iStock
Psychospołeczne i pandemiczne uwarunkowania używania substancji psychoaktywnych przez młodzież
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 05.01.2023
Źródło: Alkoholizm i Narkomania/Krzysztof Bobrowski, Krzysztof Ostaszewski, Agnieszka Pisarska i Jakub Greń
| Tagi: | Krzysztof Bobrowski, Krzysztof Ostaszewski, Agnieszka Pisarska, Jakub Greń, uzależnienie, alkohol, alkoholizm, substancje psychoaktywne, młodzież, pandemia |
Dlaczego młodzież używała substancji psychoaktywnych w okresie pandemii COVID-19? O to spytano w badaniu 14–15-letnich uczniów klas pierwszych szkół ponadpodstawowych z trzech dzielnic Warszawy – Mokotowa, Ursynowa i Wilanowa. Publikujemy wyniki.
Artykuł Krzysztofa Bobrowskiego, Krzysztofa Ostaszewskiego, Agnieszki Pisarskiej i Jakuba Grenia z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie:
Czynniki psychospołeczne warunkujące używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież zostały zidentyfikowane w wyniku realizacji wielu badań empirycznych prowadzonych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wśród nich wskazuje się na szczególne znaczenie określonych cech środowiska rówieśniczego, takich jak kontakty z osobami używającymi substancji psychoaktywnych, rozpowszechnienie w środowisku rówieśniczym ich używania czy też doświadczanie bezpośredniej presji ze strony rówieśników w kierunku używania substancji1–4.
Duże znaczenie mają cechy środowiska rodzinnego, szczególnie wsparcie i kontrola ze strony rodziców, oraz cechy środowiska szkolnego, takie jak np. więź ze szkołą5. Liczne badania pokazały, że do grupy najsilniejszych czynników należą subiektywne normy oraz przekonania normatywne dotyczące używania substancji psychoaktywnych6, 7, oczekiwania co do efektów picia alkoholu8 oraz cechy indywidualne, temperamentalne i osobowościowe, jak np. poszukiwanie wrażeń9, impulsywność10, samokontrola11 czy poczucie koherencji12, 13.
Prezentowane w niniejszej pracy badania mokotowskie, chociaż skoncentrowane głównie na monitorowaniu zmian w rozpowszechnieniu zachowań ryzykownych i innych problemów w obszarze zdrowia psychicznego, uwzględniają także możliwość analizy opisanych wyżej silnych czynników warunkujących występowanie różnych problemów w badanej populacji młodzieży. Ostatnia runda badań została przeprowadzona pod koniec 2020 r., a więc w czasie pandemii COVID-19. Naturalne jest więc pytanie o znaczenie kontekstu pandemii dla poziomu używania substancji psychoaktywnych czy w szerszym zakresie – dla zdrowia psychicznego badanej populacji. Ten temat jest przedmiotem odrębnej analizy przedstawionej w czasie konferencji we Lwowie w grudniu 2021 r.14.
Z perspektywy psychiatrii znaczenie pandemii interpretowane jest jako doświadczanie stresu lub wydarzeń traumatycznych. Rozważana jest możliwość występowania w części populacji nie tylko prostych reakcji lękowych czy depresyjnych, lecz także reakcji bardziej złożonych, takich jak ostra reakcja na stres (ASD) czy zespół stresu pourazowego (PTSD)15.
W podłużnych badaniach grupy studentów pierwszych lat psychologii w Anglii już po kilku miesiącach pandemii COVID-19 stwierdzono z jednej strony dwukrotny wzrost wskaźnika ryzyka wystąpienia depresji (z 15 proc. przed pandemią do ponad 30 proc.), także znaczące pogorszenie dobrostanu, a z drugiej strony istotnie ograniczyło się rozpowszechnienie problemów w zakresie picia alkoholu16.
Nasze badania mokotowskie 15-latków potwierdzają te prawidłowości. W okresie pomiędzy dwiema ostatnimi rundami badań, z grudnia 2016 r. i 2020 r., które obejmowały także dziewięć początkowych miesięcy pandemii COVID-19, rozpowszechnienie dużego ryzyka depresji wzrosło z 11 proc. do 18 proc., a rozpowszechnienie nadużywania substancji psychoaktywnych ograniczyło się z 22 proc. do 11 proc. w grudniu 2020 r.17. Powyższe wyniki wpisują się w znane już wcześniej tendencje z lat 2008–2016, opisywane na podstawie badań mokotowskich, dotyczące z jednej strony systematycznego wzrostu rozpowszechnienia ryzyka depresji (wśród dziewcząt), a z drugiej strony ograniczenia rozpowszechnienia picia alkoholu i używania innych substancji psychoaktywnych (dla obu płci)18. Wydaje się więc, że nie mamy podstaw do twierdzeń o decydującej roli ograniczeń związanych z COVID-19 dla obserwowanych zjawisk. Możemy raczej mówić o możliwości nasilenia się określonych trendów w używaniu substancji i depresyjności wśród młodzieży z powodu różnych konsekwencji i zmian w organizacji życia społecznego za przyczyną pandemii COVID-19.
Głównym celem prezentowanej tu pracy była identyfikacja czynników związanych z używaniem przez młodzież substancji psychoaktywnych, ze szczególnym uwzględnieniem reakcji na ograniczenia wynikające z pandemii COVID-19.
Materiał i metody
Badana grupa
Badaną grupę stanowili uczniowie klas pierwszych szkół ponadpodstawowych, w wieku 14–15 lat, z terenu trzech dzielnic Warszawy: Mokotowa, Ursynowa i Wilanowa. Populacja ta liczyła jesienią 2020 r. 3927 uczniów (151 klas). Obliczona minimalna wielkość reprezentatywnej próby wyniosła 700 uczniów (około 28 klas), przy założonej wielkości frakcji 50 proc. oraz zastosowaniu poprawki DEFF = 2, ze względu na dobór klastrowy do badań (dobór klas, a nie indywidualny). Taka poprawka oznacza, że wyliczona minimalna wielkość próby uwzględniała dwukrotnie większą liczbę uczniów w porównaniu z doborem indywidualnym uczniów.
Przyjęto, że wielkość losowanej próby powinna być większa i zawierać zapas z powodu spodziewanego braku zgody części szkół oraz części rodziców na udział uczniów w badaniach. Oszacowano odsetek braku takich zgód na 20 proc. Założono także, że część uczniów będzie nieobecna w momencie badania, a część obecnych może odmówić wypełnienia ankiety. Przyjęto, że z takich przyczyn może wykruszyć się z badań kolejne 15 proc. uczniów. W sumie założono, że wykruszanie się próby może sięgać 40 proc. Dlatego spośród wszystkich klas pierwszych z terenu trzech dzielnic wylosowano do badań dużo większą pulę – 48 klas (36 klas ze szkół publicznych i 12 klas ze szkół niepublicznych), uwzględniając proporcjonalny rozkład typów szkół w badanej populacji. Klasy te obejmowały w sumie około 1164 uczniów.
Badania odbywały się w trudnych warunkach ze względu na nauczanie zdalne i ograniczone możliwości bezpośredniego kontaktu z administracją i nauczycielami wylosowanych szkół i klas. Dyrekcje sześciu szkół publicznych (w których wylosowano 12 klas) i pięciu szkół niepublicznych (w których wylosowano 5 klas) nie wyraziły zgody na badania. W tej sytuacji dobrano brakującą liczbę klas ze szkół publicznych i niepublicznych w szkołach, które nie zostały wylosowane, a zgodziły się na udział w badaniach. W szkołach niepublicznych udało się dobrać tylko dwie klasy (spośród 5 brakujących). Ponadto około 100 wylosowanych uczestników badań nie brało w nich udziału ze względu na brak zgody rodziców.
