Zastosowanie leków roślinnych w chorobach układu pokarmowego – stanowisko ekspertów Polskiego Towarzystwa Fitoterapii – STANFITO – Gastro. Część I

Wstęp

Produkty lecznicze roślinne, zarówno z kategorii leków tradycyjnych, jak i o ugruntowanym zastosowaniu, są coraz częściej stosowane przez lekarzy ze względu na właściwości biologiczne ujawnione w wielu modelach in vitro i in vivo oraz efekty terapeutyczne potwierdzone w badaniach klinicznych.
Produkty lecznicze pochodzenia roślinnego stosowane w schorzeniach przewodu pokarmowego charakteryzują się złożonym i wielokierunkowym działaniem, obejmującym następujące efekty:
• zwiększający wydzielanie żółci (leki żółciopędne) – cholagogum,
• spazmolityczny – spasmolyticum,
• ochronny wobec komórek wątroby – hepatoprotectivum,
• regenerujący hepatocyty,
• przeciwwrzodowy – antiulcerosum,
• żołądkowy – stomachicum,
• pobudzający trawienie – digestivum,
• odgazowujący – carminativum,
• przeczyszczający – laxans,
• przeciwbiegunkowy – antidiarrhoicum,
• przeciwzapalny – antiphlogisticum,
• normalizujący funkcje mikrobioty jelitowej.
Intensywność poszczególnych efektów działania zależy od kompozycji chemicznej danej substancji czynnej roślinnej (surowca roślinnego i otrzymanego z niego przetworu), w tym obecności specyficznych związków chemicznych – flawonoidów, kwasów fenolowych, niektórych alkaloidów, składników olejków eterycznych, antrachinonów i in. W swoim działaniu większość produktów leczniczych roślinnych jedno- i wieloskładnikowych wpływa na funkcje praktycznie wszystkich narządów przewodu pokarmowego, jakkolwiek takie surowce roślinne, jak owoc ostropestu plamistego, głównie normalizują funkcje wątroby, a surowce zawierające związki antrachinonowe wykazują przede wszystkim efekt przeczyszczający w obrębie jelita grubego [1–5].
W niniejszym opracowaniu uwzględniono jedynie produkty lecznicze roślinne ze wskazaniami do stosowania w chorobach wątroby, pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.

Choroby wątroby

Wątroba odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu układu pokarmowego, związaną głównie z wytwarzaniem i wydzielaniem żółci. Żółć, która zawiera kwasy żółciowe, ma obok soku żołądkowego i trzustkowego podstawowe znaczenie w procesie trawienia. Zwiększa napięcie mięśni gładkich i stymuluje ruch jelit, neutralizuje i alkalizuje kwaśną zawartość żołądka, utrzymuje w roztworze cholesterol, wzmaga wydzielanie soku trzustkowego oraz umożliwia wchłanianie kwasów tłuszczowych i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – A, D, E, K. Przy niewydolności wątroby dochodzi do wielu klinicznych, biochemicznych i neurofizjologicznych zmian w organizmie, w tym do ograniczenia funkcji syntezy (żółć, kwasy żółciowe) oraz zdolności odtruwania. Proces niewydolności wątroby może mieć charakter przewlekły lub ostry i doprowadzać do martwicy znacznej liczby komórek wątrobowych lub całego narządu. Procesy zapalne w obrębie wątroby mogą być spowodowane zakażeniem wirusowym, toksycznym uszkodzeniem komórek (alkohol, leki, substancje chemiczne – rozpuszczalniki organiczne, metale ciężkie, toksyny grzybowe, np. muchomora sromotnikowego) [1, 6]. Spośród leków roślinnych korzystny wpływ w toksycznym uszkodzeniu wątroby (alkohol, środki chemiczne) oraz pomocniczo w przewlekłych zapalnych chorobach wątroby (hepatitis), marskości (cirrhosis), zwłóknieniu kolagenowym (fibrosis) wywiera przede wszystkim wyciąg z owoców ostropestu plamistego – sylimaryna (Silymarinum), ze względu na właściwości regeneracji hepatocytów, oraz wyciągi z liścia/ziela karczocha [1–5, 7–9].
Do substancji czynnych roślinnych stosowanych w leczeniu chorób wątroby należą:
• owoc ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus),
• liść/ziele karczocha (Cynarae folium/herba),
• substancje czynne roślinne w leku złożonym: ekstrakt z ziela karczocha (Cynarae herba extractum), ekstrakt z owoców ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum),
• substancje czynne roślinne w leku złożonym: boldyna (boldinum), wyciąg suchy z liści aloesu uzbrojonego (Aloe ferox Miller) (alona przylądkowa).

