Dr hab. Wojciech Marlicz: Mikrobiota powinna być traktowana jako osobny narząd
Autor: Alicja Kostecka
Data: 12.06.2019
Działy:
Wywiad tygodnia
Aktualności
| Tagi: | Wojciech Marlicz, mikrobiota, probiotyki |
- Probiotyki to żywe kultury bakterii, które wywierają dobroczynny wpływ na zdrowie człowieka. Może to być na przykład skrócenie biegunki, profilaktyka zakażenia i infekcji, zmniejszenie bólu brzucha, poprawa nastroju i tak dalej - mówi dr. hab. Wojciech Marlicz z Kliniki Gastroenterologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.
W jaki sposób probiotyki wywołują ten dobroczynny efekt?
- Probiotyki mają działanie plejotropowe i oddziałują z różnymi elementami bariery jelitowej i mikroorganizmami w przewodzie pokarmowym. Bariera jelitowa to struktura złożona z nabłonka jelitowego, bakterii, śluzu, śródbłonka i komórek układu nerwowego.
W przewodzie pokarmowym znajdują się zakończenia nerwu błędnego, które łączą się z wyspecjalizowanymi wypustkami komórek enterochromatofilnych i komórkami układu odpornościowego. Zadaniem bariery jelitowej jest z jednej strony selekcjonowanie mikro i makro elementów z pożywienia i decydowanie, które mogą wniknąć do organizmu człowieka, a z drugiej strony ochrona przed różnymi intruzami oraz wyrzucanie do światła przewodu pokarmowego różnych zbędnych substancji z naszego organizmu.
Probiotyki w przewodzie pokarmowym mogą się komunikować bezpośrednio z elementami bariery jelitowej, mogą np. stymulować produkcję wolnych krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które z jednej strony modyfikują barierę jelitową, ale mogą też przez nią przenikać do krążenia drobnoustrojowego i trafiać na przykład do centralnego układu nerwowego modulując prace naszego mózgu. Mogą również działać antagonistycznie w stosunku do innych drobnoustrojów. Potrafią także aktywować lub hamować rożnego rodzaju receptory na przykład odpowiedzialne za perystaltykę jelit przyspieszając ją lub zwalniając.
Mikrobiota jelitowa ma ogromne znaczenie w funkcjonowaniu całego organizmu, w jaki sposób powinno się dbać o prawidłowy jej stan?
- Mikrobiota powinna być obecnie traktowana jako osobny narząd, tak jak to jest w przypadku układu dokrewnego czy układu odpornościowego. Mikrobiota jelitowa zawiera bardzo wiele materiału genetycznego (nazywamy ją wtedy mikrobiomem) i jest źródłem wielu cząsteczek, białek, hormonów, które oddziałują na nasz organizm (możemy użyć nazwy metabolom). Miktobiota kształtuje się od wczesnego dzieciństwa, a nawet już w życiu płodowym. W ciągu całego życia mikrobiota posiada pewien stały rdzeń mikroorganizmów, ale także dynamicznie się zmienia pod wpływem oddziaływania różnych czynników środowiskowych. Może być zaburzona przez nieprawidłową dietę, ubogą w warzywa, owoce, a bogatą w cukry proste, sól stołową czy kwasy nasycone. To wszystko wywiera niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka. Bardzo niekorzystnie na mikrobom wpływa także silny i długotrwały stres.