W efekcie analizy statystyczne objęły ankiety uzyskane od 794 uczniów, a więc grupę większą o 13,4 proc. od wyliczonego minimum n = 700. W przypadku analiz regresji, wymagających większości danych w zakresie wielu analizowanych czynników, liczebność próby wyniosła 718.
Procedura badań
Badania były realizowane w pierwszym semestrze roku szkolnego 2020/2021, od listopada do grudnia 2020 r. Dyrektorzy wylosowanych szkół wcześniej otrzymali list z informacją o celu i procedurze badań, z prośbą o wyrażenie zgody na udział uczniów w badaniu. Po uzyskaniu zgody dyrektorów podobny w treści list przekazywany był za pośrednictwem szkoły rodzicom uczniów. Stosowano przy tym procedurę tzw. biernej zgody, która polega na tym, że pisemną informację o swojej decyzji przekazują szkołom tylko ci rodzice, którzy nie godzą się na udział dziecka w badaniu. W kilku szkołach na żądanie dyrekcji zastosowano procedurę aktywnej zgody rodziców.
Pandemia COVID-19 wymusiła zmiany w metodzie zbierania danych w bieżącej rundzie badań mokotowskich. W 2020 r. ankieta miała formę elektroniczną, wykorzystano serwis do internetowych badań ankietowych „SurveyMonkey”. Każdej klasie przypisany został ankieter z zespołu badawczego, który następnie kontaktował się ze szkołą drogą e-mailową lub telefonicznie. Tą drogą uzgadniano termin badania oraz platformę internetową do spotkania z uczniami. Najczęściej była to platforma www.zoom.us. Link do spotkania z klasą przesyłany był wychowawcy lub innej osobie wskazanej przez szkołę, np. pedagogowi czy nauczycielowi, który prowadził lekcję w wyznaczonym terminie badań, z prośbą o przekazanie go uczniom. W trakcie spotkania online z klasą ankieter przekazywał standardową instrukcję dotyczącą badania oraz udostępniał uczniom link do ankiety internetowej z prośbą o jej wypełnienie. Udzielał także odpowiedzi na pojawiające się pytania ze strony uczniów co do badań i sposobu wypełniania ankiety. Aby dochować przestrzeganej zawsze w badaniach mokotowskich zasady anonimowości i poufności badań, uczestnicy badań zostali zapewnieni, że adres IP urządzenia, z którego wypełniana będzie ankieta, nie zostanie nigdzie utrwalony.
Procedura prowadzenia badań, w tym formuła biernej zgody, została zaakceptowana przez Komisję Bioetyczną Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Wskaźniki zmiennych
W prezentowanej pracy badano używanie przez uczniów jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku, w tym picie alkoholu, używanie nikotyny w formie tradycyjnych papierosów lub w innej formie, takiej jak: e-papierosy lub tytoń podgrzewany (np. IQOS, GLO, PLUSCIG), tabaka, fajka itp., oraz używanie jakichkolwiek innych środków psychoaktywnych (głównie nielegalnych).
Czynniki potencjalne warunkujące używanie substancji miały charakter jakościowy (część zmiennych z kilkoma kategoriami odpowiedzi dychotomizowano według mediany) lub ilościowy (skale pomiarowe). W grupie zmiennych jakościowych znalazły się:
• płeć (dziewczęta vs chłopcy),
• wiek (14 lat vs 15 lat lub starsi),
• struktura rodziny (pełna vs inne konfiguracje), źródło: opracowanie własne, ankieta „NAN”19,
• samoocena wyników w nauce (ponadprzeciętne vs niższe), źródło: kwestionariusz „Ty i Zdrowie”20,
• zaangażowanie religijne (małe vs duże), kompilacja odpowiedzi na dwa pytania o to, jak często respondent chodzi do kościoła i na ile ważna jest w jego życiu wiara, źródło: opracowanie własne na podstawie „Monitoring the Future”21, 22,
• uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich w ostatnim roku, gdzie używano środków narkotyzujących (nie/tak), źródło: opracowanie własne, ankieta „NAN”19,
• ocena, czy okres ograniczeń związanych z pandemią COVID-19 był dla respondenta trudny (nie/tak), źródło: opracowanie własne,
• ocena radzenia sobie z trudnościami związanymi z pandemią COVID-19 (dobrze vs źle), źródło: opracowanie własne.
Grupa zmiennych ilościowych obejmowała następujące skale pomiarowe:
• więź ze szkołą, liczba pozycji 11, α Cronbacha = 0,851, adaptacja z „Flint Adolescent Study Questionnaire”23 oraz „Ontario Student Drug Use and Health Survey” (OSDUHS)24,
• impulsywność, skrócona wersja skali Barratta, liczba pozycji 7, α Cronbacha = 0,86425,
• poszukiwanie wrażeń, liczba pozycji 4, α Cronbacha = 0,824, źródło: kwestionariusz „Ty i Zdrowie”19,
• kontrola ze strony rodziców, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,890, adaptacja z „Flint Adolescent Study Questionnaire”23,
• wsparcie w rodzinie, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,902, adaptacja z „Adolescent Drinking and Family Life Questionnaire” – ADFLQ26, 27,
• niezadowolenie z powodu ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,839, źródło: opracowanie własne, pytania dotyczyły takich ograniczeń, jak na przykład zakaz samodzielnego wychodzenia z domu, zawieszenie lekcji w szkołach, działalności kawiarni, barów i restauracji, ograniczenie bezpośrednich kontaktów z rówieśnikami itp.
Analizy statystyczne
Obliczenia statystyczne prowadzono dwuetapowo. Na pierwszym etapie analizowano związki zmiennych wyjaśniających, jakościowych i ilościowych z używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku. Zastosowano tu, w zależności od typu zmiennych, testy χ2 oraz t-Studenta. Zmienne, których związki nie były istotne statystycznie, wykluczano z dalszych analiz.
Na drugim etapie przeprowadzono hierarchiczną analizę logistyczną, postępującą, ze statystyką Walda, w celu ustalenia, które z analizowanych zmiennych istotnie wyjaśniają używanie substancji, przy kontroli wpływu pozostałych istotnych predyktorów. Do obliczeń wykorzystano pakiet statystyczny IBM SPSS Statistics 26.
Wyniki
Stosunek uczniów do ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19
Niezadowolenie uczniów dominowało (Aneks, rozkłady odpowiedzi na pytania skali) w odniesieniu do ograniczeń związanych z pandemią dotyczących: możliwości samodzielnego wychodzenia z domu (80 proc. niezadowolonych), bezpośrednich spotkań z rówieśnikami (72 proc.), zawieszenia działalności kin, teatrów, meczów i zajęć pozalekcyjnych (61 proc.), zawieszenia działalności kawiarni, barów i restauracji (61 proc.), możliwości zakupów w sklepach (59 proc.). Niezadowolenie dominowało także w odniesieniu do konieczności kontaktów online z przyjaciółmi i znajomymi (45 proc.).
Natomiast zadowolenie uczniów dominowało w odniesieniu do faktu zawieszenia lekcji w szkołach (43 proc. zadowolonych), lekcji szkolnych prowadzonych online (41 proc.), częstszych kontaktów z domownikami (42 proc.) oraz rozwijania własnych umiejętności poprzez indywidualną pracę/naukę/trening (36 proc.).
Ponadto 42 proc. badanych oceniło, że okres pandemii był dla nich trudny w niewielkim stopniu lub wcale w stosunku do grupy oceniającej, że okres ten był trudny w dużym lub bardzo dużym stopniu (31 proc.). Przy tym 55 proc. badanych twierdziło, że radzili sobie dobrze lub bardzo dobrze z ograniczeniami pandemicznymi w stosunku do 13 proc. oceniających, że radzili sobie słabo lub bardzo słabo.
