iStock
Strategie radzenia sobie pielęgniarek podczas pandemii COVID-19
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 05.01.2021
Źródło: Problemy Pielęgniarstwa/Joanna Biegańska-Banaś i Marta Makara-Studzińska
Pandemia wirusa SARS-CoV-2 nosi znamiona kryzysu katastroficznego, w którym obserwowane są indywidualne kryzysy emocjonalne. Jedną z grup narażonych na znaczne ryzyko ich wystąpienia są pielęgniarki i pielęgniarze. Jak sobie z tym radzą? Wyjaśniają Joanna Biegańska-Banaś i Marta Makara-Studzińska z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Artykuł Joanny Biegańskiej-Banaś i Marty Makary-Studzińskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego:
– W listopadzie 2019 r. w miejscowości Wuhan w prowincji Hubei w środkowych Chinach wystąpiła seria epidemicznych zachorowań na COVID-19. 11 marca 2020 r. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organisation – WHO) ogłosiła pandemię koronawirusa1. Do połowy stycznia 2020 r. zachorowania dotyczyły przede wszystkim miasta Wuhan, po czym rozprzestrzeniły się w całych Chinach. W drugiej połowie lutego ogniska zakażeń wybuchły w Korei Południowej, Włoszech oraz Iranie. 13 marca 2020 r. WHO ogłosiła Europę epicentrum pandemii. Naukowcy przystąpili do badań nad charakterystyką wirusa, śmiertelnością i pochodzeniem2, a media i urzędnicy zajmujący się zdrowiem publicznym zaczęli nieustannie i intensywnie komunikować krytyczne informacje3. W ten sposób aktualna pandemia stała się kolektywnie dzielonym doświadczeniem intensywnego, długotrwałego dystresu.
Choć to nie pierwsza pandemia XXI w., z pewnością warto rozważyć jej psychologiczne konsekwencje w świetle wiedzy dotyczącej kryzysów katastroficznych, środowiskowych. Każdy kryzys, jak zauważa Kubacka-Jasiecka4, może być rozpatrywany przez pryzmat:
1) utraty bądź zachwiania równowagi emocjonalnej lub psychicznej,
2) zablokowania lub utraty w zasobach jednostki dotychczas dostępnych, nawykowych strategii zaradczych i obronnych,
3) momentu zwrotnego, krytycznego, przełomowego, wymuszającego poprzez doświadczenie bezradności, bezsilności czy utraty kontroli konieczność zmiany życiowej,
4) zagrożenia systemu przekonań dotyczących „ja”, względnie utraty dotychczasowej tożsamości,
5) zagrożenia dotychczasowego sensu życia i systemu wartości.
Tym samym kryzys nie jest nigdy rozpatrywany jako sytuacja sama w sobie, ale jako wyraz percepcji tego zdarzenia przez człowieka i jego reakcji na zagrażającą sytuację. W procesie tym człowiek zdaje sobie sprawę, że posiadane przez niego strategie radzenia sobie nie mogą być tak efektywne jak dotychczas5.
Kryzys stwarza pewne istotne okoliczności dla tego procesu. Zdaniem Jamesa i Gillilanda5 są nimi cechy zarówno zagrożenia, jak i szansy, które ten kryzys wnosi, potencjał rozwoju, złożona symptomatologia, brak szybkich rozwiązań, konieczność dokonywania wyborów, uniwersalność kryzysu, a zarazem wyjątkowość. Parry6 zwróciła uwagę na szereg indywidualnych doświadczeń stających się udziałem osób pozostających w kryzysie. Zaliczyła do nich: doświadczenie ostrego lub przewlekłego stresu psychologicznego, przeżywanie wydarzenia jako niespodziewanego, spostrzeganie sytuacji w kategoriach utraty, zagrożenia bądź wyzwania, doświadczanie negatywnych emocji i przeżyć, poczucie niepewności dotyczącej przyszłości oraz utraty kontroli, nagłe naruszenie rutynowych sposobów działania, stan emocjonalnego napięcia utrzymujący się zwykle od 2 do 6 tygodni, a wreszcie – konieczność weryfikacji i zmiany dotychczasowego sposobu działania.
Jak zauważa Sęk7, krytyczne wydarzenia za każdym razem wymagają pewnych znaczących zmian w mechanizmach przystosowawczych w funkcjonalnym układzie człowiek – otoczenie – grupa – środowisko. Pandemia jako sytuacja dotykająca nie tylko jednostki, ale całe społeczności nosi znamiona tzw. kryzysu katastroficznego (środowiskowego). W jej obliczu indywidualne kryzysy emocjonalne przebiegają na tle kryzysu populacyjnego. W takich przypadkach osoby doświadczające kryzysu, obok typowych cech przeżywanego kryzysu emocjonalnego, prezentują stany dezintegracji przekonań dotyczących siebie samych i świata, rozpad systemu podstawowych wartości i sensu życia czy zerwanie ciągłości więzi społecznych8.
Caplan9 opisał cztery fazy doświadczania kryzysu. W pierwszej ludzie przeżywają lęk wpisany w doświadczanie stresującego wydarzenia. Jeśli na tym etapie nie zostaną uruchomione efektywne sposoby radzenia sobie, lęk oraz stres psychologiczny ulegną wzmocnieniu. W fazie drugiej lęk oraz stres psychologiczny podlegają intensyfikacji. W fazie trzeciej lęk w dalszym ciągu przybiera na sile, wobec czego ludzie często zaczynają poszukiwać różnorodnych źródeł wsparcia. Brak wsparcia albo podtrzymanie nieefektywnych mechanizmów radzenia sobie sprawia, że prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu istotnie wzrasta. Czwarta faza to proces aktywnego kryzysu, dla którego typowe jest podejmowanie nieproduktywnych zachowań. Na tym etapie ludzie mogą być przerażeni, ich działania zdezorganizowane i nieproduktywne, a głównym celem staje się ukierunkowanie na sprawne rozwiązanie problemu oraz osiągnięcie stabilizacji i równowagi. Aby tak się stało, niezbędne jest zwrócenie się w kierunku najlepszych dla danej sytuacji w danym momencie strategii radzenia sobie.
Radzenie sobie w sytuacji kryzysowej
Lazarus i Folkman definiują radzenie sobie jako „stale zmieniające się poznawczo i behawioralnie wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”10. Radzenie sobie pełni dwie podstawowe funkcje: zadaniową (zorientowaną na problem, instrumentalną), ukierunkowaną na poprawę niekorzystnych relacji wymagań sytuacyjnych do możliwości jednostki, oraz związaną z samoregulacją emocjonalną, zorientowaną na obniżenie przykrego napięcia oraz łagodzenie negatywnych stanów emocjonalnych. Ta sama forma radzenia sobie może służyć każdej z obu funkcji, zależy to od kontekstu. Emocje nie zawsze utrudniają radzenie sobie w sytuacji stresowej, mogą odgrywać również rolę adaptacyjną, informacyjną, a także energetyzującą proces, mogą kształtować jego przebieg. Badacze uważają, że radzenie sobie skoncentrowane na emocjach może doprowadzić do zwiększenia pobudzenia, a przez to do większej mobilizacji do działania10. Folkman i Moskowitz11 podkreślają adaptacyjną funkcję emocji, jak również znaczenie społecznego wsparcia w procesie radzenia sobie.
Radzenie sobie bywa rozważane jako proces, jako strategie, a także jako styl właściwy danej jednostce12. W kontekście radzenia sobie z sytuacją kryzysową, która rozciąga się w pewnym czasie, jak w przypadku aktualnej pandemii, szczególnie przydatne wydaje się pierwsze rozumienie, ujmujące radzenie sobie jako złożoną strukturę. Odnosi się ona do całokształtu aktywności człowieka w konkretnej sytuacji stresowej. Jest to zatem ogół zmieniających się form aktywności człowieka powstałych w sytuacji stresowej. Treść i intensywność wszelkich wysiłków zaradczych zależą od oceny własnych zasobów i możliwości oraz od oceny aktualnej sytuacji13. Tak rozumiane radzenie sobie może trwać dłuższy czas i podlegać dynamicznym zmianom. Czynnikiem decydującym o przebiegu zmian jest rozwój sytuacji stresowej. W procesie radzenia sobie można wyodrębnić pewne ogniwa, tj. mniejsze jednostki aktywności, określane jako strategie lub sposoby radzenia sobie.
Strategie radzenia sobie to „poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej”14. Przyswajane są one zgodnie z zasadami uczenia się, a skuteczność jest czynnikiem sprzyjającym ich powtarzalności, a zatem także utrwalaniu15. Obejmują określone przekonania czy zachowania w reakcji na daną sytuację w określonym czasie, a zatem są zależne od kontekstu i wyzwalających je warunków16. Badania nad strategiami radzenia sobie ugruntowały pogląd o występowaniu trzech podstawowych typów strategii:
a) skoncentrowane na problemie,
b) skoncentrowane na emocjach,
c) unikające, obejmujące utratę kontroli albo reakcje ucieczkowe.