Owoc ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus)

Składniki aktywne: Owoc ostropestu plamistego zawiera unikatowe związki biologiczne o charakterze flawonolignanów i działaniu regenerującym hepatocyty, hepatoprotekcyjnym oraz przeciwzapalnym i antyoksydacyjnym. Do związków tych zaliczana jest głównie sylibina A i B (sylibinina), stanowiąca ok. 40–50% kompleksu flawonolignanów obecnego w wyciągu lipofilowym z surowca zwanym sylimaryną. Właściwości lecznicze sylimaryny potwierdzono w licznych badaniach in vitro i in vivo. Mechanizm jej aktywności regenerującej hepatocyty na poziomie biochemicznym i molekularnym jest znany i obejmuje stymulację polimerazy RNA I i rybosomalnej syntazy białkowej, co skutkuje odbudową białek wątroby. Sylimaryna i jej główny składnik – sylibinina – blokuje odkładanie się kolagenu w wątrobie i ma działanie ograniczające proces włóknienia tego narządu [1–9]. Wskazuje się na słabe działanie żółciopędne sylimaryny [1, 7, 8]. Wykazano również obniżanie poposiłkowego poziomu glukozy i glukozy na czczo przy podaniu sylimaryny per os [10].
Badania kliniczne: Pierwsze badania dotyczące oceny efektywności terapeutycznej sylimaryny w naukowych ośrodkach krajowych były przeprowadzone w latach 80. i dotyczyły przewlekłego zapalenia wątroby. Wykazano m.in. statystycznie znamienny spadek poziomu aminotransferazy alaninowej (AlAT) i kwasów żółciowych w surowicy krwi [11, 12]. W kolejnych dekadach przeprowadzono szereg randomizowanych badań klinicznych z podwójnie ślepą próbą, w których porównywano sylimarynę z placebo lub lekiem referencyjnym. Ich wyniki potwierdzają korzystne efekty stosowania wyciągów z owoców ostropestu w chorobach wątroby o różnym podłożu, jakkolwiek autorzy metaanaliz nie formułują ostatecznych wniosków o skuteczności terapeutycznej, jednocześnie wskazując na bezpieczeństwo stosowania przetworów z owoców ostropestu [7, 13, 14]. Ze względu na niedobory witamin z grupy B, szczególnie w przewlekłych chorobach wątroby, w produktach leczniczych roślinnych łączy się sylimarynę z zespołem witamin z grupy B (Sylimarol Vita). Inne produkty w celu zwiększenia efektu regenerującego hepatocyty zawierają obok sylimaryny zespół fosfolipidów sojowych (Essylimar). Fosfolipidy sojowe stymulują regenerację i stabilizację uszkodzonych błon komórek wątrobowych, hamują peroksydację lipidów błonowych, spowolniają procesy stłuszczenia i włóknienia wątroby, szczególnie we wczesnych stadiach [6]. Ponadto dla zwiększenia efektu żółciopędnego sylimarynę łączy się z wyciągiem z ziela/liścia karczocha (Sylicynar).
Inne rekomendacje: W systemie ATC ma kod A05BA03 – leki stosowane w chorobach wątroby (hepatoprotekcyjne i lipotropowe), pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
Wskazania do stosowania: Tradycyjny produkt leczniczy roślinny stosowany wspomagająco w stanach rekonwalescencji po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby spowodowanych m.in. czynnikami toksycznymi (np. alkohol, środki ochrony roślin) oraz w niestrawności (wzdęcia, odbijania) po spożyciu ciężkostrawnych pokarmów. Wspomagająco w dolegliwościach po przebyciu ostrych i przewlekłych chorób wątroby. Nie zaleca się ich stosowania u dzieci w wieku poniżej 12 lat.
Informacje szczegółowe o wybranych produktach leczniczych: Sylimarol 35 mg/70 mg (Poznańskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka – 50 mg wyciągu suchego z łuski ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum siccum, DER 20-34:1, ekstrahent – metanol 90%)/1 tabletka – 100 mg wyciągu suchego z łuski ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum siccum, DER 20-34:1, ekstrahent – metanol 90%)]; Sylimarol Vita 80 mg/150 mg (Poznańskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 kapsułka – 114,3 mg Silybi mariani fructus extractum siccum DER 20-34:1, ekstrahent – metanol 90%, + Nicotynamidum + Calcii pantothenas + Pyridoxini hydrochloridum (Vitaminum B₆) + Thiamini hydrochloridum (vitaminum B₁) + Riboflavinum (Vitaminum B₂)/214,1 mg Silybi mariani fructus extractum siccum DER 20-34:1, ekstrahent – metanol 90% + Thiamini hydrochloridum (vitaminum B₁) + Pyridoxini hydrochloridum (Vitaminum B₆) + Calcii pantothenas + Nicotynamidum + Riboflavinum (Vita­minum B₂)]; Lagosa (Woerwag Pharma GmbH & Co. KG) [1 tabletka drażowana – 240 mg wyciągu suchego z łuski ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum siccum) zawierającego 150 mg sylimaryny]; Essylimar (Poznańskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka powlekana zawiera substancję czynną: 100 mg kompleksu sylimarynowo-fosfolipidowego o zawartości 30% flawonolignanów w przeliczeniu na sylibinę i 1,5% fosforu], są dostępne w charakterystykach produktów leczniczych.

