym fototypem skóry (ryc. 5.).
OMÓWIENIE
Niewątpliwie jednym z największych osiągnięć terapii dermatologicznej było wprowadzenie fotochemoterapii – PUVA. Zalecaną metodą postępowania przy planowaniu leczenia metodą PUVA jest oznaczenie MPD. Schemat terapii oparty na określonej indywidualnie MPD może przyczynić się do poprawy skuteczności i bezpieczeństwa PUVA-terapii [14, 16]. Wykazano ponadto, że pacjenci leczeni PUVA, u których dawkę początkową UVA ustalano wyłącznie na podstawie fototypu skóry, otrzymywali znacznie mniejsze dawki UVA niż te, które mogli tolerować [34]. Ocena typów skóry według Fitzpatricka przydatna jest do oceny i przewidywania odczynu rumieniowego po ekspozycji na promieniowanie UVB [35].
W badaniach autorów niniejszego opracowania średnie wartości MPD po doustnym podaniu psoralenu były istotnie statystycznie większe niż po kąpieli w roztworze 8-MOP, co koresponduje z wynikami badań innych autorów, wskazującymi na konieczność zmniejszenia dawki UVA podczas stosowania psoralenu miejscowo w porównaniu z doustnym przyjmowaniem leku [12, 36, 37]. Wynika to z szybszej penetracji 8-MOP przez naskórek i skórę po miejscowej aplikacji. Stężenie 8-MOP w skórze po zastosowaniu miejscowym jest ponadto znacznie większe niż po podaniu doustnym [12, 38].
Większość doniesień naukowych dotyczy fotochemoterapii z zastosowaniem 8-MOP. W ostatnich latach w wielu ośrodkach fotobiologii częściej stosuje się leczenie z wykorzystaniem 5-MOP. Preparat ten, w przeciwieństwie do 8-MOP, charakteryzuje się bardzo dobrą tolerancją u większości pacjentów i większym bezpieczeństwem stosowania dzięki mniejszym właściwościom fototoksycznym [3]. Pojedyncze badanie porównawcze wskazuje na znacząco większe wartości MPD (o 30–50%) po 5-MOP w dawce 1,2 mg/kg m.c. niż 8-MOP w dawce 0,6 mg/kg m.c., co potwierdza mniejszą fototoksyczność tego preparatu [39]. Oznaczenie MPD wydaje się najbardziej dokładną metodą pomiaru indywidualnej wrażliwości na UVA, należy jednak pamiętać, że zależy ona także od osobniczej szybkości absorpcji i metabolizmu psoralenu [11, 12].
Na wartość oznaczenia MPD po kąpieli w roztworze 8-MOP wpływa wiele czynników: czas kąpieli [31, 33], stężenie psoralenu [27, 40], temperatura wody kąpielowej [41], czas od zakończenia kąpieli do ekspozycji na UVA [28, 29], a także czas odczytu próby świetlnej [30–33]. Z tego też powodu w piśmiennictwie podkreśla się możliwość uzyskiwania znacząco różnych wyników oznaczeń MPD. W badaniu własnym stosowano stałe warunki oznaczenia MPD. Szczególnie restrykcyjnie przestrzegano, aby naświetlanie UVA odbywało się bezpośrednio (maksymalnie do 15 minut) po zakończeniu kąpieli. Doniesienia z piśmiennictwa wskazują bowiem, że optymalny efekt fototoksyczny utrzymuje się przez pierwsze 10–30 minut od zakończenia kąpieli i szybko się zmniejsza [28, 29]. Ostatecznego odczytu MPD dokonywano w 120. godzinie i nie różnił się on od odczytu po 96 godzinach od wykonania próby świetlnej. Wielu autorów podkreśla, że powszechnie do niedawna dokonywany odczyt MPD w 72. godzinie może dawać fałszywe wyniki z powodu opóźnionego ujawniania się odczynu fototoksycznego (nawet po 96. godzinie) [30–33].
W przeprowadzonym badaniu uzyskano statystycznie większe średnie wartości MPD u osób z wyższym fototypem. Zaobserwowano jednak duże zróżnicowanie wartości MPD wśród osób z tym samym fototypem skóry oraz powtarzanie się wartości MPD w sąsiednich fototypach skóry. Otrzymane wyniki są w zgodzie z danymi publikowanymi przez innych autorów [9, 16, 34, 35, 42]. W większości prac wyraźnie podkreśla się dużą rozpiętość wartości MPD w obrębie tego samego fototypu skóry. Z tego powodu fototyp skóry nie jest dobrym czynnikiem prognostycznym odczynu rumieniowego podczas terapii PUVA i na jego podstawie nie można dokładnie ustalić optymalnych dawek UVA.