Pierwsze ukierunkowane są na rozwiązanie problemu. Do tego rodzaju strategii można zaliczyć planowanie, instrumentalne radzenie, poszukiwanie wsparcia lub informacji czy konfrontację. Efekty tych strategii mogą być nieproduktywne w sytuacjach, które nie mogą zostać zmienione bądź nie podlegają jakiejkolwiek kontroli. Strategie ukierunkowane na regulację emocjonalną obejmują poznawczo-behawioralne unikanie, wycofanie, wyładowanie afektywne, mówienie o emocjach, ruminacje (uporczywe, nawracające procesy myślowe) wokół problemu. Choć często nie sprzyjają one zmniejszaniu dyskomfortu emocjonalnego, a wręcz mogą go intensyfikować, można zidentyfikować wśród nich poszukiwanie znaczenia tego, co się stało, pozytywne przewartościowanie, poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego, które mają potencjał wyzwalania pozytywnych efektów.
Folkman i Lazarus10 podkreślają, że działania jednostki w obliczu stresu mogą być ukierunkowane na rozwiązanie problemu lub redukcję emocji powstałych w wyniku stresu. Różne formy radzenia sobie odpowiadają tym dwóm kierunkom aktywności. Heszen17 wyróżnia dwie grupy strategii, za kryterium podziału przyjmując stosunek jednostki do sytuacji stresowej, mianowicie: konfrontacyjne i unikowe. Pierwsza grupa obejmuje formy aktywności skierowane na zmianę sytuacji trudnej, jej zewnętrznych wyznaczników lub na powiększenie własnych zasobów do walki ze stresem. Strategie unikowe mają za zadanie redukcję niekorzystnych emocji, co może się przejawiać unikaniem, zaprzeczaniem bądź wypieraniem informacji o zdarzeniu stresowym, reinterpretację sytuacji, czyli dostrzeganie w niej obok elementów negatywnych także korzystnych, jak również odwracanie uwagi od stresora przez zmianę aktywności18.
Folkman i Lazarus10 proponują bardziej specyficzną klasyfikację, w której wyodrębnili następujące strategie zaradcze: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania oraz procesy intrapsychiczne19. Poszukiwanie informacji polega na analizie sytuacji stresowej, której celem będzie zdobycie informacji, wiedzy niezbędnej do podjęcia konkretnych działań lub przewartościowania zagrożenia bądź szkody. Ta strategia wiąże się głównie z funkcją instrumentalną, ukierunkowaną na rozwiązanie problemu. Bezpośrednie działanie jest powiązane z aktywnością jednostki, której celem jest uporanie się z sytuacją stresową. Działanie to może dotyczyć zmiany w otoczeniu lub w samej jednostce. Może być zdeterminowane przez cechy osobowościowe lub cechy sytuacji. Powstrzymywanie się od działania bywa czasami korzystniejsze od działania. Procesy intrapsychiczne to procesy poznawcze, które mają na celu regulację emocji, np. mechanizmy obronne, takie jak unikanie zagrożenia, zaprzeczanie, projekcja20.
Inną typologię strategii radzenia sobie ze stresem sformułował Ratajczak19, który wyodrębnił:
1) strategię prewencyjną,
2) strategię walki,
3) strategię ochrony siebie,
4) strategię ucieczki.
Pierwsza strategia uruchamiana jest przez jednostkę, gdy zagrożenie jeszcze nie występuje, ale jest przewidywane. Podejmowane działania służą aktywizacji osobistych zasobów w celu przygotowania się do konfrontacji z zagrożeniem. W sytuacji realnego zagrożenia uruchomiona zostaje jedna z dwóch następnych strategii, zależy to od oceny własnych zasobów. Strategia walki jest stosowana wówczas, gdy ocena zasobów jest pozytywna i jednostka podejmuje zmagania z czynnikami, które stanowią źródło stresu. Gdy podmiot oszczędza siły i środki, izoluje się lub istnieje w przekonaniu, że zagrożenie samoistnie zniknie, jest to przejaw strategii ochronnej. Jeśli żadna z wcześniejszych strategii nie usunie zagrożenia, pozostaje strategia ucieczki.
Badania wskazują, że przeżywane emocje wpływają na wybór określonych strategii, a wybierane strategie sprzyjają doświadczaniu określonych emocji21. Osoby doświadczające złości czy lęku częściej preferują aktywne strategie radzenia sobie, podczas gdy osoby doświadczające smutku – strategie nieaktywne, takie jak unikanie czy akceptowanie problemów22. Adekwatnie zastosowane strategie sprzyjają poradzeniu sobie ze stresem23 oraz jego skutkami, w tym negatywnymi emocjami24. Stosowaniu strategii odpowiednich do sytuacji pomaga, co oczywiste, różnorodność posiadanych strategii, lecz także elastyczność oraz skuteczność ich stosowania.
Radzenie sobie z kryzysem epidemii
Clark25, pisząc o kryzysie, zwrócił uwagę na trzy jego zasadnicze elementy, tj. presję czasu, ewentualność zasadniczego zagrożenia i zaskoczenie, oraz fakt, że jest ono rezultatem zarówno niebezpieczeństwa, jak i okoliczności, w jakich ono występuje. Te trzy cechy sytuacji kryzysowej znajdują odzwierciedlenie w przypadku kryzysu związanego z epidemią bądź pandemią. Ogólnoświatowa walka z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, z uwagi na potencjalne zagrożenie zdrowotne, jakie niesie, wymaga natychmiastowych rozstrzygnięć. Skala zjawiska, z jaką mierzy się obecnie globalne społeczeństwo, wniosła element zaskoczenia. Sam kryzys, jaki spowodowała pandemia, jest natomiast pochodną nie tylko zagrożenia epidemiologicznego, lecz także pewnych istotnych okoliczności, takich jak długi czas inkubacji przy dalece posuniętej globalizacji, szybkość przemieszczania się ludzi, zmiany klimatyczne sprzyjające rozwojowi wirusa itp. W sytuacji pandemii można wyodrębnić takie cechy, które czynią to doświadczenie skrajnym. Jako takie można rozpatrywać jej rozpowszechnienie i zasięg obejmujący zróżnicowane i odległe grupy społeczne, zagrożenie wpisane w zakażenie wirusem SARS-CoV-2, dotyczące zarówno sfery somatycznej, jak i psychicznej (np. poprzez oddziaływanie na kształt i przebieg interakcji społecznych), czy też dalece ograniczoną możliwość jej kontrolowania. Te trzy właściwości obecnej sytuacji epidemiologicznej na świecie zostały, choć w różnych proporcjach, ujęte w rozważaniach dotyczących reakcji jednostek na aktualną sytuację.
Liu i wsp.26 w pracy dotyczącej czynników warunkujących adaptację personelu medycznego do pracy w czasie pandemii COVID-19 zwracają uwagę na szereg czynników, które zwiększają potencjalne jednostkowe obciążenie wynikające z zaistniałej sytuacji, a wśród nich na możliwość transmisji wirusa z człowieka na człowieka, wysoką zachorowalność i potencjalną śmiertelność, przewidywane ograniczone zapasy środków ochrony osobistej oraz systematyczny wzrost liczby osób podejrzanych o zakażenie bądź zakażonych. Na nieco inne, szczególnie obciążające doświadczenia społeczne w reakcji na epidemię SARS w latach 2002–2003 zwracał uwagę Doherty27. Pierwszym jest nagłe wystąpienie zachorowań, które zestawiło cierpienie jednostek ze stanem niewiedzy zarówno o przyczynach, jak i sposobie rozprzestrzeniania się wirusa. Za drugie można uznać wyraźną niejednoznaczność obserwowanego mechanizmu patogennego w stosunku do dotychczas obserwowanego. Wreszcie zarówno personel medyczny, jak i pacjenci pozostawali osobami szczególnie zagrożonymi zainfekowaniem.
Praca w warunkach pandemii jest szczególnym wyzwaniem dla pielęgniarek i pielęgniarzy, którzy wykonując codzienne aktywności zawodowe, są narażeni na ryzyko utraty życia lub zdrowia, czemu towarzyszy zintensyfikowany codzienny stres zawodowy. Z powodu zmniejszenia sił kadrowych udział codziennych obciążających bodźców w wymiarze fizycznym, poznawczym, środowiskowym każdej osoby jest istotnie bardziej nasilony, co sprzyja psychologicznemu obciążeniu, jak również zaburzeniom będącym jego bezpośrednim skutkiem. Pielęgniarki pracujące podczas epidemii SARS odczuwały lęk o zainfekowanie siebie, jednak równie silnie albo silniej obawiały się możliwości zainfekowania osób bliskich albo innych28, 29. Z uwagi na długotrwały okres inkubacji wirusa wielu pracowników ochrony zdrowia, w obawie o niezamierzone zainfekowanie członków rodziny lub znajomych, zdecydowało się zamieszkać z daleka od najbliższego otoczenia, nawet kosztem utraty ważnego źródła wsparcia społecznego. Jednocześnie wśród ponad połowy badanych pielęgniarek odnotowano niskie poczucie kontroli nad możliwością uniknięcia infekcji29. W analizach empirycznych zwracano uwagę na fakt, że doświadczany silny stres psychologiczny, przeciążenie zawodowe, częste zmiany w obrębie zawodowej rutyny sprawiały, że dla wielu członków zespołu medycznego stosowanie się do wszystkich zaleceń mających pomóc w uniknięciu infekcji było dużą trudnością.