Liść/ziele karczocha (Cynarae folium /herba)

Składniki aktywne: Liść/ziele karczocha zawiera szereg związków z grupy polifenoli i prostych fenoli, do których zaliczane są związki flawonoidowe – m.in. pochodne luteoliny (7-O-glukozyd luteoliny), oraz kwasy fenolowe – monokawoilo- i dikawoilochinowe, w tym kwas chlorogenowy, kawowy i cynaryna. Obok cynaryny o gorzkim smaku obecne są również inne związki gorzkie z grupy laktonów seskwiterpenowych (cynaropikryna) [1–4, 9, 15, 16]. Surowiec wykazuje działanie hepatoprotekcyjne, antyoksydacyjne, żółciopędne, żółciotwórcze, zwiększające wydzielanie soku żołądkowego oraz spazmolityczne w obrębie układu pokarmowego [1–5, 9, 15, 16]. Działanie regenerujące hepatocyty wykazano dla cynaryny w modelach na zwierzętach doświadczalnych [16–18]. W modelu uszkodzenia hepatocytów CCl4 aktywne były cynaryna i wyciąg z liścia karczocha [16].
Badania kliniczne: W wielu badaniach klinicznych, obok badań in vitro i in vivo, potwierdzono efekty terapeutyczne liścia/ziela karczocha polegające na poprawie trawienia poprzez efekty żółciopędny (w tym żółciotwórczy) i żołądkowy [16]. Metaanaliza badań klinicznych wykazała, że podawanie przetworów z karczocha w niealkoholowym stłuszczeniu wątroby obniża poziomy AlAT i aminotransferazy asparaginianowej (AspAT) [19]. Ponadto stwierdzono działanie obniżające poziom cholesterolu i triglicerydów w surowicy krwi [20–23], a także działanie hipoglikemiczne, co obok odnotowywanych w badaniach klinicznych efektów obniżających podwyższone ciśnienie skurczowe i rozkurczowe krwi klasyfikuje ten surowiec roślinny jako wartościowy w terapii wspomagającej zespołu metabolicznego [24].
Inne rekomendacje: Pomocniczo w hipercholesterolemii jako środek obniżający poziom cholesterolu i triglicerydów w surowicy krwi (profilaktyka miażdżycy). W systemie ATC przetwór z ziela ma kod A05BA03 – leki stosowane w chorobach wątroby (hepatoprotekcyjne i lipotropowe), pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
Wskazania do stosowania: Tradycyjny produkt leczniczy w niestrawności, osłabieniu wydzielania żółci, oraz tradycyjnie jako środek ochronny u osób narażonych na działanie substancji toksycznych wydalanych z żółcią (m.in. dwusiarczku węgla). Powyżej 14. roku życia.
Przeciwwskazania: Kamica pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
Informacje szczegółowe o wybranych produktach leczniczych: Cynarex (Wrocławskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka zawiera 250 mg wyciągu suchego z Cynara scolymus L., herba, DER 3-5:1, ekstrahent: etanol 50%]; Cynacholin (Phytopharm Klęka SA) płyn doustny [w 100 ml znajduje się 100 ml (co odpowiada 97,5 g) wyciągu gęstego z Cynara scolymus L., ziele karczocha – Cynarae herba extractum spissum, DER 2-4:1, rozpuszczalnik ekstrakcyjny: woda, substancja pomocnicza dodawana do wyciągu: etanol 96% (v/v), zawartość etanolu w produkcie: 40–50% (v/v)] są dostępne w charakterystykach produktów leczniczych.