Związki potencjalnych czynników wyjaśniających z używaniem substancji psychoaktywnych
Spośród ośmiu zmiennych jakościowych sześć miało istotne statystycznie związki z używaniem substancji psychoaktywnych: wiek (15 lat lub starsi vs 14 lat), słabe lub przeciętne wyniki w nauce, potwierdzenie uczestniczenia w ostatnim roku w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków psychoaktywnych, małe zaangażowanie religijne, ocena, że okres kwarantanny był trudny dla respondentów oraz że źle radzili sobie z ograniczeniami związanymi z kwarantanną [tabela 1].
Płeć i struktura rodziny nie miały natomiast istotnego statystycznie związku z używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych.
Wszystkie zmienne ilościowe miały istotne statystycznie znaczenie dla używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku [tabela 2].
Grupa uczniów używających substancji psychoaktywnych w porównaniu z nieużywającymi cechowała się wyższymi statystycznie średnimi w zakresie impulsywności, poszukiwania wrażeń oraz poziomu niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z kwarantanną COVID-19. Z kolei nieużywający tych substancji uzyskali wyższe statystycznie średnie w zakresie więzi ze szkołą, kontroli i wsparcia ze strony rodziców.
Wyniki regresji
Jak opisano wyżej, w części metodologicznej, do równania regresji logistycznej włączane były zmienne wyjaśniające w porządku hierarchicznym, od najsilniejszych do najsłabszych predyktorów używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. W finalnej analizie regresji zidentyfikowano sześć istotnych predyktorów, w tym dwie zmienne jakościowe i cztery zmienne ilościowe [tabela 3].
Starsi rocznikowo uczniowie, a także uczestniczący w ostatnim roku w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków narkotyzujących, byli narażeni na zwiększone ryzyko używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. Warto przy tym zauważyć, że druga z tych zmiennych była najsilniejszym predyktorem w całym modelu (Wald = 41,3, p <0,001).
Spośród zmiennych ilościowych w równaniu regresji uwzględniono jako istotne: poziom niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z pandemią COVID-19, właściwości indywidualne, takie jak tendencja do poszukiwania wrażeń oraz do impulsywności, a także czynnik chroniący przed używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych – poziom kontroli ze strony rodziców.
Uzyskany model pozwalał na prawidłową predykcję używania lub nieużywania w ostatnim roku jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w odniesieniu do 75,3 proc. osób badanych.
Do równania regresji nie została włączona pula zmiennych, które na tle silnych predyktorów nie zwiększały mocy predykcyjnej modelu. W wynikach finalnej analizy nie znalazły się następujące zmienne: ilościowe – więź ze szkołą i wsparcie ze strony rodziców – oraz jakościowe – samoocena wyników w nauce, zaangażowanie religijne, ocena, czy okres kwarantanny był trudny oraz ocena radzenia sobie z sytuacją różnych ograniczeń i restrykcji w okresie pandemii COVID-19.
Warto nadmienić, że przedmiotem części analiz były także zmienne charakteryzujące spędzanie czasu wolnego przez uczniów28. Żadna z tej grupy zmiennych nie była istotna w modelu wyjaśniającym używanie jakichkolwiek substancji w ostatnim roku. Z tego powodu szczegółowe dane z tego zakresu zostały pominięte.
Omówienie
Uzyskano wyniki wskazujące, że starsi rocznikiem uczniowie mieli większą skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne niż młodsi. Potwierdza to od dawna znane prawidłowości, zgodnie z którymi w okresie adolescencji wraz z wiekiem rosną odsetki młodzieży sięgającej po alkohol oraz inne substancje psychoaktywne28, 29. Pomimo to omawiany wynik jest w pewnej mierze odkrywczy. Dotyczy bowiem specyficznej sytuacji związanej z tzw. reformą sześciolatków, która spowodowała, że w badanej grupie klas pierwszych szkół ponadpodstawowych znalazł się stosunkowo duży odsetek uczniów młodszych rocznikiem (37 proc.) niż większość uczniów w klasach pierwszych, czyli 15-latków (63 proc.).
Nie wiedzieliśmy wcześniej, jakie konsekwencje w zakresie rozpowszechnienia używania substancji przyniesie reforma. Możliwe było dostosowanie się młodszych uczniów do zachowań starszych poprzez uleganie negatywnej presji rówieśniczej. Wyniki naszych badań pokazują, że tak się jednak nie stało. W dalszym ciągu wiek istotnie różnicował zaangażowanie uczniów w używanie jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. Trzeba w tej dyskusji uwzględnić jeszcze kontekst pandemii i okresowe zawieszanie zajęć w szkołach, skutkujące ograniczeniem kontaktów towarzyskich młodzieży. Takie ograniczenie powinno sprzyjać ochronie młodszych uczniów przed negatywnymi wpływami ze strony starszych uczniów, sięgających po alkohol lub inne substancje psychoaktywne. Dlatego interesujące wydaje się śledzenie dalszych losów sześciolatków z perspektywy używania substancji psychoaktywnych po ustaniu ograniczeń związanych z pandemią.
Okazało się także, że uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków narkotyzujących, było najsilniejszym predyktorem sięgania po substancje psychoaktywne przez młodzież. Wynik ten można interpretować w kontekście potwierdzonego empirycznie, kluczowego znaczenia negatywnych wpływów rówieśniczych dla używania substancji psychoaktywnych30. Niemniej nasuwa się pytanie, jak to było możliwe, aby respondenci mogli uczestniczyć w spotkaniach z rówieśnikami używającymi środków psychoaktywnych pomimo tak znacznych ograniczeń dotyczących kontaktów interpersonalnych młodzieży, związanych z pandemią COVID-19?
Młodzież była pytana o uczestniczenie w spotkaniach w okresie od września 2019 r. do grudnia 2020 r. Pierwsza odpowiedź na powyższe pytanie nasuwa się więc jako oczywista: spotkania mogły mieć miejsce przed okresem pandemii, w okresie od września 2019 r. do marca 2020 r., lub w okresie wakacji, kiedy zniesiono różne administracyjne ograniczenia. Inna możliwość to spotkania z rówieśnikami w krótkich okresach wznawiania zajęć szkolnych (w czerwcu i wrześniu 2020 r.) lub nawet w okresie ich zawieszenia, pomimo administracyjnych zakazów samodzielnego poruszania się młodzieży poza domem.
I w końcu, na tle tak silnych czynników, jak wyżej opisane oraz innych, jak poszukiwanie wrażeń, impulsywność i kontrola ze strony rodziców istotnym czynnikiem, jednym z najsilniejszych w analizowanym modelu, okazało się niezadowolenie z powodu ograniczeń związanych z pandemią COVID-19. Czyli im większy stopień frustracji, niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z pandemią, tym większe prawdopodobieństwo sięgania po substancje psychoaktywne. Z drugiej strony pandemia i administracyjne ograniczenia kontaktów społecznych sprzyjały ograniczeniu używania substancji psychoaktywnych poprzez osłabienie czynników ryzyka dotyczących negatywnych wpływów społecznych14. Oznacza to, że faktyczne konsekwencje ograniczeń związanych z pandemią mogą być złożone, różnorodne i mogą także daleko odbiegać od powszechnych opinii na ten temat.
Ograniczenia badań
• Wykorzystanie tylko jednego źródła danych – danych samoopisowych.
• Mniejsza niż zwykle kontrola nad wykruszaniem się próby – trudne warunki badań w okresie pandemii.
• Trudny do oszacowania wpływ badania internetowego na wiarygodność odpowiedzi uzyskiwanych od nastoletnich respondentów.
