Tomasz Pietrzyk/Agencja Gazeta
Co z dostępem do badań prenatalnych?
| Tagi: | Adam Bodnar |
Rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar pyta premiera Mateusza Morawieckiego o dostępność do badań prenatalnych i zwraca uwagę, że zaostrzenia przepisów antyaborcyjnych przez Trybunał Konstytucyjny powoduje, że przyszłość tych świadczeń jest niepewna. Publikujemy obszerny list Bodnara w całości.
Pismo rzecznika praw obywatelskich Adam Bodnara do premiera Mateusza Morawieckiego:
– W związku z opublikowaniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20) w Polsce niedopuszczalne jest przerwanie ciąży w przypadku, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu – wiele gremiów eksperckich, a także organizacji społecznych zgłosiło wątpliwości dotyczące przyszłości diagnostyki prenatalnej w Polsce. Mając to na uwadze, pragnę zwrócić uwagę na następujące kwestie.
Prawo do badań prenatalnych jest elementem prawa pacjentki do uzyskania świadczeń zdrowotnych zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej i prawa do informacji o stanie zdrowia. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.; dalej też jako: ustawa), organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego, w zakresie swoich kompetencji określonych w przepisach szczególnych, są obowiązane do zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej w szczególności poprzez opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąży. Organy te mają także obowiązek zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy, gdy istnieje podwyższone ryzyko bądź podejrzenie wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu (art. 2 ust. 2a ustawy antyaborcyjnej). Między innymi powołane przepisy stanowią realizację wynikającego z art. 68 ust. 3 konstytucji obowiązku władz publicznych zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej kobietom ciężarnym.
Nadrzędnym celem przeprowadzania badań prenatalnych, czyli interwencji służących diagnostyce rozwijającego się w organizmie kobiety dziecka, jest wykrycie istnienia zmian patologicznych płodu i następnie – o ile to możliwe – zastosowanie terapii jeszcze na etapie rozwoju prenatalnego człowieka bądź tuż po jego urodzeniu. W szczególności dzięki odpowiedniej diagnostyce płodu możliwe jest wykrycie na wczesnym etapie jego rozwoju najczęstszej wady wrodzonej płodu, jaką jest wada serca i wdrożenie interwencji medycznych służących zapobiegnięciu wcześniactwu, porodowi martwego dziecka czy dziecka w ciężkim stanie. W sytuacjach, gdy choroba jest nieuleczalna, informacja o wadzie genetycznej lub rozwojowej płodu może pomóc rodzicom w przygotowaniu się, także psychicznym, na narodziny dziecka z niepełnosprawnością. Do niedawna Polki na podstawie wyników badań prenatalnych mogły także skorzystać z zabiegów legalnej aborcji.
Zgodnie z rekomendacjami wyrażonymi w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie R.R. przeciwko Polsce1 przyjęto, że to na państwie ciąży obowiązek zagwarantowania dostępu do badań prenatalnych, zaś system udzielania tychże świadczeń powinien uniezależniać możliwość skorzystania z nich od decyzji funkcjonariusza publicznego. Trybunał zwrócił także uwagę na możliwość ograniczenia dostępu kobiet do diagnostyki prenatalnej ze względu na istniejącą w polskim systemie prawnym instytucję klauzuli sumienia. W ocenie Trybunału działania państwa zmierzać powinny do wprowadzenia gwarancji proceduralnych umożliwiających realizację prawa kobiety do informacji o stanie płodu przy jednoczesnym poszanowaniu wolności sumienia lekarzy2.
W związku z ogłoszeniem, a następnie wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r., szereg gremiów eksperckich zwróciło uwagę na negatywne konsekwencje, jak rozstrzygnięcie to może przynieść dla rozwoju diagnostyki prenatalnej. W szczególności Komitet Genetyki Człowieka i Patologii Molekularnej Polskiej Akademii Nauk w swoim stanowisku z 29 października 2020 r. dotyczącym nadużywania problematyki genetycznej w dyskursie publicznym wskazał, że konsekwencją wyroku TK może być likwidacja możliwości korzystania z diagnostyki prenatalnej. Jednocześnie Komitet podkreślił, że wykonywanie diagnostyki przedurodzeniowej „stanowi działanie wybitnie prorodzinne, w efekcie przekładające się na tak pożądane zwiększenie dzietności”. Także Polskie Towarzystwo Genetyki Człowieka wyraziło obawę, że „wyrok Trybunału Konstytucyjnego będzie oznaczał koniec prenatalnej diagnostyki genetycznej w Polsce”3. Z kolei w stanowisku Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników z 26 października 2020 r. czytamy, że „konsekwencją decyzji TK, z którą musimy się liczyć, może być znaczne ograniczenie wykonywania i rozwoju badań prenatalnych w naszym kraju, co cofnie nas wszystkich, nie tylko lekarzy, ale całe społeczeństwo do czasów, kiedy mogliśmy tylko z tajnego obiegu zachodnich pism naukowych przeczytać, co się dzieje w światowej medycynie”4.