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: ekstrakt z ziela karczocha (Cynarae herba extractum), ekstrakt z owoców ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum)

Składniki aktywne: Jak podano powyżej. Ze względu na słabe działanie żółciopędne sylimaryny – lipo­filowego wyciągu suchego z owoców ostropestu plamistego – łączy się go z przetworami z surowców roślinnych o działaniu cholagogum (cholereticum, cholekineticum), takimi jak liść/ziele karczocha.
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W stanach po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby spowodowanych m.in. czynnikami toksycznymi (np. alkohol, środki ochrony roślin). Wspomagająco w zaburzeniach czynności wątroby oraz przy podwyższonym stężeniu cholesterolu i triglicerydów w surowicy krwi, przy zachowaniu diety niskotłuszczowej.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Sylicynar (Poznańskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka zawiera 140 mg wyciągu suchego z ziela karczocha (Cynarae herbae extractum, DER 3-7:1, ekstrahent: woda), 28,6 mg wyciągu suchego z łuski ostropestu (Silybi mariani fructus extractum, DER 20-34:1, ekstrahent: metanol 90%)], są dostępne w charakterystyce produktu leczniczego.

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: boldyna (Boldinum), wyciąg suchy z liści Aloe ferox Miller (alona przylądkowa)

Składniki aktywne: Boldinum (boldyna) jest alkaloidem izochinolinowym typu aporfiny, składnikiem liścia boldo (Boldo folium z gatunku Peumus boldo z rodziny Monimiaceae). Peumus boldo jest drzewem występującym w Ameryce Południowej i znanym jako źródło leczniczego surowca roślinnego – liścia (Boldo folium) o szerokim zastosowaniu w medycynie ludowej, m.in. jako środka przeciwrobaczycowego (anthelminticum) [1–4]. W wielu modelach in vitro i in vivo wykazano działanie hepatoprotekcyjne i choleretyczne (żółciotwórcze) boldyny oraz zwiększające wydzielanie soku żołądkowego i spazmolityczne w obrębie przewodu pokarmowego [25–27]. W modelu in vivo indukowanego CCl4 uszkodzenia wątroby kompleks boldyny z fosfolipidami obniżał podwyższone poziomy AspAT i AlAT oraz chronił przed zmianami w obrazie histologicznym [25]. Ponadto dla boldyny ujawniono efekty: anty­oksydacyjny, przeciwzapalny, a także nefroprotekcyjny, neuroprotekcyjny, rozkurczający naczynia krwionośne i in. [27]. Według Europejskiej Agencji Leków (European Medicines Agency – EMA) [28] ze względu na obecność boldyny liść boldo może być składnikiem mieszanek ziołowych o działaniu poprawiającym trawienie (Species digestivae) w zakresie 10–32% zawartości. Osłabione – w przebiegu różnych schorzeń wątroby – wydzielanie żółci skutkuje często zaparciami, dlatego w lekach złożonych wykorzystuje się substancje czynne o profilu działania zarówno źółciopędnym (żółciotwórczym i cholekinetycznym), takie jak boldyna z liścia boldo (Boldo folium), jak i przeczyszczającym (laxans), takie jak alona. Alona jest wyciągiem suchym z liści aloesu uzbrojonego (Aloe ferox Miller) z rodziny Asphodelaceae. Działanie laxans warunkuje obecność specyficznych związków pochodnych 1,8-dihydroantracenu – aloiny A i B oraz aloinozydów A i B [1, 2, 9, 29].
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: Pobudza wydzielanie żółci i soku żołądkowego oraz reguluje częstość wypróżnień – tradycyjnie w niestrawności z uczuciem pełności w jamie brzusznej, zaburzeniach wydzielania żółci i soku żołądkowego, w lekkich skurczowych zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, tradycyjnie w regulacji częstości wypróżnień (w łagodnych zaparciach związanych ze zmianą diety, miejsca pobytu). Powyżej 12. roku życia.
>Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Boldaloin (Wrocławskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka zawiera substancje czynne: 23,6 mg wyciągu suchego z Aloe ferox Miller (alona przylądkowa), DER 2:1, rozpuszczalnik ekstrakcyjny: woda oczyszczona; 1,0 mg boldyny (Boldinum)], są dostępne w charakterystyce produktu leczniczego.