To zaledwie jeden z czynników poczucia bezradności, utraty kontroli, niepewności, oporu wobec wykonywania dotychczasowych obowiązków zawodowych czy przeżywanych konfliktów wewnętrznych dotyczących gotowości do dalszej pracy, uwidocznionych w wielu analizach sytuacji psychologicznej pracowników medycznych czynnych zawodowo w czasie epidemii SARS30–34. W przypadku obecnej pandemii powyższe przeżycia i doświadczane konflikty wewnętrzne wciąż są aktualne. Kolejne diagnozy i podejrzenia zakażenia wirusem SARS-CoV-2 wywołują u personelu medycznego lęk przed potencjalnym zakażeniem oraz jego ciężkimi konsekwencji zdrowotnymi zarówno dla członków zespołu medycznego, jak i osób, z którymi wchodzą w zamierzone czy incydentalne interakcje. Konsekwencją może być uczucie osamotnienia, desperacji czy psychogenna bezsenność35. Innym obciążającym emocjonalnie doświadczeniem w czasie pandemii jest lęk związany z niepewnością o status zdrowotny swój i osób bliskich wśród tych członków personelu, którzy poddawani są obowiązkowej izolacji. Doświadczeniem personelu przebywającego na kwarantannie staje się społeczne odrzucenie, straty finansowe i ich konsekwencje, ale także dyskryminacja i stygmatyzacja z powodu przypisywanej większej możliwości przenoszenia zakażenia. Tego rodzaju trudności wśród personelu medycznego są już raportowane w zagranicznych doniesieniach badawczych36–38. Opisywane doświadczenia sprzyjają występowaniu różnorodnych awersyjnych reakcji psychologicznych u personelu medycznego. Przyjmują one postać silnego stresu psychologicznego, zaburzeń depresyjnych czy lękowych. O roli relacji pomiędzy wyżej wymienionymi indywidualnymi doświadczeniami personelu a oceną różnych aspektów sytuacji kryzysowej świadczą wyniki wskazujące na znaczenie bliskości strefy największego zagrożenia czy doświadczenia przymusowej kwarantanny jako istotnych predyktorów wystąpienia bardziej nasilonych zaburzeń funkcjonowania psychologicznego wśród personelu czynnego zawodowo w czasie epidemii SARS oraz pandemii SARS-CoV-226, 31.
Metaanaliza obejmująca zagadnienia stresu i radzenia sobie autorstwa Kwak, Zaczyk i Wilczek-Różyckiej39 pozwoliła zaobserwować pewne różnice we wskazywanych przez polskie pielęgniarki strategiach radzenia sobie w zależności od użytego w badaniach narzędzia. W badaniach z wykorzystaniem Kwestionariusza do badania strategii radzenia sobie ze stresem (WCQ) odnotowano, że w konfrontacji ze stresem pielęgniarki najczęściej sięgają po takie strategie, jak koncentracja na problemie, poszukiwanie wsparcia oraz ucieczka, unikanie – wg części analiz, oraz myślenie życzeniowe, obwinianie się i walka wg pozostałych. Badania z wykorzystaniem Wielowymiarowego inwentarza do pomiaru radzenia sobie ze stresem (COPE) wskazywały na znaczną przewagę strategii aktywnego radzenia sobie oraz poszukiwania wsparcia wśród ogółu stosowanych strategii. Na dominujący udział strategii zadaniowych wskazywały także wyniki analiz z wykorzystaniem Kwestionariusza do diagnozowania stylów radzenia sobie ze stresem (CISS). Warto podkreślić, że badania z zastosowaniem kwestionariusza wskazującego na udział strategii skoncentrowanych na emocjach oraz unikowych, obok strategii skoncentrowanych na problemie, są badaniami starszymi (do 2010 r.) oraz częściowo obejmującymi jako badane grupy studentki pielęgniarstwa. Najbardziej aktualne badania przeprowadzone wśród polskich pielęgniarek wskazują, że najczęściej stosowanymi strategiami radzenia sobie z różnorodnymi stresorami są aktywne radzenie sobie, planowanie, zajmowanie się innymi aktywnościami, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, pozytywne przewartościowanie i rozwój. Najmniej popularne były natomiast zaprzeczanie, poczucie humoru, zaprzestanie działań, zażywanie substancji psychoaktywnych i poszukiwanie specjalistycznej pomocy40–42.
Przytoczone badania, choć nie dotyczą radzenia sobie z kryzysem w okresie pandemii, są istotne, gdyż wskazują na pewien repertuar strategii pozostających w dyspozycji polskich pielęgniarek. Jak wskazywano wcześniej, każdy kryzys nieuchronnie weryfikuje strategie dotychczas posiadane przez doświadczające go jednostki. Z uwagi na cechy sytuacji kryzysowej stosowane do tej pory strategie mogą się okazać niewystarczające, niemniej analiza dotychczas stosowanych strategii radzenia sobie oraz ich skuteczności będzie istotna z punktu widzenia jednostkowych wyborów i wdrażania strategii radzenia sobie w odniesieniu do konkretnej sytuacji kryzysowej. Badania personelu medycznego zaangażowanego w pomoc w trakcie epidemii SARS wskazują, że wyżej wymienione strategie radzenia sobie, jak na przykład planowanie czy pozytywne przeformułowanie, powszechne wśród polskich pielęgniarek, znalazły się wśród najczęściej stosowanych strategii w czasie pracy w dobie epidemii33, 34. Jest to tym bardziej optymistyczne, że kolejne badania wskazywały na znaczenie pozytywnego poznania w łagodzeniu negatywnych, psychologicznych skutków doświadczenia kryzysu epidemii przez personel medyczny32, 43. Strategie te umożliwiały poszukiwanie jakichkolwiek pozytywnych skutków kryzysowego doświadczenia (jak wzrost świadomości dbałości o zdrowie, wzmocnienie relacji z najbliższymi osobami, poczucie wspólnoty), na które wskazywał personel medyczny pracujący w czasie epidemii SARS.
Pierwsze badania dotyczące pielęgniarek pracujących w warunkach pandemii COVID-19, realizowane na terenie Chin, wskazują, że w porównaniu ze studentami pielęgniarstwa osoby już pracujące w zawodzie pielęgniarek czy pielęgniarzy nie tylko prezentowały bardziej intensywne reakcje wobec doświadczanego kryzysu, ale też były bardziej proaktywne, stosując większą liczbę strategii skoncentrowanych na problemie aniżeli strategii skoncentrowanych na emocjach44, 45. Badania uwidoczniły także częstsze stosowanie strategii skoncentrowanych na problemie wśród kobiet oraz odwrotne zależności dla strategii skoncentrowanych na emocjach. Co ważne, w przypadku gdy osoby badane rekrutowano ze społeczności, w których były diagnozowane przypadki zachorowań na COVID-19, wzrastał udział strategii skoncentrowanych na emocjach. Ciekawe zależności w cytowanych badaniach dotyczyły związku zgłaszanych przez pielęgniarki doświadczeń emocjonalnych ze stosowanymi strategiami radzenia sobie ze stresem. Im więcej złości doświadczały osoby badane, tym częściej wybierały one strategie skoncentrowane na emocjach. Z drugiej strony, im więcej odczuwały lęku, tym częściej stosowały strategie skoncentrowane na problemie. Poszukując odwrotnych zależności, odnotowano, że strategie zadaniowe sprzyjały częstszemu przeżywaniu takich emocji, jak lęk, smutek czy złość. Należałoby także oczekiwać, że radzenie sobie przez personel medyczny zaangażowany w udzielanie pomocy w czasie epidemii czy pandemii, które cechuje fazowość, ma także pewną dynamikę. Wydaje się, że potwierdzają to badania z udziałem tajwańskich przełożonych pielęgniarek aktywnych zawodowo w czasie pandemii SARS46. Uwidoczniły one, że w ciągu 12 tygodni objętych analizami zaangażowanie w pracę pielęgniarek pełniących funkcje kierownicze w dobie epidemii przebiegało etapowo. Początkowo osoby badane doświadczały szoku i chaosu, potem zaczynały poszukiwać wiarygodnych źródeł informacji w celu wyjaśnienia mitów dotyczących epidemii. Po tym etapie następowało rozwijanie i dostosowywanie opieki pielęgniarskiej, a w dalszej kolejności wspieranie podległych pielęgniarek oraz pacjentów i wreszcie – nagradzanie pielęgniarek. Badania te pozwalają wnioskować, że nawet radzenie sobie z sytuacyjnym kryzysem, realizujące funkcję samoregulacji emocjonalnej, na kolejnych etapach może się płynnie przekształcić w radzenie sobie o dominującej funkcji problemowej. Badania te pokazują zarazem, że bezpośredni przełożeni pielęgniarek i pielęgniarzy mają możliwość uruchomienia mechanizmów zaradczych nawet w nowej, dotychczas nieznanej sytuacji kryzysowej. Ta siła sprzyja z kolei wyzwoleniu adaptacyjnych mechanizmów radzenia wśród pozostałych członków zespołu.
