Współuzależnienie u kobiet

Przeanalizowano biografie kobiet z rozpoznanymi objawami współuzależnienia. - Badanie potwierdziło koncepcję adaptacyjną, mającą swoje źródła w trudnych doświadczeniach z dzieciństwa, stanowiących fundament dla kształtowania się objawów współuzależnienia, ujawniających się w dorosłości w relacji z osobą pijącą - piszą Wioletta Klimczak i Andrzej Kiejna z Instytutu Psychologii Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.

Tekst Wioletty Klimczak i Andrzeja Kiejna z Instytutu Psychologii Dolnośląskiej Szkoły Wyższej:
- Problematyka współuzależnienia nie należy do zagadnień nowych, ponieważ literatura światowa posługuje się tym pojęciem od blisko czterdziestu lat. Odnosi się je przede wszystkim do kobiet funkcjonujących w relacji z osobą uzależnioną od alkoholu [1, 2], które nadmiernie angażując się w toksyczną relację z alkoholikiem, zaniedbują własne potrzeby i pragnienia, podporządkowują własne życie osobie uzależnionej. Zjawisko to stanowiło przedmiot badań wielu autorów [3–6], lecz mimo licznych prób usystematyzowania tego pojęcia nie wypracowano powszechnie akceptowanej definicji.

Analiza literatury przedmiotu uwidacznia zgodność badaczy i praktyków co do faktu prezentowania przez osoby współuzależnione spójnego wzorca zachowań, uznawanych za objawy współuzależnienia [7: 201], do których zalicza się przede wszystkim przekonanie o własnej zdolności do wywierania wpływu na osobę pijącą, tj. do zmiany jej zachowania, uczuć, postaw i dokonywanych wyborów, pomimo ciągłych porażek w tym zakresie.

Przegląd dostępnych źródeł uwidacznia także istotne różnice w interpretowaniu tego zagadnienia. W toku ewolucji definiowania pojęcia „współuzależnienie”, na podstawie poglądów dotyczących jego genezy, wyodrębniono trzy główne modele koncepcji współuzależnienia. Pierwszy z nich, model biologiczny, opisuje współuzależnienie w kategoriach choroby o podłożu psychicznym [8: 92], utożsamianej z uzależnieniem od alkoholu, która wywodzi się z pierwotnego procesu nałogowego [9: 178]. Mimo że model ten zapoczątkował dyskusję nad zjawiskiem współuzależnienia [3, 10–13], to trzeba zaznaczyć, że aktualnie nie zyskuje nowych zwolenników.

W drugim modelu współuzależnienie definiowane jest jako zaburzenie osobowości związane z cechami osobowości neurotycznej i obsesyjno-kompulsywnej, zależnej [14], borderline oraz narcystycznej [15]. W tej koncepcji interesujące nas zjawisko rozumiane jest jako utrwalony zbiór cech osobowości charakteryzujących się nadmierną sztywnością działania i myślenia, upośledzającą zdolność skutecznego radzenia sobie z problemami [16] oraz do zaspokajania własnych potrzeb i dbania o siebie, przy jednoczesnym dążeniu do zmiany zachowania, myślenia i decyzji innych osób [1].