Choroby pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych

Najczęstszym zaburzeniem funkcjonalnym jest dyskineza pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, która powoduje zwolniony lub niedostateczny odpływ żółci, co wywołuje zaburzenia trawienne. Długotrwałe zatrzymanie żółci może również powodować uszkodzenie miąższu wątroby. Ponadto zaleganie żółci w drogach żółciowych przy zwiększonym wydzielaniu do żółci cholesterolu sprzyja powstawaniu złogów w pęcherzyku i drogach żółciowych i w konsekwencji może prowadzić do kamicy żółciowej. Substancje pobudzające, zwiększające i przyspieszające wytwarzanie oraz wydzielanie żółci ułatwiają również odpływ żółci do dwunastnicy poprzez zmianę jej właściwości. Ułatwiają opróżnianie pęcherzyka żółciowego i przeciwdziałają zastojom. Wzmożone wydzielanie żółci powoduje oczyszczanie dróg żółciowych z drobnoustrojów i usunięcie mechaniczne niewielkich osadów (piasku) [1, 5, 6]. Substancje czynne pobudzające odpływ żółci dzieli się na pobudzające wytwarzanie żółci (choleretica) i pobudzające wydzielanie żółci (cholekinetica – stymulacja motoryki i opróżniania pęcherzyka żółciowego). Większość stosowanych leków roślinnych żółciopędnych (cholagoga) działa zarówno choleretycznie, jak i cholekinetycznie. Niektóre z nich mają również działanie hepatoprotekcyjne, np. Cynarae folium/herba (opisano wyżej, produkt leczniczy roślinny Cynarex, Cynacholin), Helichrysi inflorescentia – kwiatostan kocanki piaskowej (produkt leczniczy roślinny złożony Cholesol) [1, 5]. Obok wspomnianego powyżej liścia/ziela karczocha, będącego składnikiem zarówno pojedynczych, jak i złożonych produktów leczniczych roślinnych, większość stanowią produkty o złożonym składzie, które obok efektu żółciopędnego mają również działanie zwiększające wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego, rozkurczające w obrębie przewodu pokarmowego o różnym nasileniu w zależności od kompozycji produktu. Z tego powodu zastosowanie produktów leczniczych roślinnych o działaniu ogólnie żółciopędnym będzie miało również efekt digestivum (poprawiający trawienie) w zaburzeniach procesu trawienia.
Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania leków roślinnych o działaniu żółciopędnym jest kamica żółciowa.

Produkty lecznicze roślinne o działaniu żółciopędnym

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: wyciąg złożony z kwiatostanu kocanki (Helichrysi inflorescentia), koszyczka rumianku (Chamomillae anthodium), owocu kolendry (Coriandri fructus), owocu bzu czarnego (Sambuci fructus); Taraxaci intractum z mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale)
Składniki aktywne: Ze względu na obecność jako składników przetworów z pięciu surowców roślinnych produkt wywiera działanie żółciopędne – choleretyczne i cholekinetyczne (kwiatostan kocanki piaskowej, przetwór z mniszka lekarskiego) obok działania stymulującego wydzielanie soku żołądkowego oraz soku trzustkowego (mniszek lekarski, kwiatostan kocanki, owoc kolendry), spazmolitycznego (koszyczek rumianku, owoc kolendry, kwiatostan kocanki), odgazowującego (owoc kolendry) [1, 2, 4, 9, 30–34]. Obecne w poszczególnych przetworach związki polifenolowe (różnego typu związki flawonoidowe, kwasy fenolowe, antocyjany) decydują o efekcie antyoksydacyjnym i częściowo przeciwzapalnym. Działanie przeciwzapalne wykazano także dla przetworów z mniszka lekarskiego [34]. W przypadku wyciągów z kwiatostanów kocanki ujawniono w modelach in vivo działanie hepatoprotekcyjne [15, 31]. Bogaty zespół związków flawonoidowych w kwiatostanie kocanki (pochodne flawanonów, chalkonów, flawonów, flawonoli) decyduje o działaniu spazmolitycznym surowca w obrębie dróg żółciowych [1, 9, 15].
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W leczeniu niestrawności, jako środek żółciopędny. Podawać od 14. roku życia.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Cholesol (Wrocławskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) płyn doustny [100 g produktu leczniczego zawiera: Extractum compositum (etanol 60% v/v, 1:2) z: kwiatostanu kocanki (Helichrysi inflorescentia), koszyczka rumianku (Chamomillae anthodium), owocu kolendry (Coriandri fructus), owocu bzu czarnego (Sambuci fructus), ekstrahent: etanol 60% v/v (24:15,5:7,5:3) – 89 g; Taraxaci intractum z mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale), (ekstrahent: etanol 96% v/v, 1:1)] dostępne są w charakterystyce produktu leczniczego.