Sakunthabai i wsp. [16] wykazali w grupie 251 osób znamienną zależność między typem skóry badanych a MPD po doustnym przyjęciu 8-MOP. Autorzy podkreślają jednak, że wartości MPD wykazują ogromny rozrzut (od 0,5 do > 15 J/cm2) w poszczególnych typach skóry i w znacznym stopniu pokrywają się między grupami.
Kraemer i wsp. [35] przebadali 49 osób (17 z bielactwem, 16 z łuszczycą, 1 osobę z atopowym zapaleniem skóry, 1 osobę z pityriasis lichenoides et varioliformis acuta, 14 zdrowych ochotników) z typami skóry II–VI. Średnie wartości MPD w porównywanych grupach znacznie się różniły: II – 5,85 J/cm2, III – 7 J/cm2, IV – 13,5 J/cm2, V – 16,22 J/cm2 i VI – 25,56 J/cm2. Z powodu znacznego pokrywania się MPD w sąsiadujących typach skóry autorzy uważają, że fototyp skóry nie jest dobrym wykładnikiem indywidualnej odpowiedzi rumieniowej na PUVA-terapię. Brak zależności między fototypem skóry a MED dla szerokiego pasma UVB i MPD przedstawili Cox i wsp. [42] w badaniu przeprowadzonym w grupie 12 pacjentów z łuszczycą zwykłą. Wartości MED i MPD także nie były ze sobą skorelowane.
W materiale własnym nie udało się wykazać istotnych statystycznie różnic między MPD w metodzie kąpielowej a fototypem skóry. Wyniki te mają ograniczoną wartość ze względu na małą liczebność przebadanej w ten sposób grupy (35 osób). Mimo to, podobnie jak po doustnym podaniu psoralenu, obserwowano znaczną rozbieżność wartości MPD (ponadczterokrotną) u osób z tym samym fototypem. Wskazuje to zatem, że fototyp jest tylko bardzo szacunkową i mało wiarygodną oceną indywidualnej wrażliwości na czynniki fototoksyczne po kąpielowym zastosowaniu psoralenu. Minimalna dawka fototoksyczna jest wypadkową wchłaniania leku przez skórę i dawki UVA i nie zależy tylko od dawki promieniowania UVA. Fototyp skóry jest wykładnikiem jednoczesnego działania promieniowania UVB i promieniowania UVA, natomiast MPD – efektem działania promieniowania UVA na skórę uwrażliwioną psoralenem, dlatego nie należy się spodziewać istnienia silnej zależności między tymi parametrami.
Jedną z pierwszych prac badających zależność między MPD po zewnętrznym (w kąpieli) zastosowaniu środka fototoksycznego a typem skóry było doniesienie Schienera i wsp. [43]. Autorzy wykazali w grupie 46 pacjentów (II i III typ skóry) z różnymi chorobami brak korelacji między typem skóry a MPD oraz brak istotnych statystycznie różnic między wartościami MPD w obu porównywanych grupach. W skrajnych przypadkach pacjenci o identycznym typie skóry mieli siedmiokrotne różnice wartości MPD. Podobne wyniki uzyskali Snellman i wsp. [40], badając odpowiedź rumieniową po kąpieli w roztworach o różnym stężeniu trójmetylopsoralenu. Badanie przeprowadzono w grupie 15 pacjentów z II i III typem skóry. Autorzy wykazali brak różnic w MPD między pacjentami z II i III fototypem przy wszystkich badanych stężeniach psoralenu w wodzie kąpielowej. Również w badaniu Calzavara-Pintona i wsp. [44] nie udało się wykazać takiej zależności. Autorzy zwracają ponadto uwagę na duże niebezpieczeństwo ordynowania metody balneo-PUVA na podstawie fototypu skóry z powodu charakterystycznego, opóźnionego wzmocnienia odczynu fototoksycznego. Powinno się ją więc prowadzić ze szczególną uwagą, często kontrolując pacjenta.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że mimo stwierdzonej pozytywnej zależności między fototypem skóry a wynikami prób fototoksycznych, ocena fototypu skóry nie jest wystarczająca do ustalenia dawek UVA podczas fotochemoterapii z doustnym zastosowaniem psoralenu. Ze względu na duże rozbieżności wartości MPD wśród osób z tym samym typem skóry oraz ich znaczne powtarzanie się w sąsiednich fototypach skóry przed włączeniem leczenia powinno wykonywać się próby świetlne. Pozwoli to na zminimalizowanie objawów niepożądanych i stosowanie optymalnych dawek UVA.
Piśmiennictwo
1. Fitzpatrick T.B.: The validity and practicality of sun-reactive skin types I through VI. Arch Dermatol 1988, 124, 869-871.
2. Diffey B.L., De Berker D.A., Saunders P.J., Farr P.M.: A device for phototesting patients before PUVA therapy. Br J Dermatol 1993, 129, 700-703.