Podsumowanie
Obecna sytuacja epidemiologiczna skłania do formułowania pytań o możliwości uruchomienia najbardziej adaptacyjnych strategii poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją w grupie polskich pielęgniarek i pielęgniarzy. Pierwsze doniesienia empiryczne z zagranicznych ośrodków badawczych, głównie azjatyckich, są uspokajające: pielęgniarki i pielęgniarze mimo kryzysowego obrazu sytuacji mają zasoby wystarczające do uruchomienia konstruktywnych strategii radzenia sobie. Krzepiący jest także wniosek płynący z rodzimych badań w okresie poprzedzającym wystąpienie pandemii: polskie pielęgniarki w ostatniej dekadzie rozwinęły zdolności radzenia sobie ze skutkami doświadczanego stresu psychologicznego. Indywidualne i zbiorowe możliwości transmisji tych umiejętności na aktualne doświadczenia, jak również ich uwarunkowania, wymagają poznania. Ewentualna skuteczność podejmowanych dzisiaj aktywności w celu poradzenia sobie ze skutkami doświadczanego kryzysu będzie z pewnością wymagać długoterminowej obserwacji.
Piśmiennictwo:
1. World Health Organization (2020). Clinical management of severe acute respiratory infection when novel coronavirus (nCoV) infection is suspected: interim guidance. 13 March, 2020. https://www.who.int/internalpublications-detail/ clinicalmanagement-of-severe-acute-respiratoryinfection -when-novel-coronavirus-(ncov)-infection-is-suspected (access: 5.04.2020).
2. Perlman S. Another decade, another coronavirus. N Engl J Med 2020; 382: 760-762.
3. Garfin D, Silver R, Holman A. The novel coronavirus (COVID2019) outbreak: Amplification of public health consequences by media exposure. Health Psychology 2020 (advance online publication).
4. Kubacka-Jasiecka D. Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania. Rocznik Filozoficzny Ignatianum 2016; 22: 51-89.
5. Gilliland BE, James RK. Crisis Intervention Strategies (7th ed.). Thomson Brooks/Cole, Belmont, CA 2013.
6. Parry G. Coping with Crises. Problems in Practise Series. The British Psychological Society and Routledge Ltd, London 1991.
7. Sęk H. Life stress in various domains and perceived effectiveness of social support. Polish Psychological Bulletin 1991; 22: 150-161.
8. Kubacka-Jasiecka D. Interwencja w społeczności – trzeci nurt interwencji kryzysowej. In: Interwencja kryzysowa. Kubacka-Jasiecka D, Passowicz P. Konteksty indywidualne i społeczne. Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2016.
9. Caplan G. Principles of Preventive Psychiatry. Basic Books, New York 1964.
10. Lazarus RS, Folkman FS. Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984.
11. Folkman S, Moskowitz JT. Coping: Pitfalls and Promise. Ann Rev Psychology 2004; 55: 745-774.
12. Heszen I. Psychologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
13. Psychospołeczne uwarunkowania zachowań jednostek i grup społecznych w sytuacjach zagrożeń. Loranty K (ed.). Wybrane problemy. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2010.
14. Łosiak W. Procesy radzenia sobie, ocena sytuacji i zaangażowanie wartości. Przegląd Psychologiczny 1992; 4: 485-495.
15. Heszen-Niejodek I. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kontrowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997; 3: 7-21.
16. Piemontesi ES, Heredia DE, Furlan LA, et al. Test anxiety and coping styles with academic stress in university students. Ann Psychol 2012; 28: 89-96.
17. Heszen I. Zachowanie celowe i reaktywne jako komplementarne formy radzenia sobie w sytuacji stresowej. Przegląd Psychologiczny 2011; 1: 47-66.
18. Heszen-Niejodek I. Stres i radzenie sobie – główne kontrowersje. In: Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z (eds.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996; 12-44.
19. Ratajczak Z. Stres – radzenie sobie – koszty psychologiczne. In: Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z (eds.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996; 65-88.
20. Terelak JF. Człowiek i stres: koncepcje, źródła, reakcje, radzenia sobie, modyfikatory. “Branta”, Warszawa 2008.
21. Frijda NH. Emotions are functional, most of the time. In: The nature of emotion: Fundamental questions. Ekman P, Davidson RJ (eds.). Oxford University Press, New York 1994; 112-122.
22. Charles ST, Reynolds CA, Gatz M. Age-related differences and change in positive and negative affect over 23 years. J Pers Soc Psychol 2001; 80: 136-151.
23. Folkman S, Lazarus R, Pimley S, et al. Age differences in stress and coping processes. Psychol Aging 1987; 2: 171-184.
24. Folkman S, Lazarus RS. An analysis of coping in a middle-aged community sample. J Health Soc Behav 1980; 21: 219-231.
25. Clark M. Charakterystyka zachowania się w kryzysie. NATO, Bruksela 1995.
26. Lai J, Ma S, Wang Y, et al. Factors associated with mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus disease. JAMA Netw Open 2020; 3: e203976.
27. Doherty PC. Pandemics: What Everyone Needs to Know. Oxford University Press, New York 2013.
28. Ho SM, Kwong-Lo RS, Mak CW, Wong JS. Fear of severe acute respiratory syndrome (SARS) among health care workers. J Consult Clin Psychol 2005; 73: 344-349.
29. Mauder R, Hunter J, Vincent L, et al. The immediate psychological and occupational impact of the 2003 SARS outbreak in a teaching hospital CMAJ 2003; 168: 1245-1251.
30. Bai Y, Lin CC, Lin CY, et al. Survey of stress reactions among health care workers involved with the SARS outbreak. Psychiatr Serv 2004; 55: 1055-1057.
31. Chua SE, Cheung V, Mc Alonan GM, et al. Stress and psychological impact on SARS patients during the outbreak. Can J Psychiatry 2004; 49: 385-390.
32. Lee SH, Juang YY, Lee HL, et al. Facing SARS: psychological impacts on SARS team nurses and psychiatric services in a Taiwan general hospital. Gen Hosp Psychiatry 2005; 27: 352-358.
33. Wong TW, Yau JK, Chan CL, et al. The psychological impact of severe acute respiratory syndrome on healthcare workers in emergency departments and how they cope. Eur J Emerg Med 2005; 12: 13-18.
34. Chua SE, Cheung V, Cheung C, et al. Psychological effects of the SARS outbreak in Hong Kong on high-risk health-care workers. Can J Psychiatry 2004; 49: 391-393.
35. Xiang YT, Yang Y, Li W, et al. Timely mental health care for the 2019 novel Coronavirus outbreak is urgently needed. Lancet Psychiatry 2020; 7: 228-229.
36. Brooks SK, Webster RK, Smith LE, et al. The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. Lancet 2020; 395: 912-920.
37. Kang L, Li Y, Hu S, et al. The mental health of medical workers in Wuhan, China dealing with the 2019 novel coronavirus. Lancet Psychiatry 2020; 7: e14.
38. Shigemura J, Ursano RJ, Morganstein JC, et al. Public responses to the novel 2019 coronavirus (2019-nCoV) in Japan: Mental health consequences and target populations. Psychiatry Clin Neurosci 2020; 74: 281-282.
39. Kwak M, Zaczyk I, Wilczek-Rużycka E. Stres i style radzenia sobie z nim przez polskie pielęgniarski – metaanaliza badań. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2018; 24: 120-125.
40. Grochowska A, Bodys-Cupak I, Korus M. Sposoby radzenia sobie przez pielęgniarski pracujące na oddziałach pediatrycznych. Polish Nursing 2017; 63: 97-104.
41. Siemianowska T, Podsiadły D, Ślusarz R. Reakcje na sytuacje stresowe w opinii pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach zachowawczych. Innowacje w Pielęgniarstwie i Naukach o Zdrowiu 2018; 4: 9-23.
42. Śniegocka M, Śniegocki M. Analiza sposobów odpowiedzi na stres zawodowy wśród pielęgniarek. Nursing Topics 2014; 22: 503-510.
43. Tam CW, Pang EP, Lam LC, et al. Severe acute respiratory syndrome (SARS) in Hong Kong in 2003: Stress and psychological impact among frontline healthcare workers. Psychol Med 2004; 34: 1197-1204.
44. Huang L, Xu FM, Liu HR. Emotional responses and coping strategies of nurses and nursing college students during COVID-19 outbreak. medRxiv 2020.
45. Xu MC, Zhang Y. Psychological survey of the first-line clinical front-line support nurses to combat new coronavirus-infected pneumonia. Nurs Res China 2020; 34: 368-370.
46. Shih FJ, Turale S, Lin YS, et al. Surviving a life-threatening crisis: Taiwan’s nurse leaders’ reflections and difficulties fighting the SARS epidemic. J Clin Nurs 2009; 18: 3391-3400.