Dzięki osi mózgowo-jelitowej zarówno to, co dzieje się w naszym mózgu wpływa na stan mikrobioty jelitowej, jak i to co dzieje się w naszym mózgu wpływa na mikrobom. Dla przykładu silny stres powoduje, że bakterie też się denerwują i produkują różnego rodzaju hormony stresu, które z kolei niekorzystnie wpływają na prace przewodu pokarmowego i mózgu. Stąd na przykład przy stresie może występować silny ból brzucha, czy problemy z wypróżnianiem. Mikrobiotę jelitowa zaburzają także różnego rodzaju leki i to nie tylko antybiotyki. Ostatnio pojawiło się sporo doniesień w prestiżowych czasopismach naukowych na ten temat. I tak badano wpływ na mikroorganizmy żyjące w przewodzie pokarmowym ponad tysiąca leków, niebędących antybiotykami. Okazało się, że co czwarte lekarstwo zmieniało skład i funkcję mikroorganizmów w naszym organizmie. Niektóre z leków mogą eliminować określone bakterie z przewodu pokarmowego bezpowrotnie. W innej pracy wykazano, iż większość bakterii produkuje białka, zdolne do metabolizowania wielu leków. Do leków, które w istotny sposób zmieniają mikrobiotę należą leki stosowane w psychiatrii, a jednym z czynników ubocznych stosowania tych leków są zaburzenia metaboliczne, otyłość i nadwaga. W pewnym stopniu mikrobiotę zaburzają także inhibitory pompy protonowej, co u niektórych chorych przyjmujących te leki przewlekle, może wywoływać dolegliwości jelitowe, bóle brzucha, podobne do zespołu jelita drażliwego lub zwiększać ryzyko zakażeń przewodu pokarmowego, w tym biegunki wywołanej toksyną Clostridium difficile. Niektóre leki stosowane w leczeniu cukrzycy i u osób otyłych, jak np. metformina, może tak modulować mikrobiotę , że działa korzystnie metabolicznie, zwiększając m.in. wydajność glukoneogenezy, ale u niektórych pacjentów wywołuje rekcje uboczne i dolegliwości ze strony układu pokarmowego, biegunki, nudności etc. Efekt ten jest spowodowany zwiększeniem obfitości Escherichia Coli w przewodzie pokarmowym pod wpływem metforminy.
Prawdopodobnie większość leków w jakiś sposób wpływa na mikrobiotę lub podlega jej wpływom. Popularne i chętnie stosowane NLPZ, mogą uszkadzać przewód pokarmowy i wywoływać owrzodzenia w jelicie cienkim i grubym w mechanizmie dysbiozy, niezależnym od pH. W tym przypadku Gram ujemne bakterie jelitowe, pod wpływem NLPZ aktywują makrofagi i neutrofile, które uwalniając cytokiny prozapalne uszkadzają nabłonek jelitowy.
Jaki jest mechanizm działania probiotyków?
- Probiotyki mogą przeciwdziałać tym zdarzeniom i są doniesienia, które pokazują, że niektóre szczepy priobiotyczne są skuteczne i odgrywają role w łagodzeniu uszkodzeń polekowych. Inne, nazywane psychobiotykami korzystnie modulują oś mózgowo-jelitową, poprawiając nastrój, niwelując stres czy zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Korzystny wpływ pre- i probiotyków wykazano w różnych strategiach walki z otyłością i u pacjentów poddawanych operacjom bariatrycznym. Udowodniono również dobroczynny wpływ probiotyków w profilaktyce zakażeń okołooperacyjnych. Okazuje się, że stosowanie probiotyków u pacjentów poddawanym zabiegom operacyjnym związanych z przewodem pokarmowym, czy u pacjentów poddawanych przeszczepom narządów działają korzystnie – zmniejszają ryzyko różnych zakażeń a także skracają czas trwania dolegliwości bólowych, czas trwania gorączki, zapalenia płuc czy zakażeń dróg moczowych co oczywiście wpływa na skrócenie czasu pobytu w szpitalu. Badania dowodzą również, ze probiotyki są skuteczne w walce z zakażeniem Clostridium diefficile zwłaszcza na szpitalnych oddziałach transplantologii.
Czy wszystkie probiotyki działają jednakowo?
- Działanie probiotyków jest szczepozależne, ale też zależy od chorego w jakim je stosujemy. Jeśli szczep działa w jednej chorobie np. w zespole jelita grubego, to nie znaczy, że będzie skuteczny w innej chorobie. Działanie prebiotyków może się różnić i różni się między gatunkami i szczepami . Aby właściwie stosować probiotyk, to powinniśmy przede wszystkim wiedzieć jakie dokładnie szczepy bakterii i w jakiej ilości je zawiera.
Jaka jest ich rola w profilaktyce i leczeniu chorób?