Powyższe obawy potwierdziły również ekspertki, które wzięły udział w zorganizowanym przeze mnie webinarium „Dostęp do badań prenatalnych po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20”5. Wskazały one także na systemowe problemy, które istniały już przed wejściem w życie wyroku Trybunału w zakresie dostępu do badań prenatalnych. W szczególności zwróciły uwagę na niedofinansowanie badań prenatalnych oraz niewystarczające wsparcie, w tym wsparcie materialne, ze strony państwa dla kobiet w przypadku, gdy istnieje ryzyko wystąpienia wady u płodu oraz dla matek i rodzin. Tymczasem koszty wizyt u kolejnych specjalistów, wykonywania nierefundowanych badań czy rehabilitacja są bardzo wysokie. Ekspertki podkreśliły również, że w Polsce istnieje szereg barier organizacyjnych i instytucjonalnych w dostępie do badań prenatalnych. Zdarza się, że lekarze odmawiają wystawienia pacjentce skierowania na badania prenatalne z powołaniem się na klauzulę sumienia bądź celowo opóźniają możliwość przeprowadzenia badania6. Z kolei przewidziana w ustawie z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i rzecznik praw pacjenta (Dz. U. z 2020 r. poz. 849) instytucja sprzeciwu od orzeczenia lekarza w rzeczywistości jest instytucją nieskuteczną i niegwarantującą poszanowania praw pacjentek7. Jednocześnie w Polsce nie ma dostępnych środków służących wyegzekwowaniu prawa do badań prenatalnych. Dostępne mechanizmy – na przykład powództwo o naruszenie dóbr osobistych czy odpowiedzialność kontraktowa podmiotu leczniczego – mają wyłącznie charakter następczy. Uczestniczki spotkania za istotny problem organizacyjny uznały także niewystarczający czas, jaki poświęcany jest na studiach medycznych na edukację w zakresie wykonywania – między innymi – badań USG. W ich ocenie konieczna jest pilna reforma programów nauczania na kierunkach lekarskich w tym zakresie.
Ponadto pragnę zwrócić uwagę, że skuteczność zapewnienia dostępu do diagnostyki prenatalnej nie jest, w mojej ocenie, w sposób należyty monitorowa. W corocznych sprawozdaniach Rady Ministrów z wykonania ustawy antyaborcyjnej nie wskazuje się przyczyn, dla których w danym roku zlecano badania prenatalne, w tym brak jest w szczególności informacji o liczbie badań przeprowadzonych z uwagi na stan zdrowia kobiety lub stan zdrowia nienarodzonego dziecka. Sprawozdania nie zawierają też informacji o sposobie, w jaki pacjentkom zagwarantowano dostęp do informacji o możliwości skorzystania z badań prenatalnych. Jest to o tyle istotne, że możliwość skorzystania z gwarantowanych ustawowo badań diagnostycznych płodu uzależniona jest – między innymi – od posiadania przez pacjentki wiedzy na ten temat. W przeciwnym razie decyzja o ich przeprowadzeniu w praktyce należy jedynie do lekarza. Na powyższe okoliczności wskazywałem uwagę już w przeszłości, przedstawiając swoje stanowiska do publikowanych przez rząd sprawozdań8.
Mając na uwadze powyższe, działając na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 1 ustawy z 15 lipca 1987 r. o rzeczniku praw obywatelskich (Dz. U. z 2020 r. poz. 627), zwracam się do premiera z uprzejmą prośbą o podjęcie pilnych działań o charakterze systemowym zmierzających do poprawy dostępu do badań prenatalnych w Polsce. Jednocześnie w związku z zapowiedzią premiera9 dotyczącą planu poszerzenia dostępu do badań prenatalnych także dla kobiet poniżej 35. roku życia10, uprzejmie proszę o wskazanie, jakie działania w tym zakresie zostały podjęte przez premiera po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
Piśmiennictwo:
1. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie R.R. v. Polska, skarga nr 27617/04.