Artykuł opublikowano w „Problemach Pielęgniarstwa” 1/2020.
Zachęcamy do polubienia profilu „Menedżera Zdrowia” na Facebooku: www.facebook.com/MenedzerZdrowia i obserwowania kont na Twitterze i LinkedInie: www.twitter.com/MenedzerZdrowia i www.linkedin.com/MenedzerZdrowia.
– W listopadzie 2019 r. w miejscowości Wuhan w prowincji Hubei w środkowych Chinach wystąpiła seria epidemicznych zachorowań na COVID-19. 11 marca 2020 r. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organisation – WHO) ogłosiła pandemię koronawirusa1. Do połowy stycznia 2020 r. zachorowania dotyczyły przede wszystkim miasta Wuhan, po czym rozprzestrzeniły się w całych Chinach. W drugiej połowie lutego ogniska zakażeń wybuchły w Korei Południowej, Włoszech oraz Iranie. 13 marca 2020 r. WHO ogłosiła Europę epicentrum pandemii. Naukowcy przystąpili do badań nad charakterystyką wirusa, śmiertelnością i pochodzeniem2, a media i urzędnicy zajmujący się zdrowiem publicznym zaczęli nieustannie i intensywnie komunikować krytyczne informacje3. W ten sposób aktualna pandemia stała się kolektywnie dzielonym doświadczeniem intensywnego, długotrwałego dystresu.
Choć to nie pierwsza pandemia XXI w., z pewnością warto rozważyć jej psychologiczne konsekwencje w świetle wiedzy dotyczącej kryzysów katastroficznych, środowiskowych. Każdy kryzys, jak zauważa Kubacka-Jasiecka4, może być rozpatrywany przez pryzmat:
1) utraty bądź zachwiania równowagi emocjonalnej lub psychicznej,
2) zablokowania lub utraty w zasobach jednostki dotychczas dostępnych, nawykowych strategii zaradczych i obronnych,
3) momentu zwrotnego, krytycznego, przełomowego, wymuszającego poprzez doświadczenie bezradności, bezsilności czy utraty kontroli konieczność zmiany życiowej,
4) zagrożenia systemu przekonań dotyczących „ja”, względnie utraty dotychczasowej tożsamości,
5) zagrożenia dotychczasowego sensu życia i systemu wartości.
Tym samym kryzys nie jest nigdy rozpatrywany jako sytuacja sama w sobie, ale jako wyraz percepcji tego zdarzenia przez człowieka i jego reakcji na zagrażającą sytuację. W procesie tym człowiek zdaje sobie sprawę, że posiadane przez niego strategie radzenia sobie nie mogą być tak efektywne jak dotychczas5.
Kryzys stwarza pewne istotne okoliczności dla tego procesu. Zdaniem Jamesa i Gillilanda5 są nimi cechy zarówno zagrożenia, jak i szansy, które ten kryzys wnosi, potencjał rozwoju, złożona symptomatologia, brak szybkich rozwiązań, konieczność dokonywania wyborów, uniwersalność kryzysu, a zarazem wyjątkowość. Parry6 zwróciła uwagę na szereg indywidualnych doświadczeń stających się udziałem osób pozostających w kryzysie. Zaliczyła do nich: doświadczenie ostrego lub przewlekłego stresu psychologicznego, przeżywanie wydarzenia jako niespodziewanego, spostrzeganie sytuacji w kategoriach utraty, zagrożenia bądź wyzwania, doświadczanie negatywnych emocji i przeżyć, poczucie niepewności dotyczącej przyszłości oraz utraty kontroli, nagłe naruszenie rutynowych sposobów działania, stan emocjonalnego napięcia utrzymujący się zwykle od 2 do 6 tygodni, a wreszcie – konieczność weryfikacji i zmiany dotychczasowego sposobu działania.
Jak zauważa Sęk7, krytyczne wydarzenia za każdym razem wymagają pewnych znaczących zmian w mechanizmach przystosowawczych w funkcjonalnym układzie człowiek – otoczenie – grupa – środowisko. Pandemia jako sytuacja dotykająca nie tylko jednostki, ale całe społeczności nosi znamiona tzw. kryzysu katastroficznego (środowiskowego). W jej obliczu indywidualne kryzysy emocjonalne przebiegają na tle kryzysu populacyjnego. W takich przypadkach osoby doświadczające kryzysu, obok typowych cech przeżywanego kryzysu emocjonalnego, prezentują stany dezintegracji przekonań dotyczących siebie samych i świata, rozpad systemu podstawowych wartości i sensu życia czy zerwanie ciągłości więzi społecznych8.
Caplan9 opisał cztery fazy doświadczania kryzysu. W pierwszej ludzie przeżywają lęk wpisany w doświadczanie stresującego wydarzenia. Jeśli na tym etapie nie zostaną uruchomione efektywne sposoby radzenia sobie, lęk oraz stres psychologiczny ulegną wzmocnieniu. W fazie drugiej lęk oraz stres psychologiczny podlegają intensyfikacji. W fazie trzeciej lęk w dalszym ciągu przybiera na sile, wobec czego ludzie często zaczynają poszukiwać różnorodnych źródeł wsparcia. Brak wsparcia albo podtrzymanie nieefektywnych mechanizmów radzenia sobie sprawia, że prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu istotnie wzrasta. Czwarta faza to proces aktywnego kryzysu, dla którego typowe jest podejmowanie nieproduktywnych zachowań. Na tym etapie ludzie mogą być przerażeni, ich działania zdezorganizowane i nieproduktywne, a głównym celem staje się ukierunkowanie na sprawne rozwiązanie problemu oraz osiągnięcie stabilizacji i równowagi. Aby tak się stało, niezbędne jest zwrócenie się w kierunku najlepszych dla danej sytuacji w danym momencie strategii radzenia sobie.
Radzenie sobie w sytuacji kryzysowej
Lazarus i Folkman definiują radzenie sobie jako „stale zmieniające się poznawczo i behawioralnie wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”10. Radzenie sobie pełni dwie podstawowe funkcje: zadaniową (zorientowaną na problem, instrumentalną), ukierunkowaną na poprawę niekorzystnych relacji wymagań sytuacyjnych do możliwości jednostki, oraz związaną z samoregulacją emocjonalną, zorientowaną na obniżenie przykrego napięcia oraz łagodzenie negatywnych stanów emocjonalnych. Ta sama forma radzenia sobie może służyć każdej z obu funkcji, zależy to od kontekstu. Emocje nie zawsze utrudniają radzenie sobie w sytuacji stresowej, mogą odgrywać również rolę adaptacyjną, informacyjną, a także energetyzującą proces, mogą kształtować jego przebieg. Badacze uważają, że radzenie sobie skoncentrowane na emocjach może doprowadzić do zwiększenia pobudzenia, a przez to do większej mobilizacji do działania10. Folkman i Moskowitz11 podkreślają adaptacyjną funkcję emocji, jak również znaczenie społecznego wsparcia w procesie radzenia sobie.
Radzenie sobie bywa rozważane jako proces, jako strategie, a także jako styl właściwy danej jednostce12. W kontekście radzenia sobie z sytuacją kryzysową, która rozciąga się w pewnym czasie, jak w przypadku aktualnej pandemii, szczególnie przydatne wydaje się pierwsze rozumienie, ujmujące radzenie sobie jako złożoną strukturę. Odnosi się ona do całokształtu aktywności człowieka w konkretnej sytuacji stresowej. Jest to zatem ogół zmieniających się form aktywności człowieka powstałych w sytuacji stresowej. Treść i intensywność wszelkich wysiłków zaradczych zależą od oceny własnych zasobów i możliwości oraz od oceny aktualnej sytuacji13. Tak rozumiane radzenie sobie może trwać dłuższy czas i podlegać dynamicznym zmianom. Czynnikiem decydującym o przebiegu zmian jest rozwój sytuacji stresowej. W procesie radzenia sobie można wyodrębnić pewne ogniwa, tj. mniejsze jednostki aktywności, określane jako strategie lub sposoby radzenia sobie.
Strategie radzenia sobie to „poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej”14. Przyswajane są one zgodnie z zasadami uczenia się, a skuteczność jest czynnikiem sprzyjającym ich powtarzalności, a zatem także utrwalaniu15. Obejmują określone przekonania czy zachowania w reakcji na daną sytuację w określonym czasie, a zatem są zależne od kontekstu i wyzwalających je warunków16. Badania nad strategiami radzenia sobie ugruntowały pogląd o występowaniu trzech podstawowych typów strategii:
a) skoncentrowane na problemie,
b) skoncentrowane na emocjach,
c) unikające, obejmujące utratę kontroli albo reakcje ucieczkowe.