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: Raphani sativi nigri radicis extractum siccum cum carbo medicinalis (wyciąg suchy z korzenia rzodkwi czarnej z węglem leczniczym) Cynarae herbae extractum spissum (wyciąg gęsty z ziela karczocha), Acidum dehydrocholicum (kwas dehydrocholowy), Menthae piperitae oleum (olejek miętowy)

Składniki aktywne: Składnikiem wyróżniającym produkt jest wyciąg ze świeżego korzenia rzodkwi czarnej (Raphani sativi nigri radicis extractum), zawierającego glukozynolaty (związki siarki), w tym glukobrassycynę. Ulegają one rozkładowi pod wpływem enzymów do związków lotnych o charakterystycznym smaku i zapachu. Przetwory z korzenia pobudzają wydzielanie żółci oraz soku żołądkowego [1, 9]. W działanie żółciopędne oraz spazmolityczne włączają się również olejek miętowy, kwas dehydrocholowy i wyciąg z ziela karczocha [16, 35–37]. Przeciwskurczowe działanie olejku miętowego związane jest z obecnością mentolu, który odpowiada za aktywność modyfikującą kanały wapniowe [2]. W konsekwencji ułatwiony jest przepływ żółci przez drogi żółciowe i zmniejsza się zastój w układzie wątrobowo-żółciowym. Zwiększony dopływ żółci do dwunastnicy polepsza zdolność emulgowania tłuszczów i przyswajanie kwasów tłuszczowych, na co ma również wpływ obecność kwasu dehydrocholowego w produkcie. Ponadto zawarty w nim olejek miętowy decyduje o działaniu przeciwdrobnoustrojowym w obrębie przewodu pokarmowego [2, 35].
Badania kliniczne: W pojedynczych badaniach klinicznych wykazano, że może być stosowany w leczeniu i profilaktyce powstawania zaburzeń funkcjonalnych u chorych po cholecystektomii, w tym dysfunkcji zwieracza Oddiego po cholecystektomii [36], a także u chorych z zaburzeniami motoryki pęcherzyka żółciowego [37]. Nie przeprowadzono dostatecznej liczby badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W niestrawności, dolegliwościach trawiennych związanych z nieprawidłową czynnością wątroby (wzdęcia, bóle brzucha, odbijania, nudności, zaparcia), zaburzeniach aktywności skurczowej pęcherzyka żółciowego. Podawać powyżej 10. roku życia.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Raphacholin C (Wrocławskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” SA) [1 tabletka drażowana zawiera: substancje czynne: Raphani sativi nigri radicis extractum siccum cum carbo medicinalis (wyciąg suchy z korzenia rzodkwi czarnej z węglem leczniczym) (1:1) – 150 mg (DER 18:1, ekstrahent: etanol 85% v/v), Cynarae herbae extractum spissum (wyciąg gęsty z ziela karczocha) – 47 mg (DER 3:1, ekstrahent: etanol 50% v/v), Acidum dehydrocholicum (kwas dehydrocholowy) – 40 mg, Menthae piperitae oleum (olejek miętowy) – 15 mg], są dostępne w charakterystyce produktu leczniczego.

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: wyciąg złożony płynny (Extractum compositum fluidum) z ziela bylicy boże drzewko (Artemisiae abrotani herba), owocu ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus), liścia mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium), ziela drapacza lekarskiego (Cnici benedicti herba), korzenia mniszka lekarskiego (Taraxaci radix), ziela krwawnika (Millefolii herba)