2. R.R. v. Polska, pkt 206; M. Nesterowicz, N. Karczewska, Stosowanie klauzuli sumienia (kwestia prawa a faktu), http://www.ptb.org.pl/pdf/nesterowicz_karczewska_klauzula_1.pdf, data dostępu: 4.02.2021 r.
3. Stanowisko PTGC z 28.01.2021 r. Por. też stanowisko PTGC z 27.10.2020 r.
4. Stanowisko to zostało podtrzymane w stanowisku PTGiP z dnia 28.01.2021 r.
5. Relacja z webinarium oraz link do nagrania ze spotkania dostępne są pod adresem: https://www.rpo.gov.pl/pl/content/dostep-do-badan-prenatalnych-po-wyroku-tk-webinarium-rpo, data dostępu: 4.02.2021 r.
6. Zob. też wystąpienie RPO do MZ z 2.06.2020 r. w sprawie dostępu do legalnych zabiegów aborcji, VII.5001.1.2020, odpowiedź MZ z 20.07.2020 r.; uwagi RPO z 31.08.2018 r. i 6.03.2019 r. do Komitetu Ministrów Rady Europy złożone w trybie Rule 9 submissions, dotyczące wykonania przez Polskę wyroków ETPC dot. wyroków w sprawach P. i S.v. Polska, R.R. v. Polska i Tysiąc v. Polska, XI.7010.1.2018.
7. Ibidem.
8. Zob. wystąpienie RPO do Marszałka Sejmu RP i Prezesa Rady Ministrów z 18.11.2016 r. w sprawie wykonania ustawy antyaborcyjnej, VII.5001.2.2016 oraz wystąpienie RPO do MZ z 2.03.2017 r. w tej sprawie, a także wystąpienie RPO do MZ z 21.03.2018 r. w sprawie wykonania ustawy antyaborcyjnej, VII.5001.2.2016, odpowiedź MZ z 30.05.2018 r.
9. https://www.polskieradio24.pl/5/1222/Artykul/2609256,Premier-bede-zalecal-badania-prenatalne-dlawszystkich-kobiet, data dostępu: 4.02.2021 r.
10. Na brak uzasadnienia ograniczenia wiekowego w zakresie dostępu do badań prenatalnych oraz na inne praktyczne trudności wpływające na obniżenie efektywności wykonywania badań prenatalnych w Polsce wskazano w raporcie Najwyższej Izby Kontroli z 2016 r. dotyczącym dostępu do badań prenatalnych (https://www.nik.gov.pl/plik/id,10793,vp,13126.pdf; data dostępu: 4.02.2021 r.)
Przeczytaj także: „Perinatologii grozi załamanie”.
– W związku z opublikowaniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20) w Polsce niedopuszczalne jest przerwanie ciąży w przypadku, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu – wiele gremiów eksperckich, a także organizacji społecznych zgłosiło wątpliwości dotyczące przyszłości diagnostyki prenatalnej w Polsce. Mając to na uwadze, pragnę zwrócić uwagę na następujące kwestie.
Prawo do badań prenatalnych jest elementem prawa pacjentki do uzyskania świadczeń zdrowotnych zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej i prawa do informacji o stanie zdrowia. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.; dalej też jako: ustawa), organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego, w zakresie swoich kompetencji określonych w przepisach szczególnych, są obowiązane do zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej w szczególności poprzez opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąży. Organy te mają także obowiązek zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy, gdy istnieje podwyższone ryzyko bądź podejrzenie wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu (art. 2 ust. 2a ustawy antyaborcyjnej). Między innymi powołane przepisy stanowią realizację wynikającego z art. 68 ust. 3 konstytucji obowiązku władz publicznych zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej kobietom ciężarnym.
Nadrzędnym celem przeprowadzania badań prenatalnych, czyli interwencji służących diagnostyce rozwijającego się w organizmie kobiety dziecka, jest wykrycie istnienia zmian patologicznych płodu i następnie – o ile to możliwe – zastosowanie terapii jeszcze na etapie rozwoju prenatalnego człowieka bądź tuż po jego urodzeniu. W szczególności dzięki odpowiedniej diagnostyce płodu możliwe jest wykrycie na wczesnym etapie jego rozwoju najczęstszej wady wrodzonej płodu, jaką jest wada serca i wdrożenie interwencji medycznych służących zapobiegnięciu wcześniactwu, porodowi martwego dziecka czy dziecka w ciężkim stanie. W sytuacjach, gdy choroba jest nieuleczalna, informacja o wadzie genetycznej lub rozwojowej płodu może pomóc rodzicom w przygotowaniu się, także psychicznym, na narodziny dziecka z niepełnosprawnością. Do niedawna Polki na podstawie wyników badań prenatalnych mogły także skorzystać z zabiegów legalnej aborcji.