Pierwsze ukierunkowane są na rozwiązanie problemu. Do tego rodzaju strategii można zaliczyć planowanie, instrumentalne radzenie, poszukiwanie wsparcia lub informacji czy konfrontację. Efekty tych strategii mogą być nieproduktywne w sytuacjach, które nie mogą zostać zmienione bądź nie podlegają jakiejkolwiek kontroli. Strategie ukierunkowane na regulację emocjonalną obejmują poznawczo-behawioralne unikanie, wycofanie, wyładowanie afektywne, mówienie o emocjach, ruminacje (uporczywe, nawracające procesy myślowe) wokół problemu. Choć często nie sprzyjają one zmniejszaniu dyskomfortu emocjonalnego, a wręcz mogą go intensyfikować, można zidentyfikować wśród nich poszukiwanie znaczenia tego, co się stało, pozytywne przewartościowanie, poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego, które mają potencjał wyzwalania pozytywnych efektów.
Folkman i Lazarus10 podkreślają, że działania jednostki w obliczu stresu mogą być ukierunkowane na rozwiązanie problemu lub redukcję emocji powstałych w wyniku stresu. Różne formy radzenia sobie odpowiadają tym dwóm kierunkom aktywności. Heszen17 wyróżnia dwie grupy strategii, za kryterium podziału przyjmując stosunek jednostki do sytuacji stresowej, mianowicie: konfrontacyjne i unikowe. Pierwsza grupa obejmuje formy aktywności skierowane na zmianę sytuacji trudnej, jej zewnętrznych wyznaczników lub na powiększenie własnych zasobów do walki ze stresem. Strategie unikowe mają za zadanie redukcję niekorzystnych emocji, co może się przejawiać unikaniem, zaprzeczaniem bądź wypieraniem informacji o zdarzeniu stresowym, reinterpretację sytuacji, czyli dostrzeganie w niej obok elementów negatywnych także korzystnych, jak również odwracanie uwagi od stresora przez zmianę aktywności18.
Folkman i Lazarus10 proponują bardziej specyficzną klasyfikację, w której wyodrębnili następujące strategie zaradcze: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania oraz procesy intrapsychiczne19. Poszukiwanie informacji polega na analizie sytuacji stresowej, której celem będzie zdobycie informacji, wiedzy niezbędnej do podjęcia konkretnych działań lub przewartościowania zagrożenia bądź szkody. Ta strategia wiąże się głównie z funkcją instrumentalną, ukierunkowaną na rozwiązanie problemu. Bezpośrednie działanie jest powiązane z aktywnością jednostki, której celem jest uporanie się z sytuacją stresową. Działanie to może dotyczyć zmiany w otoczeniu lub w samej jednostce. Może być zdeterminowane przez cechy osobowościowe lub cechy sytuacji. Powstrzymywanie się od działania bywa czasami korzystniejsze od działania. Procesy intrapsychiczne to procesy poznawcze, które mają na celu regulację emocji, np. mechanizmy obronne, takie jak unikanie zagrożenia, zaprzeczanie, projekcja20.
Inną typologię strategii radzenia sobie ze stresem sformułował Ratajczak19, który wyodrębnił:
1) strategię prewencyjną,
2) strategię walki,
3) strategię ochrony siebie,
4) strategię ucieczki.
Pierwsza strategia uruchamiana jest przez jednostkę, gdy zagrożenie jeszcze nie występuje, ale jest przewidywane. Podejmowane działania służą aktywizacji osobistych zasobów w celu przygotowania się do konfrontacji z zagrożeniem. W sytuacji realnego zagrożenia uruchomiona zostaje jedna z dwóch następnych strategii, zależy to od oceny własnych zasobów. Strategia walki jest stosowana wówczas, gdy ocena zasobów jest pozytywna i jednostka podejmuje zmagania z czynnikami, które stanowią źródło stresu. Gdy podmiot oszczędza siły i środki, izoluje się lub istnieje w przekonaniu, że zagrożenie samoistnie zniknie, jest to przejaw strategii ochronnej. Jeśli żadna z wcześniejszych strategii nie usunie zagrożenia, pozostaje strategia ucieczki.
Badania wskazują, że przeżywane emocje wpływają na wybór określonych strategii, a wybierane strategie sprzyjają doświadczaniu określonych emocji21. Osoby doświadczające złości czy lęku częściej preferują aktywne strategie radzenia sobie, podczas gdy osoby doświadczające smutku – strategie nieaktywne, takie jak unikanie czy akceptowanie problemów22. Adekwatnie zastosowane strategie sprzyjają poradzeniu sobie ze stresem23 oraz jego skutkami, w tym negatywnymi emocjami24. Stosowaniu strategii odpowiednich do sytuacji pomaga, co oczywiste, różnorodność posiadanych strategii, lecz także elastyczność oraz skuteczność ich stosowania.
Radzenie sobie z kryzysem epidemii
Clark25, pisząc o kryzysie, zwrócił uwagę na trzy jego zasadnicze elementy, tj. presję czasu, ewentualność zasadniczego zagrożenia i zaskoczenie, oraz fakt, że jest ono rezultatem zarówno niebezpieczeństwa, jak i okoliczności, w jakich ono występuje. Te trzy cechy sytuacji kryzysowej znajdują odzwierciedlenie w przypadku kryzysu związanego z epidemią bądź pandemią. Ogólnoświatowa walka z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, z uwagi na potencjalne zagrożenie zdrowotne, jakie niesie, wymaga natychmiastowych rozstrzygnięć. Skala zjawiska, z jaką mierzy się obecnie globalne społeczeństwo, wniosła element zaskoczenia. Sam kryzys, jaki spowodowała pandemia, jest natomiast pochodną nie tylko zagrożenia epidemiologicznego, lecz także pewnych istotnych okoliczności, takich jak długi czas inkubacji przy dalece posuniętej globalizacji, szybkość przemieszczania się ludzi, zmiany klimatyczne sprzyjające rozwojowi wirusa itp. W sytuacji pandemii można wyodrębnić takie cechy, które czynią to doświadczenie skrajnym. Jako takie można rozpatrywać jej rozpowszechnienie i zasięg obejmujący zróżnicowane i odległe grupy społeczne, zagrożenie wpisane w zakażenie wirusem SARS-CoV-2, dotyczące zarówno sfery somatycznej, jak i psychicznej (np. poprzez oddziaływanie na kształt i przebieg interakcji społecznych), czy też dalece ograniczoną możliwość jej kontrolowania. Te trzy właściwości obecnej sytuacji epidemiologicznej na świecie zostały, choć w różnych proporcjach, ujęte w rozważaniach dotyczących reakcji jednostek na aktualną sytuację.
Liu i wsp.26 w pracy dotyczącej czynników warunkujących adaptację personelu medycznego do pracy w czasie pandemii COVID-19 zwracają uwagę na szereg czynników, które zwiększają potencjalne jednostkowe obciążenie wynikające z zaistniałej sytuacji, a wśród nich na możliwość transmisji wirusa z człowieka na człowieka, wysoką zachorowalność i potencjalną śmiertelność, przewidywane ograniczone zapasy środków ochrony osobistej oraz systematyczny wzrost liczby osób podejrzanych o zakażenie bądź zakażonych. Na nieco inne, szczególnie obciążające doświadczenia społeczne w reakcji na epidemię SARS w latach 2002–2003 zwracał uwagę Doherty27. Pierwszym jest nagłe wystąpienie zachorowań, które zestawiło cierpienie jednostek ze stanem niewiedzy zarówno o przyczynach, jak i sposobie rozprzestrzeniania się wirusa. Za drugie można uznać wyraźną niejednoznaczność obserwowanego mechanizmu patogennego w stosunku do dotychczas obserwowanego. Wreszcie zarówno personel medyczny, jak i pacjenci pozostawali osobami szczególnie zagrożonymi zainfekowaniem.
Praca w warunkach pandemii jest szczególnym wyzwaniem dla pielęgniarek i pielęgniarzy, którzy wykonując codzienne aktywności zawodowe, są narażeni na ryzyko utraty życia lub zdrowia, czemu towarzyszy zintensyfikowany codzienny stres zawodowy. Z powodu zmniejszenia sił kadrowych udział codziennych obciążających bodźców w wymiarze fizycznym, poznawczym, środowiskowym każdej osoby jest istotnie bardziej nasilony, co sprzyja psychologicznemu obciążeniu, jak również zaburzeniom będącym jego bezpośrednim skutkiem. Pielęgniarki pracujące podczas epidemii SARS odczuwały lęk o zainfekowanie siebie, jednak równie silnie albo silniej obawiały się możliwości zainfekowania osób bliskich albo innych28, 29. Z uwagi na długotrwały okres inkubacji wirusa wielu pracowników ochrony zdrowia, w obawie o niezamierzone zainfekowanie członków rodziny lub znajomych, zdecydowało się zamieszkać z daleka od najbliższego otoczenia, nawet kosztem utraty ważnego źródła wsparcia społecznego. Jednocześnie wśród ponad połowy badanych pielęgniarek odnotowano niskie poczucie kontroli nad możliwością uniknięcia infekcji29. W analizach empirycznych zwracano uwagę na fakt, że doświadczany silny stres psychologiczny, przeciążenie zawodowe, częste zmiany w obrębie zawodowej rutyny sprawiały, że dla wielu członków zespołu medycznego stosowanie się do wszystkich zaleceń mających pomóc w uniknięciu infekcji było dużą trudnością.