Wnioski
Profilaktykę używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży należy ukierunkować na edukację rodziców w zakresie odpowiedniej kontroli nastolatków, wzmacnianie odporności uczniów na negatywne wpływy towarzystwa rówieśniczego, a także na pomoc uczniom w radzeniu sobie z dolegliwościami związanymi z pandemią COVID-19.
Artykuł został przygotowany w ramach tematu statutowego Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na lata 2020-2022: „Badania mokotowskie 2020. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego wśród 15-letniej młodzieży”. Projekt uzyskał zgodę Komisji Bioetycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie – uchwała nr 18/2012. Pozwolenie na prowadzenie badań zostało przedłużone do 14 czerwca 2022 r. pismem przewodniczącej komisji z 10 września 2020 r.
Piśmiennictwo:
1. Hawkins J, Catalano R, Miller J. Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychol Bull 1992, 112(1): 64-105. DOI: https://doi.org/10.1037/0033-2909.112.1.64.
2. Hansen W, Rose L, Dryfoos J. Casual factors interventions and policy considerations in school-based substance abuse prevention. Report submitted to Office of Technology Assessment, Washington, D.C.: United States Congress, 1993.
3. Deković M. Risk and protective factors in the development of problem behavior during adolescence. J Youth Adolesc 1999, 28(6): 667-85. DOI: https://doi.org/10.1023/A:102163551675.
4. Dielman TE, Butchart AT, Shope JT. Structural equation model tests of patterns of family interactions, peer alcohol use and interpersonal predictors of adolescent alcohol use and misuse. J Drug Educ 1993, 23(3): 273-316. DOI: https://doi.org/10.2190/8YXM-K9GB-B8FD-82NQ.
5. Fosco GM, Stormshak EA, Dishion TJ, Winter CE. Family relationships and parental monitoring during middle school as predictors of early adolescent problem behavior. J Clin Child Adolesc Psychol 2012, 41(2): 202-13. DOI: https://doi.org/10.108/15374416.2012.651989.
6. Ajzen I, Fishbein M. Understanding attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1980.
7. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A, Pisarska A. Subiektywne normy a intencja używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków. Alkohol Narkom 2002, 15(3): 305-25. http://ain.ipin.edu.pl/archiwum/2002/3/AiN_3-2002-07.pdf (Accessed: 21.07.2022).
8. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A. Pozytywne oczekiwania wobec picia alkoholu a konsumpcja alkoholu przez młodzież. Alkohol Narkom 1999, 34(1): 23-42. http://www.ain.ipin.edu.pl/archiwum/1999/1/AiN_1-1999-04.pdf (Accessed: 21.07.2022).
9. Hittner JB, Swickert R. Sensation seeking and alcohol use: A meta-analytic review. Addict Behav 2006, 31(8): 1383-140. DOI: https://doi.org/10.1016/j.addbeh.2005.11.004.
10. Coskunpinar A, Dir AL, Cyders MA. Multidimensionality in impulsivity and alcohol use: a meta-analysis using the UPPS model of impulsivity. Alcohol Clin Exp Res 2013, 37(9): 1441-50. DOI: https://doi.org/10.1111/acer.12131.
11. Gottfredson M, Hirschi T. A general theory of crime. Stanford, CA: Stanford University Press, 1990.
12. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2005.
13. Bobrowski K. Poczucie koherencji oraz inne zasoby odpornościowe a używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Alkohol Narkom 2002, 15(2): 221-39. http://ain.ipin.edu.pl/archiwum/2002/2/AiN_2-2002-08.pdf (Accessed: 21.07.2022).
14. Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol, nikotyna) przez 15-letnią młodzież w czasie pandemii – porównanie z wcześniejszym okresem. Badania mokotowskie 2016–2020. Konferencja prezentująca wyniki badań „mokotowskich” oraz wymianę doświadczeń w zakresie lokalnych strategii profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Państwowa Agencja Rozwiązania Problemów Alkoholowych. Lwów (Ukraina), 8–9.12.2021.
15. Heitzman J. Wpływ pandemii COVID-19 na zdrowie psychiczneImpact of COVID-19 pandemic on mental health. Psychiatr Pol 2020, 54(2): 187-98. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/120373.
16. Evans S, Alkan E, Bhangoo JK, Tenenbaum H, Ng-Knight T. Effects of the COVID-19 lockdown on mental health, wellbeing, sleep, and alcohol use in a UK student sample. Psychiatry Res 2021, 298: 113819. DOI: https://doi.org/10.1016/j.psychres.2021.113819.
17. Bobrowski K. Zdrowie psychiczne 14–15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2020. III Ogólnopolska Konferencja „Uzależnienia – Polityka, Nauka, Praktyka. Profilaktyka ryzykownych zachowań”. Warszawa, 6–8 września 2021 r.
18. Bobrowski K, Ostaszewski K, Pisarska A. Zdrowie psychiczne warszawskich gimnazjalistów. Badania mokotowskie 2004–2016Mental health of Warsaw middle school students. Mokotow Study 2004-2016. Psychiatr Pol 2021, 55(1): 127-43. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/112215.
19. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A, Biechowska D, et al. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2004–2016. Badania ukraińskie, obwód lwowski 2016. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2017. https://www.cinn.gov.pl/portal?id=15&res_id=1262448 (Accessed: 21.07.2022).
20. Frączek A, Stępień E. Kwestionariusz Ty i Zdrowie. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1991.
21. Johnston LD, Bachman JG, O’Malley PM. Monitoring the future: a continuing study of American youth. Ann Arbor, MI: University of Michigan Survey Research Center, 2000.
22. Bartkowski JP, Xu X. Religiosity and teen drug use reconsidered. A social capital perspective. Am J Prev Med 2007, 32 (6 Suppl): S182-94, DOI: https://doi.org/10.1016/j.amepre.2007.03.001.
23. Zimmerman M. FlintMichigan Adolescent Study (FAS): A longitudinal study of school dropout and substance use, 1994–1997. ICPSR34598-v1. Ann Arbor, MI: Inter-university Consortium for Political and Social Researchdistributor, 2014. DOI: https://doi.org/10.3886/ICPSR34598.v1.
24. Paglia-Boak A, Mann RE, Adlaf EM, Beitchman JH, Wolfe D, Rehm J. The mental health and well-being of Ontario students. Findings from the OSDUS 1991-2009. CAMH Research Document Series No. 29, Toronto: Centre for Addiction and Mental Health, 2010.
25. Porzak R. Profilaktyka w szkole. Lublin: Fundacja „Masz Szansę”, 2019.
26. Foxcroft D, Lowe G. Adolescent drinking behaviour and family socialization factors: a meta-analysis. J Adolesc 1991, 14: 255-73.
Factors_A_meta-analysis/links/59f1dfe8aca272cdc7d005f4/Adolescent-drinking-behaviour-
and-family-socialization-Factors-A-meta-analysis.pdf (Accessed: 21.07.2022).
27. Foxcroft D, Lowe G. The role of the family in adolescent alcohol abuse: socialization and structural influences. J Adolesc Chem Depend 1992, 2: 75-91. DOI: https://doi.org/10.1300/J272v02n02_07.
28. Bobrowski KJ, Ostaszewski K. Risk and protective factors associated with internalizing and externalizing mental health problems among 13-15-year-old youth. Psychiatr Pol 2022, 56(5) (In press).
29. Miech RA, Johnston LD, O’Malley P, Bachman JG, Schulenberg JE, Patrick ME. Monitoring
the Future national survey results on drug use, 1975-2020: Vol. I, Secondary school students. Ann Arbor, MI: Institute for Social Research, The University of Michigan, 2021. https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED615087.pdf (Accessed: 21.07.2022).
30. Dielman T, Butchart A, Shope J, Miller M. Environmental correlates of adolescent substance use and misuse: implications for prevention programs. Int J Addict 1991, 25 (Suppl 7A & 8A): 855-80. DOI: https://doi.org/10.3109/10826089109071027.