Zgodnie z rekomendacjami wyrażonymi w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie R.R. przeciwko Polsce1 przyjęto, że to na państwie ciąży obowiązek zagwarantowania dostępu do badań prenatalnych, zaś system udzielania tychże świadczeń powinien uniezależniać możliwość skorzystania z nich od decyzji funkcjonariusza publicznego. Trybunał zwrócił także uwagę na możliwość ograniczenia dostępu kobiet do diagnostyki prenatalnej ze względu na istniejącą w polskim systemie prawnym instytucję klauzuli sumienia. W ocenie Trybunału działania państwa zmierzać powinny do wprowadzenia gwarancji proceduralnych umożliwiających realizację prawa kobiety do informacji o stanie płodu przy jednoczesnym poszanowaniu wolności sumienia lekarzy2.
W związku z ogłoszeniem, a następnie wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r., szereg gremiów eksperckich zwróciło uwagę na negatywne konsekwencje, jak rozstrzygnięcie to może przynieść dla rozwoju diagnostyki prenatalnej. W szczególności Komitet Genetyki Człowieka i Patologii Molekularnej Polskiej Akademii Nauk w swoim stanowisku z 29 października 2020 r. dotyczącym nadużywania problematyki genetycznej w dyskursie publicznym wskazał, że konsekwencją wyroku TK może być likwidacja możliwości korzystania z diagnostyki prenatalnej. Jednocześnie Komitet podkreślił, że wykonywanie diagnostyki przedurodzeniowej „stanowi działanie wybitnie prorodzinne, w efekcie przekładające się na tak pożądane zwiększenie dzietności”. Także Polskie Towarzystwo Genetyki Człowieka wyraziło obawę, że „wyrok Trybunału Konstytucyjnego będzie oznaczał koniec prenatalnej diagnostyki genetycznej w Polsce”3. Z kolei w stanowisku Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników z 26 października 2020 r. czytamy, że „konsekwencją decyzji TK, z którą musimy się liczyć, może być znaczne ograniczenie wykonywania i rozwoju badań prenatalnych w naszym kraju, co cofnie nas wszystkich, nie tylko lekarzy, ale całe społeczeństwo do czasów, kiedy mogliśmy tylko z tajnego obiegu zachodnich pism naukowych przeczytać, co się dzieje w światowej medycynie”4.
Powyższe obawy potwierdziły również ekspertki, które wzięły udział w zorganizowanym przeze mnie webinarium „Dostęp do badań prenatalnych po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20”5. Wskazały one także na systemowe problemy, które istniały już przed wejściem w życie wyroku Trybunału w zakresie dostępu do badań prenatalnych. W szczególności zwróciły uwagę na niedofinansowanie badań prenatalnych oraz niewystarczające wsparcie, w tym wsparcie materialne, ze strony państwa dla kobiet w przypadku, gdy istnieje ryzyko wystąpienia wady u płodu oraz dla matek i rodzin. Tymczasem koszty wizyt u kolejnych specjalistów, wykonywania nierefundowanych badań czy rehabilitacja są bardzo wysokie. Ekspertki podkreśliły również, że w Polsce istnieje szereg barier organizacyjnych i instytucjonalnych w dostępie do badań prenatalnych. Zdarza się, że lekarze odmawiają wystawienia pacjentce skierowania na badania prenatalne z powołaniem się na klauzulę sumienia bądź celowo opóźniają możliwość przeprowadzenia badania6. Z kolei przewidziana w ustawie z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i rzecznik praw pacjenta (Dz. U. z 2020 r. poz. 849) instytucja sprzeciwu od orzeczenia lekarza w rzeczywistości jest instytucją nieskuteczną i niegwarantującą poszanowania praw pacjentek7. Jednocześnie w Polsce nie ma dostępnych środków służących wyegzekwowaniu prawa do badań prenatalnych. Dostępne mechanizmy – na przykład powództwo o naruszenie dóbr osobistych czy odpowiedzialność kontraktowa podmiotu leczniczego – mają wyłącznie charakter następczy. Uczestniczki spotkania za istotny problem organizacyjny uznały także niewystarczający czas, jaki poświęcany jest na studiach medycznych na edukację w zakresie wykonywania – między innymi – badań USG. W ich ocenie konieczna jest pilna reforma programów nauczania na kierunkach lekarskich w tym zakresie.