To zaledwie jeden z czynników poczucia bezradności, utraty kontroli, niepewności, oporu wobec wykonywania dotychczasowych obowiązków zawodowych czy przeżywanych konfliktów wewnętrznych dotyczących gotowości do dalszej pracy, uwidocznionych w wielu analizach sytuacji psychologicznej pracowników medycznych czynnych zawodowo w czasie epidemii SARS30–34. W przypadku obecnej pandemii powyższe przeżycia i doświadczane konflikty wewnętrzne wciąż są aktualne. Kolejne diagnozy i podejrzenia zakażenia wirusem SARS-CoV-2 wywołują u personelu medycznego lęk przed potencjalnym zakażeniem oraz jego ciężkimi konsekwencji zdrowotnymi zarówno dla członków zespołu medycznego, jak i osób, z którymi wchodzą w zamierzone czy incydentalne interakcje. Konsekwencją może być uczucie osamotnienia, desperacji czy psychogenna bezsenność35. Innym obciążającym emocjonalnie doświadczeniem w czasie pandemii jest lęk związany z niepewnością o status zdrowotny swój i osób bliskich wśród tych członków personelu, którzy poddawani są obowiązkowej izolacji. Doświadczeniem personelu przebywającego na kwarantannie staje się społeczne odrzucenie, straty finansowe i ich konsekwencje, ale także dyskryminacja i stygmatyzacja z powodu przypisywanej większej możliwości przenoszenia zakażenia. Tego rodzaju trudności wśród personelu medycznego są już raportowane w zagranicznych doniesieniach badawczych36–38. Opisywane doświadczenia sprzyjają występowaniu różnorodnych awersyjnych reakcji psychologicznych u personelu medycznego. Przyjmują one postać silnego stresu psychologicznego, zaburzeń depresyjnych czy lękowych. O roli relacji pomiędzy wyżej wymienionymi indywidualnymi doświadczeniami personelu a oceną różnych aspektów sytuacji kryzysowej świadczą wyniki wskazujące na znaczenie bliskości strefy największego zagrożenia czy doświadczenia przymusowej kwarantanny jako istotnych predyktorów wystąpienia bardziej nasilonych zaburzeń funkcjonowania psychologicznego wśród personelu czynnego zawodowo w czasie epidemii SARS oraz pandemii SARS-CoV-226, 31.
Metaanaliza obejmująca zagadnienia stresu i radzenia sobie autorstwa Kwak, Zaczyk i Wilczek-Różyckiej39 pozwoliła zaobserwować pewne różnice we wskazywanych przez polskie pielęgniarki strategiach radzenia sobie w zależności od użytego w badaniach narzędzia. W badaniach z wykorzystaniem Kwestionariusza do badania strategii radzenia sobie ze stresem (WCQ) odnotowano, że w konfrontacji ze stresem pielęgniarki najczęściej sięgają po takie strategie, jak koncentracja na problemie, poszukiwanie wsparcia oraz ucieczka, unikanie – wg części analiz, oraz myślenie życzeniowe, obwinianie się i walka wg pozostałych. Badania z wykorzystaniem Wielowymiarowego inwentarza do pomiaru radzenia sobie ze stresem (COPE) wskazywały na znaczną przewagę strategii aktywnego radzenia sobie oraz poszukiwania wsparcia wśród ogółu stosowanych strategii. Na dominujący udział strategii zadaniowych wskazywały także wyniki analiz z wykorzystaniem Kwestionariusza do diagnozowania stylów radzenia sobie ze stresem (CISS). Warto podkreślić, że badania z zastosowaniem kwestionariusza wskazującego na udział strategii skoncentrowanych na emocjach oraz unikowych, obok strategii skoncentrowanych na problemie, są badaniami starszymi (do 2010 r.) oraz częściowo obejmującymi jako badane grupy studentki pielęgniarstwa. Najbardziej aktualne badania przeprowadzone wśród polskich pielęgniarek wskazują, że najczęściej stosowanymi strategiami radzenia sobie z różnorodnymi stresorami są aktywne radzenie sobie, planowanie, zajmowanie się innymi aktywnościami, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, pozytywne przewartościowanie i rozwój. Najmniej popularne były natomiast zaprzeczanie, poczucie humoru, zaprzestanie działań, zażywanie substancji psychoaktywnych i poszukiwanie specjalistycznej pomocy40–42.
Przytoczone badania, choć nie dotyczą radzenia sobie z kryzysem w okresie pandemii, są istotne, gdyż wskazują na pewien repertuar strategii pozostających w dyspozycji polskich pielęgniarek. Jak wskazywano wcześniej, każdy kryzys nieuchronnie weryfikuje strategie dotychczas posiadane przez doświadczające go jednostki. Z uwagi na cechy sytuacji kryzysowej stosowane do tej pory strategie mogą się okazać niewystarczające, niemniej analiza dotychczas stosowanych strategii radzenia sobie oraz ich skuteczności będzie istotna z punktu widzenia jednostkowych wyborów i wdrażania strategii radzenia sobie w odniesieniu do konkretnej sytuacji kryzysowej. Badania personelu medycznego zaangażowanego w pomoc w trakcie epidemii SARS wskazują, że wyżej wymienione strategie radzenia sobie, jak na przykład planowanie czy pozytywne przeformułowanie, powszechne wśród polskich pielęgniarek, znalazły się wśród najczęściej stosowanych strategii w czasie pracy w dobie epidemii33, 34. Jest to tym bardziej optymistyczne, że kolejne badania wskazywały na znaczenie pozytywnego poznania w łagodzeniu negatywnych, psychologicznych skutków doświadczenia kryzysu epidemii przez personel medyczny32, 43. Strategie te umożliwiały poszukiwanie jakichkolwiek pozytywnych skutków kryzysowego doświadczenia (jak wzrost świadomości dbałości o zdrowie, wzmocnienie relacji z najbliższymi osobami, poczucie wspólnoty), na które wskazywał personel medyczny pracujący w czasie epidemii SARS.
Pierwsze badania dotyczące pielęgniarek pracujących w warunkach pandemii COVID-19, realizowane na terenie Chin, wskazują, że w porównaniu ze studentami pielęgniarstwa osoby już pracujące w zawodzie pielęgniarek czy pielęgniarzy nie tylko prezentowały bardziej intensywne reakcje wobec doświadczanego kryzysu, ale też były bardziej proaktywne, stosując większą liczbę strategii skoncentrowanych na problemie aniżeli strategii skoncentrowanych na emocjach44, 45. Badania uwidoczniły także częstsze stosowanie strategii skoncentrowanych na problemie wśród kobiet oraz odwrotne zależności dla strategii skoncentrowanych na emocjach. Co ważne, w przypadku gdy osoby badane rekrutowano ze społeczności, w których były diagnozowane przypadki zachorowań na COVID-19, wzrastał udział strategii skoncentrowanych na emocjach. Ciekawe zależności w cytowanych badaniach dotyczyły związku zgłaszanych przez pielęgniarki doświadczeń emocjonalnych ze stosowanymi strategiami radzenia sobie ze stresem. Im więcej złości doświadczały osoby badane, tym częściej wybierały one strategie skoncentrowane na emocjach. Z drugiej strony, im więcej odczuwały lęku, tym częściej stosowały strategie skoncentrowane na problemie. Poszukując odwrotnych zależności, odnotowano, że strategie zadaniowe sprzyjały częstszemu przeżywaniu takich emocji, jak lęk, smutek czy złość. Należałoby także oczekiwać, że radzenie sobie przez personel medyczny zaangażowany w udzielanie pomocy w czasie epidemii czy pandemii, które cechuje fazowość, ma także pewną dynamikę. Wydaje się, że potwierdzają to badania z udziałem tajwańskich przełożonych pielęgniarek aktywnych zawodowo w czasie pandemii SARS46. Uwidoczniły one, że w ciągu 12 tygodni objętych analizami zaangażowanie w pracę pielęgniarek pełniących funkcje kierownicze w dobie epidemii przebiegało etapowo. Początkowo osoby badane doświadczały szoku i chaosu, potem zaczynały poszukiwać wiarygodnych źródeł informacji w celu wyjaśnienia mitów dotyczących epidemii. Po tym etapie następowało rozwijanie i dostosowywanie opieki pielęgniarskiej, a w dalszej kolejności wspieranie podległych pielęgniarek oraz pacjentów i wreszcie – nagradzanie pielęgniarek. Badania te pozwalają wnioskować, że nawet radzenie sobie z sytuacyjnym kryzysem, realizujące funkcję samoregulacji emocjonalnej, na kolejnych etapach może się płynnie przekształcić w radzenie sobie o dominującej funkcji problemowej. Badania te pokazują zarazem, że bezpośredni przełożeni pielęgniarek i pielęgniarzy mają możliwość uruchomienia mechanizmów zaradczych nawet w nowej, dotychczas nieznanej sytuacji kryzysowej. Ta siła sprzyja z kolei wyzwoleniu adaptacyjnych mechanizmów radzenia wśród pozostałych członków zespołu.