Aneks
Rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania ankietowe skali „Niezadowolenie z powodu ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19”.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 2/2022.
Przeczytaj także: „Co determinuje stosowanie używek i leków uspokajających przez nastolatków?” i „Społeczny wymiar zdrowia osób uzależnionych”
Czynniki psychospołeczne warunkujące używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież zostały zidentyfikowane w wyniku realizacji wielu badań empirycznych prowadzonych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wśród nich wskazuje się na szczególne znaczenie określonych cech środowiska rówieśniczego, takich jak kontakty z osobami używającymi substancji psychoaktywnych, rozpowszechnienie w środowisku rówieśniczym ich używania czy też doświadczanie bezpośredniej presji ze strony rówieśników w kierunku używania substancji1–4.
Duże znaczenie mają cechy środowiska rodzinnego, szczególnie wsparcie i kontrola ze strony rodziców, oraz cechy środowiska szkolnego, takie jak np. więź ze szkołą5. Liczne badania pokazały, że do grupy najsilniejszych czynników należą subiektywne normy oraz przekonania normatywne dotyczące używania substancji psychoaktywnych6, 7, oczekiwania co do efektów picia alkoholu8 oraz cechy indywidualne, temperamentalne i osobowościowe, jak np. poszukiwanie wrażeń9, impulsywność10, samokontrola11 czy poczucie koherencji12, 13.
Prezentowane w niniejszej pracy badania mokotowskie, chociaż skoncentrowane głównie na monitorowaniu zmian w rozpowszechnieniu zachowań ryzykownych i innych problemów w obszarze zdrowia psychicznego, uwzględniają także możliwość analizy opisanych wyżej silnych czynników warunkujących występowanie różnych problemów w badanej populacji młodzieży. Ostatnia runda badań została przeprowadzona pod koniec 2020 r., a więc w czasie pandemii COVID-19. Naturalne jest więc pytanie o znaczenie kontekstu pandemii dla poziomu używania substancji psychoaktywnych czy w szerszym zakresie – dla zdrowia psychicznego badanej populacji. Ten temat jest przedmiotem odrębnej analizy przedstawionej w czasie konferencji we Lwowie w grudniu 2021 r.14.
Z perspektywy psychiatrii znaczenie pandemii interpretowane jest jako doświadczanie stresu lub wydarzeń traumatycznych. Rozważana jest możliwość występowania w części populacji nie tylko prostych reakcji lękowych czy depresyjnych, lecz także reakcji bardziej złożonych, takich jak ostra reakcja na stres (ASD) czy zespół stresu pourazowego (PTSD)15.
W podłużnych badaniach grupy studentów pierwszych lat psychologii w Anglii już po kilku miesiącach pandemii COVID-19 stwierdzono z jednej strony dwukrotny wzrost wskaźnika ryzyka wystąpienia depresji (z 15 proc. przed pandemią do ponad 30 proc.), także znaczące pogorszenie dobrostanu, a z drugiej strony istotnie ograniczyło się rozpowszechnienie problemów w zakresie picia alkoholu16.
Nasze badania mokotowskie 15-latków potwierdzają te prawidłowości. W okresie pomiędzy dwiema ostatnimi rundami badań, z grudnia 2016 r. i 2020 r., które obejmowały także dziewięć początkowych miesięcy pandemii COVID-19, rozpowszechnienie dużego ryzyka depresji wzrosło z 11 proc. do 18 proc., a rozpowszechnienie nadużywania substancji psychoaktywnych ograniczyło się z 22 proc. do 11 proc. w grudniu 2020 r.17. Powyższe wyniki wpisują się w znane już wcześniej tendencje z lat 2008–2016, opisywane na podstawie badań mokotowskich, dotyczące z jednej strony systematycznego wzrostu rozpowszechnienia ryzyka depresji (wśród dziewcząt), a z drugiej strony ograniczenia rozpowszechnienia picia alkoholu i używania innych substancji psychoaktywnych (dla obu płci)18. Wydaje się więc, że nie mamy podstaw do twierdzeń o decydującej roli ograniczeń związanych z COVID-19 dla obserwowanych zjawisk. Możemy raczej mówić o możliwości nasilenia się określonych trendów w używaniu substancji i depresyjności wśród młodzieży z powodu różnych konsekwencji i zmian w organizacji życia społecznego za przyczyną pandemii COVID-19.
Głównym celem prezentowanej tu pracy była identyfikacja czynników związanych z używaniem przez młodzież substancji psychoaktywnych, ze szczególnym uwzględnieniem reakcji na ograniczenia wynikające z pandemii COVID-19.
Materiał i metody
Badana grupa
Badaną grupę stanowili uczniowie klas pierwszych szkół ponadpodstawowych, w wieku 14–15 lat, z terenu trzech dzielnic Warszawy: Mokotowa, Ursynowa i Wilanowa. Populacja ta liczyła jesienią 2020 r. 3927 uczniów (151 klas). Obliczona minimalna wielkość reprezentatywnej próby wyniosła 700 uczniów (około 28 klas), przy założonej wielkości frakcji 50 proc. oraz zastosowaniu poprawki DEFF = 2, ze względu na dobór klastrowy do badań (dobór klas, a nie indywidualny). Taka poprawka oznacza, że wyliczona minimalna wielkość próby uwzględniała dwukrotnie większą liczbę uczniów w porównaniu z doborem indywidualnym uczniów.
Przyjęto, że wielkość losowanej próby powinna być większa i zawierać zapas z powodu spodziewanego braku zgody części szkół oraz części rodziców na udział uczniów w badaniach. Oszacowano odsetek braku takich zgód na 20 proc. Założono także, że część uczniów będzie nieobecna w momencie badania, a część obecnych może odmówić wypełnienia ankiety. Przyjęto, że z takich przyczyn może wykruszyć się z badań kolejne 15 proc. uczniów. W sumie założono, że wykruszanie się próby może sięgać 40 proc. Dlatego spośród wszystkich klas pierwszych z terenu trzech dzielnic wylosowano do badań dużo większą pulę – 48 klas (36 klas ze szkół publicznych i 12 klas ze szkół niepublicznych), uwzględniając proporcjonalny rozkład typów szkół w badanej populacji. Klasy te obejmowały w sumie około 1164 uczniów.
Badania odbywały się w trudnych warunkach ze względu na nauczanie zdalne i ograniczone możliwości bezpośredniego kontaktu z administracją i nauczycielami wylosowanych szkół i klas. Dyrekcje sześciu szkół publicznych (w których wylosowano 12 klas) i pięciu szkół niepublicznych (w których wylosowano 5 klas) nie wyraziły zgody na badania. W tej sytuacji dobrano brakującą liczbę klas ze szkół publicznych i niepublicznych w szkołach, które nie zostały wylosowane, a zgodziły się na udział w badaniach. W szkołach niepublicznych udało się dobrać tylko dwie klasy (spośród 5 brakujących). Ponadto około 100 wylosowanych uczestników badań nie brało w nich udziału ze względu na brak zgody rodziców.
W efekcie analizy statystyczne objęły ankiety uzyskane od 794 uczniów, a więc grupę większą o 13,4 proc. od wyliczonego minimum n = 700. W przypadku analiz regresji, wymagających większości danych w zakresie wielu analizowanych czynników, liczebność próby wyniosła 718.
Procedura badań
Badania były realizowane w pierwszym semestrze roku szkolnego 2020/2021, od listopada do grudnia 2020 r. Dyrektorzy wylosowanych szkół wcześniej otrzymali list z informacją o celu i procedurze badań, z prośbą o wyrażenie zgody na udział uczniów w badaniu. Po uzyskaniu zgody dyrektorów podobny w treści list przekazywany był za pośrednictwem szkoły rodzicom uczniów. Stosowano przy tym procedurę tzw. biernej zgody, która polega na tym, że pisemną informację o swojej decyzji przekazują szkołom tylko ci rodzice, którzy nie godzą się na udział dziecka w badaniu. W kilku szkołach na żądanie dyrekcji zastosowano procedurę aktywnej zgody rodziców.