3. Wolska H.: Fototerapia w dermatologii. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006.
4. Hönigsmann H.: Erythema and pigmentation. Photedermatol Photoimmunol Photomed 2002, 18, 75-81.
5. Park Y.K., Hann S.K., Cho M.Y., Kim H.J., Shim S.C., Choi S.J. i inni: Study of the skin concetrations after administration of the various phototoxic drugs. Yonesi Med J 1991, 32, 231-236.
6. Morison W.L.: Phototherapy and photochemotherapy of skin disease. Raven Press, New York, 1991, 93-131.
7. Sakuntabhai A., Diffey B.L., Farr P. M.: Calculation of 8-methoxypsoralen dose according to body surface area in PUVA treatment. Br J Dermatol 1995, 133, 919-7, 923.
8. Goldstein D. P., Carter D.M., Ljunggren B., Burkholder J.: Minimal phototoxic doses and 8-MOP plasma levels in PUVA patients. J Invest Dermatol 1982, 78, 429-433.
9. McLelland J., Fisher C., Farr P.M., Diffey B.L., Cox N.H.: The relationship between plasma psoralen concetration and psoralen-UVA erythema. Br J Dermatol 1991, 124, 585-590.
10. Yeo U.C., Shin J.H., Yang J.M., Park B.K., Kim M.M., Bok H.S. i inni: Psoralen-ultraviolet A- induced erythema: sensitivity correlates with the concentrations of psoralen in suction blister fluid. Br J Dermatol 2000, 142, 733-739.
11. Diffey B.L., Farr P.M.: The normal range in diagnostic phototesting. Br J Dermatol 1989, 120, 517-524.
12. Grundmann-Kollmann M., Podda M., Bräutigam L., Hardt-Weinelt K., Ludwig R.J., Geisslin-ger G. i inni: Spatial distribution of 8-methoxypsoralen penetration into human skin after systemic or topical administration. Br J Clin Pharmacol 2002, 54, 535-539.
13. Boyvat A., Erdi H., Birol A., Gurgey E.: Interaction of commonly used emollients with photochemotherapy. Photodermatol Photoimmunol Photomed 2000, 16, 156-160.
14. Collins P., Wainwright N.J., Amorim I., Lakshmipathi T., Ferguson J.: 8-MOP PUVA for psoriasis: a comparison of a minimal phototoxic dose-base regimen with a skin-type approach. Br J Dermatol 1996, 135, 248-254.
15. Ibbotson S.H., Dawe R.S., Farr P.M.: The effect of methoxalen dose on ultraviolet-A-induced erythema. J Invest Dermatol 2001, 116, 813-815.
16. Sakuntabhai A., Mattews J.N., Farr P.M.: Improved prediction of the minimal phototoxic dose in PUVA therapy. Br J Dermatol 1994, 130, 604-609.
17. Frain-Bell W.: Treatment. Cutaneous photobiology. Oxford University Press, 1985, 170-202.
18. Gupta A.K., Anderson T. F.: Psoralen photochemotherapy. J Am Acad Dermatol 1987, 17, 703-734.
19. Man I., Dawe R.S., Ferguson J., Ibbotson S.H.: An intraindividual study of the characteristics of erythema induced by bath and oral methoxsalen photochemotherapy and narrowband ultraviolet B. Photochem Photobiol 2003, 78, 55-60.
20. Parrish J.A.: Methoxsalen-UV-A therapy of psoriasis. J Invest Dermatol 1976, 67, 669-671.
21. British Photodermatology Group: British Photodermatology Group Guidelines for PUVA. Br J Dermatol 1994, 130, 246-255.
22. Carabott F.M., Hawk J.L.: A modified dosage schedule for increased efficiency in PUVA treatment of psoriasis. Clin Exp Dermatol 1989, 14, 337-340.
23. Sakuntabhai A., Sharpe G.R., Farr P.M.: Response of psoriasis to twice weekly PUVA. Br J Dermatol 1993, 128, 166-171.
24. Wolf K., Gschnait F., Hönigsmann H., Konrad K., Parrish J.A., Fitzpatrick T.B.: Phototesting and dosimetry for photochemotherapy. Br J Dermatol 1977, 96, 1-10.
25. Ibbotson S.H., Farr P. M.: The time-course of psoralen ultraviolet A (PUVA) erythema. J Invest Dermatol 1999, 113, 346-350.
26. Halpern S.M., Anstey A.V., Dawe R.S., Diffey B.L., Farr P.M., Ferguson J. i inni: Guidelines for topical PUVA: a report of a workshop of the British Photodermatology Group. Br J Dermatol 2000, 142, 22-31.