Składniki aktywne: Składniki leku działają żółciopędnie (ziele bylicy boże drzewko, liść mięty pieprzowej, ziele drapacza lekarskiego, korzeń mniszka i ziele krwawnika) [35, 38–41]. Obecne są związki gorzkie o charakterze laktonów seskwiterpenowych z ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka, ziela krwawnika, które odpowiadają nie tylko za działanie żółciopędne, lecz także za działanie zwiększające wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego [1, 9, 39–41]. Efekt żółciopędny ziela bylicy bożego drzewka jest wiązany z obecnością związków kumarynowych (izofraksydyna) [1, 9]. O efekcie rozkurczającym decydują liść mięty pieprzowej i ziele bylicy boże drzewko [9, 35]. Obecność związków polifenolowych z owoców ostropestu plamistego i przetworów z części nadziemnych drapacza lekarskiego, krwawnika lekarskiego, bylicy boże drzewko decyduje o efekcie antyoksydacyjnym jako części działania hepatoprotekcyjnego [7, 8, 38, 40–41].
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W niestrawnościach (z objawami zgagi, odbijania, nudności) i zaburzeniach żołądkowo-jelitowych spowodowanych niedostatecznym wydzielaniem soku żołądkowego i żółci. Podawać powyżej 12. roku życia.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Gastrovit^® MultiActive (dawniej Artecholin) (Phytopharm Klęka SA) [wyciąg złożony płynny (Extractum compositum fluidum) (DER 0,67:1) z ziela bylicy boże drzewko (Artemisiae abrotani herba), owocu ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus), liścia mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium), ziela drapacza lekarskiego (Cnici benedicti herba), korzenia mniszka lekarskiego (Taraxaci radix), ziela krwawnika (Millefolii herba) (35/15/8/3/3/3)], były dotychczas dostępne w charakterystyce produktu leczniczego (stan na 16.01.2024).

Inne produkty lecznicze roślinne o działaniu żółciopędnym

Do leków roślinnych o złożonym składzie, które mogą być stosowane jako żółciopędne m.in. ze względu na silniejszy w porównaniu z wyżej wymienionymi lekami efekt spazmolityczny w obrębie dróg żółciowych, należy zaliczyć produkty zawierające przetwory z liścia pokrzyku wilczej jagody oraz przetwory z surowców antrachinonowych z efektem żółciopędnym i laxans (przeczyszczającym).

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: nalewka z kłącza kurkumy (Curcumae tinctura), sok z mniszka (Taraxaci succus), nalewka z korzenia kozłka (Valerianae tinctura), nalewka z liścia mięty pieprzowej (Menthae piperitae tinctura), nalewka z karczocha (Cynarae tinctura), nalewka z liścia pokrzyku wilczej jagody (Belladonnae tinctura)

Składniki aktywne: Działanie żółciopędnie jest rezultatem obecności aktywnych biologicznie związków z przetworów z kłącza kurkumy – kurkuminy [42], nalewki z liścia mięty pieprzowej – mentolu, oraz nalewki z liścia/ziela karczocha (jak podano wyżej). Jednocześnie nalewka z liścia pokrzyku wilczej jagody odpowiada za silniejszy w porównaniu z pozostałymi wymienionymi powyżej produktami efekt spazmolityczny nie tylko w obrębie dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, lecz także w obrębie mięśniówki gładkiej jelit [1, 9, 43]. Jest to wynikiem obecności alkaloidów tropanowych, przede wszystkim hioscyjaminy i jej izomeru atropiny, konkurencyjnych, wybiórczych antagonistów pozazwojowych receptorów cholinergicznych M1 i M2. Ze względu na obecność alkaloidów tropanowych przetwory z liścia pokrzyku wilczej jagody zmniejszają również wydzielanie żołądkowe i zaleganie treści żołądkowej [43]. Nalewka z korzenia kozłka ze względu na obecność kwasów walerenowych oraz olejku eterycznego determinuje działanie uspokajające [1, 2, 9, 44]. Przetwory z korzenia kozłka mają wg EMA status produktu leczniczego o ugruntowanym zastosowaniu w łagodzeniu objawów napięcia nerwowego i zaburzeniach snu [44]. Ponadto w badaniach in vivo wykazano działanie protekcyjne wyciągu etanolowego z kłącza kurkumy we wrzodach żołądka poprzez hamowanie receptorów histaminowych H2 [42].
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W zaburzeniach trawiennych.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Cholitol (Krakowskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” w Krakowie SA) [płyn doustny, skład na 100 g: Curcumae tinctura – 30 g, Taraxaci succus – 25 g, Valerianae tinctura – 15 g, Menthae pip. tinctura – 12 g, Cynarae tinctura – 11 g, Belladonnae tinctura – 7 g; produkt zawiera 58–63% (V/V) etanolu] są dostępne w charakterystyce produktu leczniczego.