Pandemia COVID-19 wymusiła zmiany w metodzie zbierania danych w bieżącej rundzie badań mokotowskich. W 2020 r. ankieta miała formę elektroniczną, wykorzystano serwis do internetowych badań ankietowych „SurveyMonkey”. Każdej klasie przypisany został ankieter z zespołu badawczego, który następnie kontaktował się ze szkołą drogą e-mailową lub telefonicznie. Tą drogą uzgadniano termin badania oraz platformę internetową do spotkania z uczniami. Najczęściej była to platforma www.zoom.us. Link do spotkania z klasą przesyłany był wychowawcy lub innej osobie wskazanej przez szkołę, np. pedagogowi czy nauczycielowi, który prowadził lekcję w wyznaczonym terminie badań, z prośbą o przekazanie go uczniom. W trakcie spotkania online z klasą ankieter przekazywał standardową instrukcję dotyczącą badania oraz udostępniał uczniom link do ankiety internetowej z prośbą o jej wypełnienie. Udzielał także odpowiedzi na pojawiające się pytania ze strony uczniów co do badań i sposobu wypełniania ankiety. Aby dochować przestrzeganej zawsze w badaniach mokotowskich zasady anonimowości i poufności badań, uczestnicy badań zostali zapewnieni, że adres IP urządzenia, z którego wypełniana będzie ankieta, nie zostanie nigdzie utrwalony.
Procedura prowadzenia badań, w tym formuła biernej zgody, została zaakceptowana przez Komisję Bioetyczną Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Wskaźniki zmiennych
W prezentowanej pracy badano używanie przez uczniów jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku, w tym picie alkoholu, używanie nikotyny w formie tradycyjnych papierosów lub w innej formie, takiej jak: e-papierosy lub tytoń podgrzewany (np. IQOS, GLO, PLUSCIG), tabaka, fajka itp., oraz używanie jakichkolwiek innych środków psychoaktywnych (głównie nielegalnych).
Czynniki potencjalne warunkujące używanie substancji miały charakter jakościowy (część zmiennych z kilkoma kategoriami odpowiedzi dychotomizowano według mediany) lub ilościowy (skale pomiarowe). W grupie zmiennych jakościowych znalazły się:
• płeć (dziewczęta vs chłopcy),
• wiek (14 lat vs 15 lat lub starsi),
• struktura rodziny (pełna vs inne konfiguracje), źródło: opracowanie własne, ankieta „NAN”19,
• samoocena wyników w nauce (ponadprzeciętne vs niższe), źródło: kwestionariusz „Ty i Zdrowie”20,
• zaangażowanie religijne (małe vs duże), kompilacja odpowiedzi na dwa pytania o to, jak często respondent chodzi do kościoła i na ile ważna jest w jego życiu wiara, źródło: opracowanie własne na podstawie „Monitoring the Future”21, 22,
• uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich w ostatnim roku, gdzie używano środków narkotyzujących (nie/tak), źródło: opracowanie własne, ankieta „NAN”19,
• ocena, czy okres ograniczeń związanych z pandemią COVID-19 był dla respondenta trudny (nie/tak), źródło: opracowanie własne,
• ocena radzenia sobie z trudnościami związanymi z pandemią COVID-19 (dobrze vs źle), źródło: opracowanie własne.
Grupa zmiennych ilościowych obejmowała następujące skale pomiarowe:
• więź ze szkołą, liczba pozycji 11, α Cronbacha = 0,851, adaptacja z „Flint Adolescent Study Questionnaire”23 oraz „Ontario Student Drug Use and Health Survey” (OSDUHS)24,
• impulsywność, skrócona wersja skali Barratta, liczba pozycji 7, α Cronbacha = 0,86425,
• poszukiwanie wrażeń, liczba pozycji 4, α Cronbacha = 0,824, źródło: kwestionariusz „Ty i Zdrowie”19,
• kontrola ze strony rodziców, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,890, adaptacja z „Flint Adolescent Study Questionnaire”23,
• wsparcie w rodzinie, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,902, adaptacja z „Adolescent Drinking and Family Life Questionnaire” – ADFLQ26, 27,
• niezadowolenie z powodu ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19, liczba pozycji 12, α Cronbacha = 0,839, źródło: opracowanie własne, pytania dotyczyły takich ograniczeń, jak na przykład zakaz samodzielnego wychodzenia z domu, zawieszenie lekcji w szkołach, działalności kawiarni, barów i restauracji, ograniczenie bezpośrednich kontaktów z rówieśnikami itp.
Analizy statystyczne
Obliczenia statystyczne prowadzono dwuetapowo. Na pierwszym etapie analizowano związki zmiennych wyjaśniających, jakościowych i ilościowych z używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku. Zastosowano tu, w zależności od typu zmiennych, testy χ2 oraz t-Studenta. Zmienne, których związki nie były istotne statystycznie, wykluczano z dalszych analiz.
Na drugim etapie przeprowadzono hierarchiczną analizę logistyczną, postępującą, ze statystyką Walda, w celu ustalenia, które z analizowanych zmiennych istotnie wyjaśniają używanie substancji, przy kontroli wpływu pozostałych istotnych predyktorów. Do obliczeń wykorzystano pakiet statystyczny IBM SPSS Statistics 26.
Wyniki
Stosunek uczniów do ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19
Niezadowolenie uczniów dominowało (Aneks, rozkłady odpowiedzi na pytania skali) w odniesieniu do ograniczeń związanych z pandemią dotyczących: możliwości samodzielnego wychodzenia z domu (80 proc. niezadowolonych), bezpośrednich spotkań z rówieśnikami (72 proc.), zawieszenia działalności kin, teatrów, meczów i zajęć pozalekcyjnych (61 proc.), zawieszenia działalności kawiarni, barów i restauracji (61 proc.), możliwości zakupów w sklepach (59 proc.). Niezadowolenie dominowało także w odniesieniu do konieczności kontaktów online z przyjaciółmi i znajomymi (45 proc.).
Natomiast zadowolenie uczniów dominowało w odniesieniu do faktu zawieszenia lekcji w szkołach (43 proc. zadowolonych), lekcji szkolnych prowadzonych online (41 proc.), częstszych kontaktów z domownikami (42 proc.) oraz rozwijania własnych umiejętności poprzez indywidualną pracę/naukę/trening (36 proc.).
Ponadto 42 proc. badanych oceniło, że okres pandemii był dla nich trudny w niewielkim stopniu lub wcale w stosunku do grupy oceniającej, że okres ten był trudny w dużym lub bardzo dużym stopniu (31 proc.). Przy tym 55 proc. badanych twierdziło, że radzili sobie dobrze lub bardzo dobrze z ograniczeniami pandemicznymi w stosunku do 13 proc. oceniających, że radzili sobie słabo lub bardzo słabo.
Związki potencjalnych czynników wyjaśniających z używaniem substancji psychoaktywnych
Spośród ośmiu zmiennych jakościowych sześć miało istotne statystycznie związki z używaniem substancji psychoaktywnych: wiek (15 lat lub starsi vs 14 lat), słabe lub przeciętne wyniki w nauce, potwierdzenie uczestniczenia w ostatnim roku w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków psychoaktywnych, małe zaangażowanie religijne, ocena, że okres kwarantanny był trudny dla respondentów oraz że źle radzili sobie z ograniczeniami związanymi z kwarantanną [tabela 1].