- Udowodniono, że na oddziałach przewlekle chorych stosowanie prebiotyków zmniejsza ryzyko zakażenia Clostridium diefficile i wystąpienia rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego. Stosowanie priobiotyków zmniejsza niepożądane skutki antybiotykoterapii. Istnieją także spektakularne doniesienia naukowe oparte na wieloośrodkowych badaniach, w których wykazano, że podawanie tylko jednego szczepu bakterii priobiotycznych noworodkom zagrożonych zakażeniem i niedożywieniem, między drugim, a siódmym dniem ich życia, powoduje spadek zakażeń septycznych i zgonów o prawie połowę. Probiotyki mogą także zwiększać wchłanianie żelaza niehemowego z diety, co może mieć istotne znaczenie u osób u których występuje niedokrwistość. Oczywiście pamiętajmy, że zawsze należy wyjaśnić przyczynę niedokrwistości a następnie ją leczyć.
W większości chorób cywilizacyjnych, poczynając od chorób zapalnych jelita grubego, poprzez zaburzenia metaboliczne, otyłość, choroby neurodegeneracyjne i zaburzenia psychiczne, mikrobiota jelitowa odgrywa istotną rolę.
Na ile probiotyki pomagają w walce z otyłością?
- Są już dobrze udokumentowane prace, które dowodzą, że priobiotyki pomagają w walce z otyłością, i być może w przyszłości naukowcy zidentyfikują bakterie, które będą powodowały chudnięcie. Należy pamiętać, że efekt działania probiotyków widoczny jest co najmniej po kilku tygodniach. Stosowanie priobiotyków może wzmocnić kuracje odchudzające oraz diety różnego rodzaju. Probiotyki pomagają nie tylko w redukcji masy ciała, a le co wydaje się nawet ważniejsze, pomagają ją później utrzymać i zapobiegać tzw. efektowi jo-jo. Ten wpływ osiąga się m.in. poprzez stabilizację bariery jelitowej.
Jaki jest wpływ probiotyków na skórę?
- Istnieją prace, które udowadniają, że priobiotyki stosowane miejscowo przyspieszają gojenie ran. Ponadto są badania, które potwierdzają, że także poprzez korzystne działanie w przewodzie pokarmowym, probiotyki łagodzą dolegliwości skórne. Ten efekt nie jest oczywiście natychmiastowy lecz rozłożony w czasie.
Jeśli probiotyki, to syntetyczne, czy naturalne?
- Naturalne probiotyki, to zdrowa zbilansowana dieta. Współczesna dieta jest niestety uboga w naturalne produkty priobiotyczne. Priobiotyki uzyskane dzięki nowoczesnej technologii też są naturalne, tylko podawane w innej postaci. Codzienna dieta, nie dostarcza niestety odpowiedniej ilości probiotyków. To samo dotyczy naturalnych enzymów. Dla przykładu, ile można zjeść kapusty kiszonej? A często w sklepie dostaniemy kapustę kwaszoną, w której w ogóle nie ma naturalnych probiotyków. Podobnie jogurty, nie zawsze zawierają żywe kultury bakterii , ale za to zawierają dużo cukru. Dlatego probiotyki uzyskiwane dzięki nowoczesnym technologiom są bardzo dobra alternatywą dla suplementacji żywych kultur bakterii.
Kto powinien uzupełniać dietę probiotykami? Czy można to robić na własną rękę?
- Prebiotyki dostępne w aptekach uznawane są za bezpieczne i nie można ich przedawkować. Probiotyki powinien przyjmować każdy, winny być stałym elementem pożywienia. Osoby, które mają problemy z przewodem pokarmowym, często chorujące, mające skłonność do przeziębień, myśli depresyjnych, mające problemy z nadwagą czy przyjmujące wiele leków, powinny sięgać po dobrze przebadane probiotyki o udowodnionym działaniu klinicznym. Takie produkty także są w naszych aptekach. Suplementacja priobiotykami jest jedną z dobrych opcji urozmaicenia własnej mikrobioty jelitowej. Zwłaszcza, że ponad 60% żywności spożywanej w krajach rozwiniętych, to żywność przetworzona, pozbawiona naturalnych enzymów i bakterii.
Rynek suplementów diety ciągle się rozrasta, czy ktoś to kontroluje?