Substancje czynne roślinne w leku złożonym: korzeń mniszka (Taraxaci radix), owoc kminku (Carvi fructus), liść mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium), kora kruszyny (Frangulae cortex), wyciąg suchy z ostropestu (Silybi mariani extractum siccum)

Składniki aktywne: Działanie żółciopędne, żołądkowe i spazmolityczne produktu warunkowane jest obecnością korzenia mniszka, liścia mięty pieprzowej, kory kruszyny oraz owocu kminku. Efekty lecznicze owoców kminku wynikają z obecności olejku eterycznego zawierającego jako główne składniki karwon i limonen [3]. Obecne są również kwasy fenolowe, w tym kwas kawowy oraz w śladowych ilościach związki flawonoidowe pochodne kwercetyny i kemferolu [45]. W badaniach klinicznych dla olejku eterycznego z owoców kminku wykazano zmniejszenie amplitudy skurczów dwunastnicy i żołądka podczas niektórych faz wędrującego kompleksu mioelektrycznego (migrating motor complex) [45]. Ponadto na zdrowych ochotnikach wykazano, że olejek kminkowy całkowicie hamował opróżnianie pęcherzyka żółciowego, dlatego przetwory z owoców kminku są przeciwwskazane u pacjentów z niedrożnością dróg żółciowych, zapaleniem dróg żółciowych, chorobami wątroby, kamieniami żółciowymi i innymi chorobami dróg żółciowych [45]. Wodne i etanolowe ekstrakty z owoców kminku po podaniu doustnym lub dootrzewnowo ograniczały zmiany chorobowe w kilku modelach in vivo, takich jak szczurze modele zapalenia jelita grubego oraz uszkodzenia błony śluzowej żołądka [3]. Stosowanie produktu ułatwia formowanie stolca i opróżnianie jelita grubego dzięki obecności kory kruszyny, która zawiera związki antrachinonowe o działaniu przeczyszczającym [1, 2, 9, 46].
Badania kliniczne: Nie przeprowadzono badań klinicznych, które potwierdziłyby ugruntowane zastosowanie produktu leczniczego, natomiast na podstawie dostępnych danych należy on do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych.
Wskazania do stosowania: W dolegliwościach związanych z zaburzeniami procesu trawienia, takich jak uczucie pełności w żołądku, wzdęcia, zbyt małe wydzielanie żółci i soku żołądkowego. Kod ATC A09A – leki poprawiające trawienie.
Informacje szczegółowe o wybranym produkcie leczniczym: Tabletki przeciw niestrawności Labofarm (Laboratorium Farmaceutyczne Labofarm Sp. z o.o. Sp. k.) [1 tabletka zawiera Taraxaci radix (korzeń mniszka) – 100 mg, Carvi fructus (owoc kminku) – 50 mg, Menthae piperitae folium (liść mięty pieprzowej) – 60 mg, Frangulae cortex (kora kruszyny) – 60 mg, Silybi mariani extractum siccum raffinatum et normatum (24-27:1) (rafinowany i standaryzowany wyciąg suchy z ostropestu) o zawartości 58 ±10% sylimaryny w przeliczeniu na sylibininę (ekstrahent: aceton 95%) – 7 mg], są dostępne w charakterystyce produktu leczniczego.

Podsumowanie

Krajowy rynek produktów leczniczych roślinnych dysponuje wieloma preparatami mającymi zastosowanie w zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego o różnym charakterze i podłożu. Charakteryzują się one wielokierunkowym działaniem, normalizują funkcje wątroby, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych, żołądka, jelit, a także wywierają wpływ na funkcję wydzielniczą trzustki. Wielokierunkowość działania w obrębie przewodu pokarmowego ma duże znaczenie dla skuteczności terapeutycznej produktów leczniczych roślinnych, ponieważ ograniczenie funkcji jednego z narządów wydzielniczych wywołuje zaburzenia prawidłowej czynności całego przewodu pokarmowego. W niniejszym opracowaniu skupiono się na produktach roślinnych w kategorii produktów tradycyjnych według klasyfikacji EMA, które mają potwierdzone skuteczność i bezpieczeństwo na postawie ich 30-letniego zastosowania w terapii. Przeprowadzony przegląd potwierdza przede wszystkim znaczenie takich surowców, jak owoc ostropestu plamistego i liść/ziele karczocha, jako składników leków pojedynczych i o złożonym składzie w terapii podstawowej oraz wspomagającej chorób wątroby, pęcherzyka i dróg żółciowych.

Piśmiennictwo