Płeć i struktura rodziny nie miały natomiast istotnego statystycznie związku z używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych.
Wszystkie zmienne ilościowe miały istotne statystycznie znaczenie dla używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w ostatnim roku [tabela 2].
Grupa uczniów używających substancji psychoaktywnych w porównaniu z nieużywającymi cechowała się wyższymi statystycznie średnimi w zakresie impulsywności, poszukiwania wrażeń oraz poziomu niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z kwarantanną COVID-19. Z kolei nieużywający tych substancji uzyskali wyższe statystycznie średnie w zakresie więzi ze szkołą, kontroli i wsparcia ze strony rodziców.
Wyniki regresji
Jak opisano wyżej, w części metodologicznej, do równania regresji logistycznej włączane były zmienne wyjaśniające w porządku hierarchicznym, od najsilniejszych do najsłabszych predyktorów używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. W finalnej analizie regresji zidentyfikowano sześć istotnych predyktorów, w tym dwie zmienne jakościowe i cztery zmienne ilościowe [tabela 3].
Starsi rocznikowo uczniowie, a także uczestniczący w ostatnim roku w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków narkotyzujących, byli narażeni na zwiększone ryzyko używania jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. Warto przy tym zauważyć, że druga z tych zmiennych była najsilniejszym predyktorem w całym modelu (Wald = 41,3, p <0,001).
Spośród zmiennych ilościowych w równaniu regresji uwzględniono jako istotne: poziom niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z pandemią COVID-19, właściwości indywidualne, takie jak tendencja do poszukiwania wrażeń oraz do impulsywności, a także czynnik chroniący przed używaniem jakichkolwiek substancji psychoaktywnych – poziom kontroli ze strony rodziców.
Uzyskany model pozwalał na prawidłową predykcję używania lub nieużywania w ostatnim roku jakichkolwiek substancji psychoaktywnych w odniesieniu do 75,3 proc. osób badanych.
Do równania regresji nie została włączona pula zmiennych, które na tle silnych predyktorów nie zwiększały mocy predykcyjnej modelu. W wynikach finalnej analizy nie znalazły się następujące zmienne: ilościowe – więź ze szkołą i wsparcie ze strony rodziców – oraz jakościowe – samoocena wyników w nauce, zaangażowanie religijne, ocena, czy okres kwarantanny był trudny oraz ocena radzenia sobie z sytuacją różnych ograniczeń i restrykcji w okresie pandemii COVID-19.
Warto nadmienić, że przedmiotem części analiz były także zmienne charakteryzujące spędzanie czasu wolnego przez uczniów28. Żadna z tej grupy zmiennych nie była istotna w modelu wyjaśniającym używanie jakichkolwiek substancji w ostatnim roku. Z tego powodu szczegółowe dane z tego zakresu zostały pominięte.
Omówienie
Uzyskano wyniki wskazujące, że starsi rocznikiem uczniowie mieli większą skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne niż młodsi. Potwierdza to od dawna znane prawidłowości, zgodnie z którymi w okresie adolescencji wraz z wiekiem rosną odsetki młodzieży sięgającej po alkohol oraz inne substancje psychoaktywne28, 29. Pomimo to omawiany wynik jest w pewnej mierze odkrywczy. Dotyczy bowiem specyficznej sytuacji związanej z tzw. reformą sześciolatków, która spowodowała, że w badanej grupie klas pierwszych szkół ponadpodstawowych znalazł się stosunkowo duży odsetek uczniów młodszych rocznikiem (37 proc.) niż większość uczniów w klasach pierwszych, czyli 15-latków (63 proc.).
Nie wiedzieliśmy wcześniej, jakie konsekwencje w zakresie rozpowszechnienia używania substancji przyniesie reforma. Możliwe było dostosowanie się młodszych uczniów do zachowań starszych poprzez uleganie negatywnej presji rówieśniczej. Wyniki naszych badań pokazują, że tak się jednak nie stało. W dalszym ciągu wiek istotnie różnicował zaangażowanie uczniów w używanie jakichkolwiek substancji psychoaktywnych. Trzeba w tej dyskusji uwzględnić jeszcze kontekst pandemii i okresowe zawieszanie zajęć w szkołach, skutkujące ograniczeniem kontaktów towarzyskich młodzieży. Takie ograniczenie powinno sprzyjać ochronie młodszych uczniów przed negatywnymi wpływami ze strony starszych uczniów, sięgających po alkohol lub inne substancje psychoaktywne. Dlatego interesujące wydaje się śledzenie dalszych losów sześciolatków z perspektywy używania substancji psychoaktywnych po ustaniu ograniczeń związanych z pandemią.
Okazało się także, że uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich, gdzie używano środków narkotyzujących, było najsilniejszym predyktorem sięgania po substancje psychoaktywne przez młodzież. Wynik ten można interpretować w kontekście potwierdzonego empirycznie, kluczowego znaczenia negatywnych wpływów rówieśniczych dla używania substancji psychoaktywnych30. Niemniej nasuwa się pytanie, jak to było możliwe, aby respondenci mogli uczestniczyć w spotkaniach z rówieśnikami używającymi środków psychoaktywnych pomimo tak znacznych ograniczeń dotyczących kontaktów interpersonalnych młodzieży, związanych z pandemią COVID-19?
Młodzież była pytana o uczestniczenie w spotkaniach w okresie od września 2019 r. do grudnia 2020 r. Pierwsza odpowiedź na powyższe pytanie nasuwa się więc jako oczywista: spotkania mogły mieć miejsce przed okresem pandemii, w okresie od września 2019 r. do marca 2020 r., lub w okresie wakacji, kiedy zniesiono różne administracyjne ograniczenia. Inna możliwość to spotkania z rówieśnikami w krótkich okresach wznawiania zajęć szkolnych (w czerwcu i wrześniu 2020 r.) lub nawet w okresie ich zawieszenia, pomimo administracyjnych zakazów samodzielnego poruszania się młodzieży poza domem.
I w końcu, na tle tak silnych czynników, jak wyżej opisane oraz innych, jak poszukiwanie wrażeń, impulsywność i kontrola ze strony rodziców istotnym czynnikiem, jednym z najsilniejszych w analizowanym modelu, okazało się niezadowolenie z powodu ograniczeń związanych z pandemią COVID-19. Czyli im większy stopień frustracji, niezadowolenia z powodu ograniczeń związanych z pandemią, tym większe prawdopodobieństwo sięgania po substancje psychoaktywne. Z drugiej strony pandemia i administracyjne ograniczenia kontaktów społecznych sprzyjały ograniczeniu używania substancji psychoaktywnych poprzez osłabienie czynników ryzyka dotyczących negatywnych wpływów społecznych14. Oznacza to, że faktyczne konsekwencje ograniczeń związanych z pandemią mogą być złożone, różnorodne i mogą także daleko odbiegać od powszechnych opinii na ten temat.
Ograniczenia badań
• Wykorzystanie tylko jednego źródła danych – danych samoopisowych.
• Mniejsza niż zwykle kontrola nad wykruszaniem się próby – trudne warunki badań w okresie pandemii.
• Trudny do oszacowania wpływ badania internetowego na wiarygodność odpowiedzi uzyskiwanych od nastoletnich respondentów.
Wnioski
Profilaktykę używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży należy ukierunkować na edukację rodziców w zakresie odpowiedniej kontroli nastolatków, wzmacnianie odporności uczniów na negatywne wpływy towarzystwa rówieśniczego, a także na pomoc uczniom w radzeniu sobie z dolegliwościami związanymi z pandemią COVID-19.