- Powinien kontrolować go Główny Inspektor Sanitarny. Należy pamiętać, iż wiele dostępnych na rynku produktów z deklaracją zawartości probiotyków nie zawsze posiada badania na temat skuteczności i mechanizmów działania, jak również nie wszystkie są odpowiednio oznakowane i w odpowiedni sposób przechowywane. Najlepiej jest kupować probiotyki w aptece i farmaceuta będzie naszym najlepszym doradcą w tej materii.
Rozmawiała Alicja Kostecka
- Probiotyki mają działanie plejotropowe i oddziałują z różnymi elementami bariery jelitowej i mikroorganizmami w przewodzie pokarmowym. Bariera jelitowa to struktura złożona z nabłonka jelitowego, bakterii, śluzu, śródbłonka i komórek układu nerwowego.
W przewodzie pokarmowym znajdują się zakończenia nerwu błędnego, które łączą się z wyspecjalizowanymi wypustkami komórek enterochromatofilnych i komórkami układu odpornościowego. Zadaniem bariery jelitowej jest z jednej strony selekcjonowanie mikro i makro elementów z pożywienia i decydowanie, które mogą wniknąć do organizmu człowieka, a z drugiej strony ochrona przed różnymi intruzami oraz wyrzucanie do światła przewodu pokarmowego różnych zbędnych substancji z naszego organizmu.
Probiotyki w przewodzie pokarmowym mogą się komunikować bezpośrednio z elementami bariery jelitowej, mogą np. stymulować produkcję wolnych krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które z jednej strony modyfikują barierę jelitową, ale mogą też przez nią przenikać do krążenia drobnoustrojowego i trafiać na przykład do centralnego układu nerwowego modulując prace naszego mózgu. Mogą również działać antagonistycznie w stosunku do innych drobnoustrojów. Potrafią także aktywować lub hamować rożnego rodzaju receptory na przykład odpowiedzialne za perystaltykę jelit przyspieszając ją lub zwalniając.
Mikrobiota jelitowa ma ogromne znaczenie w funkcjonowaniu całego organizmu, w jaki sposób powinno się dbać o prawidłowy jej stan?
- Mikrobiota powinna być obecnie traktowana jako osobny narząd, tak jak to jest w przypadku układu dokrewnego czy układu odpornościowego. Mikrobiota jelitowa zawiera bardzo wiele materiału genetycznego (nazywamy ją wtedy mikrobiomem) i jest źródłem wielu cząsteczek, białek, hormonów, które oddziałują na nasz organizm (możemy użyć nazwy metabolom). Miktobiota kształtuje się od wczesnego dzieciństwa, a nawet już w życiu płodowym. W ciągu całego życia mikrobiota posiada pewien stały rdzeń mikroorganizmów, ale także dynamicznie się zmienia pod wpływem oddziaływania różnych czynników środowiskowych. Może być zaburzona przez nieprawidłową dietę, ubogą w warzywa, owoce, a bogatą w cukry proste, sól stołową czy kwasy nasycone. To wszystko wywiera niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka. Bardzo niekorzystnie na mikrobom wpływa także silny i długotrwały stres.
Dzięki osi mózgowo-jelitowej zarówno to, co dzieje się w naszym mózgu wpływa na stan mikrobioty jelitowej, jak i to co dzieje się w naszym mózgu wpływa na mikrobom. Dla przykładu silny stres powoduje, że bakterie też się denerwują i produkują różnego rodzaju hormony stresu, które z kolei niekorzystnie wpływają na prace przewodu pokarmowego i mózgu. Stąd na przykład przy stresie może występować silny ból brzucha, czy problemy z wypróżnianiem. Mikrobiotę jelitowa zaburzają także różnego rodzaju leki i to nie tylko antybiotyki. Ostatnio pojawiło się sporo doniesień w prestiżowych czasopismach naukowych na ten temat. I tak badano wpływ na mikroorganizmy żyjące w przewodzie pokarmowym ponad tysiąca leków, niebędących antybiotykami. Okazało się, że co czwarte lekarstwo zmieniało skład i funkcję mikroorganizmów w naszym organizmie. Niektóre z leków mogą eliminować określone bakterie z przewodu pokarmowego bezpowrotnie. W innej pracy wykazano, iż większość bakterii produkuje białka, zdolne do metabolizowania wielu leków. Do leków, które w istotny sposób zmieniają mikrobiotę należą leki stosowane w psychiatrii, a jednym z czynników ubocznych stosowania tych leków są zaburzenia metaboliczne, otyłość i nadwaga. W pewnym stopniu mikrobiotę zaburzają także inhibitory pompy protonowej, co u niektórych chorych przyjmujących te leki przewlekle, może wywoływać dolegliwości jelitowe, bóle brzucha, podobne do zespołu jelita drażliwego lub zwiększać ryzyko zakażeń przewodu pokarmowego, w tym biegunki wywołanej toksyną Clostridium difficile. Niektóre leki stosowane w leczeniu cukrzycy i u osób otyłych, jak np. metformina, może tak modulować mikrobiotę , że działa korzystnie metabolicznie, zwiększając m.in. wydajność glukoneogenezy, ale u niektórych pacjentów wywołuje rekcje uboczne i dolegliwości ze strony układu pokarmowego, biegunki, nudności etc. Efekt ten jest spowodowany zwiększeniem obfitości Escherichia Coli w przewodzie pokarmowym pod wpływem metforminy.