Ponadto pragnę zwrócić uwagę, że skuteczność zapewnienia dostępu do diagnostyki prenatalnej nie jest, w mojej ocenie, w sposób należyty monitorowa. W corocznych sprawozdaniach Rady Ministrów z wykonania ustawy antyaborcyjnej nie wskazuje się przyczyn, dla których w danym roku zlecano badania prenatalne, w tym brak jest w szczególności informacji o liczbie badań przeprowadzonych z uwagi na stan zdrowia kobiety lub stan zdrowia nienarodzonego dziecka. Sprawozdania nie zawierają też informacji o sposobie, w jaki pacjentkom zagwarantowano dostęp do informacji o możliwości skorzystania z badań prenatalnych. Jest to o tyle istotne, że możliwość skorzystania z gwarantowanych ustawowo badań diagnostycznych płodu uzależniona jest – między innymi – od posiadania przez pacjentki wiedzy na ten temat. W przeciwnym razie decyzja o ich przeprowadzeniu w praktyce należy jedynie do lekarza. Na powyższe okoliczności wskazywałem uwagę już w przeszłości, przedstawiając swoje stanowiska do publikowanych przez rząd sprawozdań8.
Mając na uwadze powyższe, działając na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 1 ustawy z 15 lipca 1987 r. o rzeczniku praw obywatelskich (Dz. U. z 2020 r. poz. 627), zwracam się do premiera z uprzejmą prośbą o podjęcie pilnych działań o charakterze systemowym zmierzających do poprawy dostępu do badań prenatalnych w Polsce. Jednocześnie w związku z zapowiedzią premiera9 dotyczącą planu poszerzenia dostępu do badań prenatalnych także dla kobiet poniżej 35. roku życia10, uprzejmie proszę o wskazanie, jakie działania w tym zakresie zostały podjęte przez premiera po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
Piśmiennictwo:
1. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie R.R. v. Polska, skarga nr 27617/04.
2. R.R. v. Polska, pkt 206; M. Nesterowicz, N. Karczewska, Stosowanie klauzuli sumienia (kwestia prawa a faktu), http://www.ptb.org.pl/pdf/nesterowicz_karczewska_klauzula_1.pdf, data dostępu: 4.02.2021 r.
3. Stanowisko PTGC z 28.01.2021 r. Por. też stanowisko PTGC z 27.10.2020 r.
4. Stanowisko to zostało podtrzymane w stanowisku PTGiP z dnia 28.01.2021 r.
5. Relacja z webinarium oraz link do nagrania ze spotkania dostępne są pod adresem: https://www.rpo.gov.pl/pl/content/dostep-do-badan-prenatalnych-po-wyroku-tk-webinarium-rpo, data dostępu: 4.02.2021 r.
6. Zob. też wystąpienie RPO do MZ z 2.06.2020 r. w sprawie dostępu do legalnych zabiegów aborcji, VII.5001.1.2020, odpowiedź MZ z 20.07.2020 r.; uwagi RPO z 31.08.2018 r. i 6.03.2019 r. do Komitetu Ministrów Rady Europy złożone w trybie Rule 9 submissions, dotyczące wykonania przez Polskę wyroków ETPC dot. wyroków w sprawach P. i S.v. Polska, R.R. v. Polska i Tysiąc v. Polska, XI.7010.1.2018.
7. Ibidem.
8. Zob. wystąpienie RPO do Marszałka Sejmu RP i Prezesa Rady Ministrów z 18.11.2016 r. w sprawie wykonania ustawy antyaborcyjnej, VII.5001.2.2016 oraz wystąpienie RPO do MZ z 2.03.2017 r. w tej sprawie, a także wystąpienie RPO do MZ z 21.03.2018 r. w sprawie wykonania ustawy antyaborcyjnej, VII.5001.2.2016, odpowiedź MZ z 30.05.2018 r.
9. https://www.polskieradio24.pl/5/1222/Artykul/2609256,Premier-bede-zalecal-badania-prenatalne-dlawszystkich-kobiet, data dostępu: 4.02.2021 r.
10. Na brak uzasadnienia ograniczenia wiekowego w zakresie dostępu do badań prenatalnych oraz na inne praktyczne trudności wpływające na obniżenie efektywności wykonywania badań prenatalnych w Polsce wskazano w raporcie Najwyższej Izby Kontroli z 2016 r. dotyczącym dostępu do badań prenatalnych (https://www.nik.gov.pl/plik/id,10793,vp,13126.pdf; data dostępu: 4.02.2021 r.)
Przeczytaj także: „Perinatologii grozi załamanie”.