Artykuł został przygotowany w ramach tematu statutowego Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na lata 2020-2022: „Badania mokotowskie 2020. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego wśród 15-letniej młodzieży”. Projekt uzyskał zgodę Komisji Bioetycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie – uchwała nr 18/2012. Pozwolenie na prowadzenie badań zostało przedłużone do 14 czerwca 2022 r. pismem przewodniczącej komisji z 10 września 2020 r.
Piśmiennictwo:
1. Hawkins J, Catalano R, Miller J. Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychol Bull 1992, 112(1): 64-105. DOI: https://doi.org/10.1037/0033-2909.112.1.64.
2. Hansen W, Rose L, Dryfoos J. Casual factors interventions and policy considerations in school-based substance abuse prevention. Report submitted to Office of Technology Assessment, Washington, D.C.: United States Congress, 1993.
3. Deković M. Risk and protective factors in the development of problem behavior during adolescence. J Youth Adolesc 1999, 28(6): 667-85. DOI: https://doi.org/10.1023/A:102163551675.
4. Dielman TE, Butchart AT, Shope JT. Structural equation model tests of patterns of family interactions, peer alcohol use and interpersonal predictors of adolescent alcohol use and misuse. J Drug Educ 1993, 23(3): 273-316. DOI: https://doi.org/10.2190/8YXM-K9GB-B8FD-82NQ.
5. Fosco GM, Stormshak EA, Dishion TJ, Winter CE. Family relationships and parental monitoring during middle school as predictors of early adolescent problem behavior. J Clin Child Adolesc Psychol 2012, 41(2): 202-13. DOI: https://doi.org/10.108/15374416.2012.651989.
6. Ajzen I, Fishbein M. Understanding attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1980.
7. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A, Pisarska A. Subiektywne normy a intencja używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków. Alkohol Narkom 2002, 15(3): 305-25. http://ain.ipin.edu.pl/archiwum/2002/3/AiN_3-2002-07.pdf (Accessed: 21.07.2022).
8. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A. Pozytywne oczekiwania wobec picia alkoholu a konsumpcja alkoholu przez młodzież. Alkohol Narkom 1999, 34(1): 23-42. http://www.ain.ipin.edu.pl/archiwum/1999/1/AiN_1-1999-04.pdf (Accessed: 21.07.2022).
9. Hittner JB, Swickert R. Sensation seeking and alcohol use: A meta-analytic review. Addict Behav 2006, 31(8): 1383-140. DOI: https://doi.org/10.1016/j.addbeh.2005.11.004.
10. Coskunpinar A, Dir AL, Cyders MA. Multidimensionality in impulsivity and alcohol use: a meta-analysis using the UPPS model of impulsivity. Alcohol Clin Exp Res 2013, 37(9): 1441-50. DOI: https://doi.org/10.1111/acer.12131.
11. Gottfredson M, Hirschi T. A general theory of crime. Stanford, CA: Stanford University Press, 1990.
12. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2005.
13. Bobrowski K. Poczucie koherencji oraz inne zasoby odpornościowe a używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Alkohol Narkom 2002, 15(2): 221-39. http://ain.ipin.edu.pl/archiwum/2002/2/AiN_2-2002-08.pdf (Accessed: 21.07.2022).
14. Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol, nikotyna) przez 15-letnią młodzież w czasie pandemii – porównanie z wcześniejszym okresem. Badania mokotowskie 2016–2020. Konferencja prezentująca wyniki badań „mokotowskich” oraz wymianę doświadczeń w zakresie lokalnych strategii profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Państwowa Agencja Rozwiązania Problemów Alkoholowych. Lwów (Ukraina), 8–9.12.2021.
15. Heitzman J. Wpływ pandemii COVID-19 na zdrowie psychiczneImpact of COVID-19 pandemic on mental health. Psychiatr Pol 2020, 54(2): 187-98. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/120373.
16. Evans S, Alkan E, Bhangoo JK, Tenenbaum H, Ng-Knight T. Effects of the COVID-19 lockdown on mental health, wellbeing, sleep, and alcohol use in a UK student sample. Psychiatry Res 2021, 298: 113819. DOI: https://doi.org/10.1016/j.psychres.2021.113819.
17. Bobrowski K. Zdrowie psychiczne 14–15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2020. III Ogólnopolska Konferencja „Uzależnienia – Polityka, Nauka, Praktyka. Profilaktyka ryzykownych zachowań”. Warszawa, 6–8 września 2021 r.
18. Bobrowski K, Ostaszewski K, Pisarska A. Zdrowie psychiczne warszawskich gimnazjalistów. Badania mokotowskie 2004–2016Mental health of Warsaw middle school students. Mokotow Study 2004-2016. Psychiatr Pol 2021, 55(1): 127-43. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/112215.
19. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A, Biechowska D, et al. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2004–2016. Badania ukraińskie, obwód lwowski 2016. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2017. https://www.cinn.gov.pl/portal?id=15&res_id=1262448 (Accessed: 21.07.2022).
20. Frączek A, Stępień E. Kwestionariusz Ty i Zdrowie. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1991.
21. Johnston LD, Bachman JG, O’Malley PM. Monitoring the future: a continuing study of American youth. Ann Arbor, MI: University of Michigan Survey Research Center, 2000.
22. Bartkowski JP, Xu X. Religiosity and teen drug use reconsidered. A social capital perspective. Am J Prev Med 2007, 32 (6 Suppl): S182-94, DOI: https://doi.org/10.1016/j.amepre.2007.03.001.
23. Zimmerman M. FlintMichigan Adolescent Study (FAS): A longitudinal study of school dropout and substance use, 1994–1997. ICPSR34598-v1. Ann Arbor, MI: Inter-university Consortium for Political and Social Researchdistributor, 2014. DOI: https://doi.org/10.3886/ICPSR34598.v1.
24. Paglia-Boak A, Mann RE, Adlaf EM, Beitchman JH, Wolfe D, Rehm J. The mental health and well-being of Ontario students. Findings from the OSDUS 1991-2009. CAMH Research Document Series No. 29, Toronto: Centre for Addiction and Mental Health, 2010.
25. Porzak R. Profilaktyka w szkole. Lublin: Fundacja „Masz Szansę”, 2019.
26. Foxcroft D, Lowe G. Adolescent drinking behaviour and family socialization factors: a meta-analysis. J Adolesc 1991, 14: 255-73.
Factors_A_meta-analysis/links/59f1dfe8aca272cdc7d005f4/Adolescent-drinking-behaviour-
and-family-socialization-Factors-A-meta-analysis.pdf (Accessed: 21.07.2022).
27. Foxcroft D, Lowe G. The role of the family in adolescent alcohol abuse: socialization and structural influences. J Adolesc Chem Depend 1992, 2: 75-91. DOI: https://doi.org/10.1300/J272v02n02_07.
28. Bobrowski KJ, Ostaszewski K. Risk and protective factors associated with internalizing and externalizing mental health problems among 13-15-year-old youth. Psychiatr Pol 2022, 56(5) (In press).
29. Miech RA, Johnston LD, O’Malley P, Bachman JG, Schulenberg JE, Patrick ME. Monitoring
the Future national survey results on drug use, 1975-2020: Vol. I, Secondary school students. Ann Arbor, MI: Institute for Social Research, The University of Michigan, 2021. https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED615087.pdf (Accessed: 21.07.2022).
30. Dielman T, Butchart A, Shope J, Miller M. Environmental correlates of adolescent substance use and misuse: implications for prevention programs. Int J Addict 1991, 25 (Suppl 7A & 8A): 855-80. DOI: https://doi.org/10.3109/10826089109071027.
Aneks
Rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania ankietowe skali „Niezadowolenie z powodu ograniczeń i zmian związanych z pandemią COVID-19”.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 2/2022.
Przeczytaj także: „Co determinuje stosowanie używek i leków uspokajających przez nastolatków?” i „Społeczny wymiar zdrowia osób uzależnionych”