Prawdopodobnie większość leków w jakiś sposób wpływa na mikrobiotę lub podlega jej wpływom. Popularne i chętnie stosowane NLPZ, mogą uszkadzać przewód pokarmowy i wywoływać owrzodzenia w jelicie cienkim i grubym w mechanizmie dysbiozy, niezależnym od pH. W tym przypadku Gram ujemne bakterie jelitowe, pod wpływem NLPZ aktywują makrofagi i neutrofile, które uwalniając cytokiny prozapalne uszkadzają nabłonek jelitowy.
Jaki jest mechanizm działania probiotyków?
- Probiotyki mogą przeciwdziałać tym zdarzeniom i są doniesienia, które pokazują, że niektóre szczepy priobiotyczne są skuteczne i odgrywają role w łagodzeniu uszkodzeń polekowych. Inne, nazywane psychobiotykami korzystnie modulują oś mózgowo-jelitową, poprawiając nastrój, niwelując stres czy zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Korzystny wpływ pre- i probiotyków wykazano w różnych strategiach walki z otyłością i u pacjentów poddawanych operacjom bariatrycznym. Udowodniono również dobroczynny wpływ probiotyków w profilaktyce zakażeń okołooperacyjnych. Okazuje się, że stosowanie probiotyków u pacjentów poddawanym zabiegom operacyjnym związanych z przewodem pokarmowym, czy u pacjentów poddawanych przeszczepom narządów działają korzystnie – zmniejszają ryzyko różnych zakażeń a także skracają czas trwania dolegliwości bólowych, czas trwania gorączki, zapalenia płuc czy zakażeń dróg moczowych co oczywiście wpływa na skrócenie czasu pobytu w szpitalu. Badania dowodzą również, ze probiotyki są skuteczne w walce z zakażeniem Clostridium diefficile zwłaszcza na szpitalnych oddziałach transplantologii.
Czy wszystkie probiotyki działają jednakowo?
- Działanie probiotyków jest szczepozależne, ale też zależy od chorego w jakim je stosujemy. Jeśli szczep działa w jednej chorobie np. w zespole jelita grubego, to nie znaczy, że będzie skuteczny w innej chorobie. Działanie prebiotyków może się różnić i różni się między gatunkami i szczepami . Aby właściwie stosować probiotyk, to powinniśmy przede wszystkim wiedzieć jakie dokładnie szczepy bakterii i w jakiej ilości je zawiera.
Jaka jest ich rola w profilaktyce i leczeniu chorób?
- Udowodniono, że na oddziałach przewlekle chorych stosowanie prebiotyków zmniejsza ryzyko zakażenia Clostridium diefficile i wystąpienia rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego. Stosowanie priobiotyków zmniejsza niepożądane skutki antybiotykoterapii. Istnieją także spektakularne doniesienia naukowe oparte na wieloośrodkowych badaniach, w których wykazano, że podawanie tylko jednego szczepu bakterii priobiotycznych noworodkom zagrożonych zakażeniem i niedożywieniem, między drugim, a siódmym dniem ich życia, powoduje spadek zakażeń septycznych i zgonów o prawie połowę. Probiotyki mogą także zwiększać wchłanianie żelaza niehemowego z diety, co może mieć istotne znaczenie u osób u których występuje niedokrwistość. Oczywiście pamiętajmy, że zawsze należy wyjaśnić przyczynę niedokrwistości a następnie ją leczyć.