27. Koulu L.M., Jansén C.T.: Skin photosensitizing and Langerhans cell depleting activity of topical (bath) PUVA therapy: comparison of trimethylpsoralen and 8-methoxypsoralen. Acta Derm Venereol (Stockh) 1983, 63, 137-141.
28. Gruss C., Behrens S., Reuther T., Husebo L., Neumann N., Altmeyer P. i inni: Kinetics of photosensitivity in bath-PUVA photochemotherapy. J Am Acad Dermatol 1998, 39, 443-446.
29. Rosen C.F., Jacques S.L., Stuart M.G., Gange R.W.: Immediate pigment darkening: visual and reflectance spectrophotometric analysis of action spectrum. Photochem Photobiol 1990, 51, 583-588.
30. Behrens-Williams S., Gruss C., Grundmann-Kollmann M., Peter R.U., Kerscher M.: Assessment of minimal phototoxic dose following 8-methoxypsoralen bath: minimal reaction on average after 5 days. Br J Dermatol 2000, 142, 112-115.
31. Grundmann-Kollmann M., Leiter U., Behrens S., Gottlöber P., Mooser G., Krähn G. i inni: The time course of phototoxity of topical PUVA: 8- methoxypsoralen cream-PUVA vs 8- methoxypsoralen gel-PUVA. Br J Dermatol 1999, 140, 989-990.
32. Man I., Dawe R.S., Ferguson J., Ibbotson S.H.: The optimal time to determine the minimal phototoxic dose in skin photosensitized by topical 8 methoxypsoralen. Br J Dermatol 2004, 151, 179-182.
33. Man I., Kwok Y.K., Dawe R.S., Ferguson J., Ibbotson S.H.: The time course of topical PUVA erythema following 15- and 5- minute methoxsalen immersion. Arch Dermatol 2003, 139, 331-334.
34. Stern R.S., Momtaz K.: Skin typing for assessment of skin cancer risk and acute response to UV-B and oral methoxsalen photochemotherapy. Arch Dermatol 1984, 120, 869-873.
35. Kraemer C.K., Menegon D.B., Cestari T.F.: Determination of the minimal phototoxic dose and colorimetry in psoralen plus ultraviolet A radiation therapy. Photodermatol Photoimmunol Photomed 2005, 21, 242-248.
36. Collins P., Rogers S.: Bath-water compared with oral delivery of 8-methoxypsoralen PUVA therapy for chronic plaque psoriasis. Br J Dermatol 1992, 127, 392-395.
37. Lüftl M., Dagitz K., Plewig G., Röcken M.: Psoralen bath plus UV-A therapy. Possibilities and limitations. Arch Dermatol 1997, 133, 1597-1603.
38. Tegeder I., Bräutigam L., Podda M., Meier S., Kaufmann R., Geisslinger G.: Time course of 8-methoxypsoralen concentrations in skin and plasma after topical (bath and cream) and oral administration of 8-methoxypsoralen. Clin Pharmacol Ther 2002, 71, 153-161.
39. McNeely W., Goa K.L.: 5-Methoxypsoralen. A rewiew of its effects in psoriasis and vitiligo. Drugs 1998, 56, 667-690.
40. Snellman E., Rantanen T.: Concentration-dependent phototoxicity in trimethylpsoralen bath psoralen ultraviolet A. Br J Dermatol 2001, 144, 490-494.
41. Dolezal E., Seeber A., Hönigsmann H., Tanew A.: Correlation between bathing time and photosensitivity in 8-methoxypsoralen (8-MOP) bath PUVA. Photodermatol Photoimmunol Photomed 2000, 16, 183-185.
42. Cox N.H., Farr P.M., Diffey B.L.: A comparison of the dose-response relationship for psoralen-UVA erythema and UVB erythema. Arch Dermatol 1989, 125, 1653-1657.
43. Schiener R., Behrens-Williams C.S., Pillekamp H., Peter R.U., Kerscher M.: Does the minimal phototoxic dose 8-methoxypsoralen baths correlate with the individual’s skin phototype? Photodermatol Photoimmunol Photomed 2001, 17, 156-158.
44. Calzavara-Pinton P.G., Ortel B., Hönigsmann H., Zane C., De Panfilis G.: Safety and effectiveness of an aggressive and individualized bath-PUVA regimen in the treatment of psoriasis. Dermatology 1994, 189, 256-259.
ADRES DO KORESPONDENCJI:
dr med. Alina Chabior
Katedra i Klinika Dermatologii, Chorób Przenoszonych Drogą Płciową i
Immunodermatologii,
Collegium Medicum
im. Ludwika Rydygiera
w Bydgoszczy Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu
ul. K. Kurpińskiego 5
85-096 Bydgoszcz
Otrzymano: 28 III 2009 r.
Zaakceptowano: 28 V 2009 r.