Podsumowanie
Obecna sytuacja epidemiologiczna skłania do formułowania pytań o możliwości uruchomienia najbardziej adaptacyjnych strategii poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją w grupie polskich pielęgniarek i pielęgniarzy. Pierwsze doniesienia empiryczne z zagranicznych ośrodków badawczych, głównie azjatyckich, są uspokajające: pielęgniarki i pielęgniarze mimo kryzysowego obrazu sytuacji mają zasoby wystarczające do uruchomienia konstruktywnych strategii radzenia sobie. Krzepiący jest także wniosek płynący z rodzimych badań w okresie poprzedzającym wystąpienie pandemii: polskie pielęgniarki w ostatniej dekadzie rozwinęły zdolności radzenia sobie ze skutkami doświadczanego stresu psychologicznego. Indywidualne i zbiorowe możliwości transmisji tych umiejętności na aktualne doświadczenia, jak również ich uwarunkowania, wymagają poznania. Ewentualna skuteczność podejmowanych dzisiaj aktywności w celu poradzenia sobie ze skutkami doświadczanego kryzysu będzie z pewnością wymagać długoterminowej obserwacji.
Piśmiennictwo:
1. World Health Organization (2020). Clinical management of severe acute respiratory infection when novel coronavirus (nCoV) infection is suspected: interim guidance. 13 March, 2020. https://www.who.int/internalpublications-detail/ clinicalmanagement-of-severe-acute-respiratoryinfection -when-novel-coronavirus-(ncov)-infection-is-suspected (access: 5.04.2020).
2. Perlman S. Another decade, another coronavirus. N Engl J Med 2020; 382: 760-762.
3. Garfin D, Silver R, Holman A. The novel coronavirus (COVID2019) outbreak: Amplification of public health consequences by media exposure. Health Psychology 2020 (advance online publication).
4. Kubacka-Jasiecka D. Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania. Rocznik Filozoficzny Ignatianum 2016; 22: 51-89.
5. Gilliland BE, James RK. Crisis Intervention Strategies (7th ed.). Thomson Brooks/Cole, Belmont, CA 2013.
6. Parry G. Coping with Crises. Problems in Practise Series. The British Psychological Society and Routledge Ltd, London 1991.
7. Sęk H. Life stress in various domains and perceived effectiveness of social support. Polish Psychological Bulletin 1991; 22: 150-161.
8. Kubacka-Jasiecka D. Interwencja w społeczności – trzeci nurt interwencji kryzysowej. In: Interwencja kryzysowa. Kubacka-Jasiecka D, Passowicz P. Konteksty indywidualne i społeczne. Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2016.
9. Caplan G. Principles of Preventive Psychiatry. Basic Books, New York 1964.
10. Lazarus RS, Folkman FS. Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984.
11. Folkman S, Moskowitz JT. Coping: Pitfalls and Promise. Ann Rev Psychology 2004; 55: 745-774.
12. Heszen I. Psychologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
13. Psychospołeczne uwarunkowania zachowań jednostek i grup społecznych w sytuacjach zagrożeń. Loranty K (ed.). Wybrane problemy. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2010.
14. Łosiak W. Procesy radzenia sobie, ocena sytuacji i zaangażowanie wartości. Przegląd Psychologiczny 1992; 4: 485-495.
15. Heszen-Niejodek I. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kontrowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997; 3: 7-21.
16. Piemontesi ES, Heredia DE, Furlan LA, et al. Test anxiety and coping styles with academic stress in university students. Ann Psychol 2012; 28: 89-96.
17. Heszen I. Zachowanie celowe i reaktywne jako komplementarne formy radzenia sobie w sytuacji stresowej. Przegląd Psychologiczny 2011; 1: 47-66.
18. Heszen-Niejodek I. Stres i radzenie sobie – główne kontrowersje. In: Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z (eds.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996; 12-44.
19. Ratajczak Z. Stres – radzenie sobie – koszty psychologiczne. In: Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z (eds.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996; 65-88.
20. Terelak JF. Człowiek i stres: koncepcje, źródła, reakcje, radzenia sobie, modyfikatory. “Branta”, Warszawa 2008.
21. Frijda NH. Emotions are functional, most of the time. In: The nature of emotion: Fundamental questions. Ekman P, Davidson RJ (eds.). Oxford University Press, New York 1994; 112-122.
22. Charles ST, Reynolds CA, Gatz M. Age-related differences and change in positive and negative affect over 23 years. J Pers Soc Psychol 2001; 80: 136-151.
23. Folkman S, Lazarus R, Pimley S, et al. Age differences in stress and coping processes. Psychol Aging 1987; 2: 171-184.
24. Folkman S, Lazarus RS. An analysis of coping in a middle-aged community sample. J Health Soc Behav 1980; 21: 219-231.
25. Clark M. Charakterystyka zachowania się w kryzysie. NATO, Bruksela 1995.
26. Lai J, Ma S, Wang Y, et al. Factors associated with mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus disease. JAMA Netw Open 2020; 3: e203976.
27. Doherty PC. Pandemics: What Everyone Needs to Know. Oxford University Press, New York 2013.
28. Ho SM, Kwong-Lo RS, Mak CW, Wong JS. Fear of severe acute respiratory syndrome (SARS) among health care workers. J Consult Clin Psychol 2005; 73: 344-349.
29. Mauder R, Hunter J, Vincent L, et al. The immediate psychological and occupational impact of the 2003 SARS outbreak in a teaching hospital CMAJ 2003; 168: 1245-1251.
30. Bai Y, Lin CC, Lin CY, et al. Survey of stress reactions among health care workers involved with the SARS outbreak. Psychiatr Serv 2004; 55: 1055-1057.
31. Chua SE, Cheung V, Mc Alonan GM, et al. Stress and psychological impact on SARS patients during the outbreak. Can J Psychiatry 2004; 49: 385-390.
32. Lee SH, Juang YY, Lee HL, et al. Facing SARS: psychological impacts on SARS team nurses and psychiatric services in a Taiwan general hospital. Gen Hosp Psychiatry 2005; 27: 352-358.
33. Wong TW, Yau JK, Chan CL, et al. The psychological impact of severe acute respiratory syndrome on healthcare workers in emergency departments and how they cope. Eur J Emerg Med 2005; 12: 13-18.
34. Chua SE, Cheung V, Cheung C, et al. Psychological effects of the SARS outbreak in Hong Kong on high-risk health-care workers. Can J Psychiatry 2004; 49: 391-393.
35. Xiang YT, Yang Y, Li W, et al. Timely mental health care for the 2019 novel Coronavirus outbreak is urgently needed. Lancet Psychiatry 2020; 7: 228-229.
36. Brooks SK, Webster RK, Smith LE, et al. The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. Lancet 2020; 395: 912-920.
37. Kang L, Li Y, Hu S, et al. The mental health of medical workers in Wuhan, China dealing with the 2019 novel coronavirus. Lancet Psychiatry 2020; 7: e14.
38. Shigemura J, Ursano RJ, Morganstein JC, et al. Public responses to the novel 2019 coronavirus (2019-nCoV) in Japan: Mental health consequences and target populations. Psychiatry Clin Neurosci 2020; 74: 281-282.
39. Kwak M, Zaczyk I, Wilczek-Rużycka E. Stres i style radzenia sobie z nim przez polskie pielęgniarski – metaanaliza badań. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2018; 24: 120-125.
40. Grochowska A, Bodys-Cupak I, Korus M. Sposoby radzenia sobie przez pielęgniarski pracujące na oddziałach pediatrycznych. Polish Nursing 2017; 63: 97-104.
41. Siemianowska T, Podsiadły D, Ślusarz R. Reakcje na sytuacje stresowe w opinii pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach zachowawczych. Innowacje w Pielęgniarstwie i Naukach o Zdrowiu 2018; 4: 9-23.
42. Śniegocka M, Śniegocki M. Analiza sposobów odpowiedzi na stres zawodowy wśród pielęgniarek. Nursing Topics 2014; 22: 503-510.
43. Tam CW, Pang EP, Lam LC, et al. Severe acute respiratory syndrome (SARS) in Hong Kong in 2003: Stress and psychological impact among frontline healthcare workers. Psychol Med 2004; 34: 1197-1204.
44. Huang L, Xu FM, Liu HR. Emotional responses and coping strategies of nurses and nursing college students during COVID-19 outbreak. medRxiv 2020.
45. Xu MC, Zhang Y. Psychological survey of the first-line clinical front-line support nurses to combat new coronavirus-infected pneumonia. Nurs Res China 2020; 34: 368-370.
46. Shih FJ, Turale S, Lin YS, et al. Surviving a life-threatening crisis: Taiwan’s nurse leaders’ reflections and difficulties fighting the SARS epidemic. J Clin Nurs 2009; 18: 3391-3400.
Artykuł opublikowano w „Problemach Pielęgniarstwa” 1/2020.
Zachęcamy do polubienia profilu „Menedżera Zdrowia” na Facebooku: www.facebook.com/MenedzerZdrowia i obserwowania kont na Twitterze i LinkedInie: www.twitter.com/MenedzerZdrowia i www.linkedin.com/MenedzerZdrowia.