W większości chorób cywilizacyjnych, poczynając od chorób zapalnych jelita grubego, poprzez zaburzenia metaboliczne, otyłość, choroby neurodegeneracyjne i zaburzenia psychiczne, mikrobiota jelitowa odgrywa istotną rolę.
Na ile probiotyki pomagają w walce z otyłością?
- Są już dobrze udokumentowane prace, które dowodzą, że priobiotyki pomagają w walce z otyłością, i być może w przyszłości naukowcy zidentyfikują bakterie, które będą powodowały chudnięcie. Należy pamiętać, że efekt działania probiotyków widoczny jest co najmniej po kilku tygodniach. Stosowanie priobiotyków może wzmocnić kuracje odchudzające oraz diety różnego rodzaju. Probiotyki pomagają nie tylko w redukcji masy ciała, a le co wydaje się nawet ważniejsze, pomagają ją później utrzymać i zapobiegać tzw. efektowi jo-jo. Ten wpływ osiąga się m.in. poprzez stabilizację bariery jelitowej.
Jaki jest wpływ probiotyków na skórę?
- Istnieją prace, które udowadniają, że priobiotyki stosowane miejscowo przyspieszają gojenie ran. Ponadto są badania, które potwierdzają, że także poprzez korzystne działanie w przewodzie pokarmowym, probiotyki łagodzą dolegliwości skórne. Ten efekt nie jest oczywiście natychmiastowy lecz rozłożony w czasie.
Jeśli probiotyki, to syntetyczne, czy naturalne?
- Naturalne probiotyki, to zdrowa zbilansowana dieta. Współczesna dieta jest niestety uboga w naturalne produkty priobiotyczne. Priobiotyki uzyskane dzięki nowoczesnej technologii też są naturalne, tylko podawane w innej postaci. Codzienna dieta, nie dostarcza niestety odpowiedniej ilości probiotyków. To samo dotyczy naturalnych enzymów. Dla przykładu, ile można zjeść kapusty kiszonej? A często w sklepie dostaniemy kapustę kwaszoną, w której w ogóle nie ma naturalnych probiotyków. Podobnie jogurty, nie zawsze zawierają żywe kultury bakterii , ale za to zawierają dużo cukru. Dlatego probiotyki uzyskiwane dzięki nowoczesnym technologiom są bardzo dobra alternatywą dla suplementacji żywych kultur bakterii.
Kto powinien uzupełniać dietę probiotykami? Czy można to robić na własną rękę?
- Prebiotyki dostępne w aptekach uznawane są za bezpieczne i nie można ich przedawkować. Probiotyki powinien przyjmować każdy, winny być stałym elementem pożywienia. Osoby, które mają problemy z przewodem pokarmowym, często chorujące, mające skłonność do przeziębień, myśli depresyjnych, mające problemy z nadwagą czy przyjmujące wiele leków, powinny sięgać po dobrze przebadane probiotyki o udowodnionym działaniu klinicznym. Takie produkty także są w naszych aptekach. Suplementacja priobiotykami jest jedną z dobrych opcji urozmaicenia własnej mikrobioty jelitowej. Zwłaszcza, że ponad 60% żywności spożywanej w krajach rozwiniętych, to żywność przetworzona, pozbawiona naturalnych enzymów i bakterii.
Rynek suplementów diety ciągle się rozrasta, czy ktoś to kontroluje?
- Powinien kontrolować go Główny Inspektor Sanitarny. Należy pamiętać, iż wiele dostępnych na rynku produktów z deklaracją zawartości probiotyków nie zawsze posiada badania na temat skuteczności i mechanizmów działania, jak również nie wszystkie są odpowiednio oznakowane i w odpowiedni sposób przechowywane. Najlepiej jest kupować probiotyki w aptece i farmaceuta będzie naszym najlepszym doradcą w tej materii.
Rozmawiała Alicja Kostecka
Przegląd Gastroenterologiczny