Należy przy tym zauważyć, że wielu zwolenników tego modelu [2, 14, 17] w wyjaśnianiu współuzależnienia docenia także wpływ aspektów przystosowawczych, które obejmują trzecią grupę kategorii poddawanych analizie. Zgodnie z tym modelem współuzależnienie jest wynikiem długotrwałego funkcjonowania w trudnej, stresującej relacji z osobą uzależnioną, przy czym podkreśla się tu wpływ procesu wychowania i socjalizacji [18–20]. Zdaniem zwolenników tej koncepcji długotrwałe funkcjonowanie w dysfunkcyjnym systemie rodzinnym owocuje wykształceniem określonych schematów zachowań ujawniających się w postaci objawów współuzależnienia. Choć ta koncepcja, w odróżnieniu od poprzednich, spotyka się z największą akceptacją współczesnych badaczy oraz autorów niniejszego opracowania, to w jej obrębie także widoczne są istotne rozbieżności. Panuje zgodność autorów co do tego, że funkcjonowanie w relacji z osobą uzależnioną należy do sytuacji trudnych i generujących stres. Zgodność dotyczy także poglądu, że zmierzenie się zarówno z problemem alkoholizmu jednego z rodziców w okresie dzieciństwa, jak i alkoholizmu współmałżonka to doświadczenie wymagające wykształcenia skutecznych mechanizmów i sposobów umożliwiających przetrwanie. Brakuje jednak zgodności co do tego, który rodzaj doświadczeń życiowych odgrywa zasadniczą rolę w ujawnianiu się objawów współuzależnienia. Część badaczy uważa, że doświadczenia z dzieciństwa nie mają istotnego wpływu na ten proces i że stanowi on wynik funkcjonowania w trudnej relacji z pijącym partnerem. Ich zdaniem współuzależnienie może ujawniać się jedynie pod wpływem obecności pijącego partnera, a jeśli partner przestanie pić lub gdy związek zakończy się, to objawy ustąpią [21, 22]. Interpretacja ta przeczy jednak twierdzeniom przytaczanych wcześniej badaczy, którzy źródeł współuzależnienia upatrują w doznawaniu trudnych, często traumatycznych doświadczeń mających miejsce w okresie dzieciństwa.

W obliczu braku zgodności autorów zajmujących się problemem współuzależnienia co do jego genezy i uwarunkowań oraz ze względu na deficyt badań, które ukazywałyby biografie osób współuzależnionych na przestrzeni ich życia, w ramach niniejszego opracowania podjęto próbę analizy i własnego opisu tego zagadnienia. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie problemu współuzależnienia kobiet w odniesieniu do ich życiowych doświadczeń. Celem badań było poznanie subiektywnych doświadczeń życiowych współuzależnionych kobiet, doświadczeń aktualizujących się w postaci wspomnień w ich obecnym życiu, a także zrozumienie znaczenia tych wydarzeń jako procesu tworzącego historię życia. Zamierzenia badawcze obejmowały bardziej szczegółowe pytania, które dotyczyły znaczących zdarzeń biograficznych, nadawanych im znaczeń, a także podmiotowego ustosunkowania się osób współuzależnionych w procesie tworzenia przekonań o sobie, interpretowania własnego życia i nadawania mu sensu oraz wartościowania innych ludzi i relacji z nimi.

Otwarte pytania badawcze dotyczą natury kształtowania się właściwości osobowych tworzących konstrukt charakterystyczny dla współuzależnienia. Badania zmierzały do poznania biografii współuzależnionych kobiet na podstawie ich życiowych historii złożonych z indywidualnych doświadczeń oraz do pogłębionego rozumienia związków tych historii ze współuzależnieniem z perspektywy badanych kobiet.

Materiał i metody
W prezentowanych badaniach zastosowano metodę narracyjnego, częściowo ustrukturyzowanego wywiadu autobiograficznego zawierającego pytania otwarte, który zmierzał do poznania i zrozumienia doświadczeń życiowych tak, jak są one przeżywane przez osoby badane, w sposób niezakłócony interwencją badacza [23]. W badaniach jakościowych historia życia rozumiana jest jako zewnętrzny wyraz tożsamości człowieka lub jak wynika z nurtu konstruktywistycznego – stanowi zbiór procesów, które ją tworzą [24, 25: 331–338].

Posłużenie się wywiadem pozwoliło na zastosowanie równoległej metody, polegającej na obserwacji osób badanych w czasie prowadzonych rozmów, co zwiększało szansę uzyskania odpowiedzi na sformułowany problem badawczy. Należy przy tym zaznaczyć, że w badaniach społecznych doceniana jest elastyczność metody wywiadu, która sprzyja dokonywaniu modyfikacji, także w trakcie jego przeprowadzania [26, 27: 81–120]. Wyselekcjonowanie grupy osób zaproszonych do badań odbyło się zgodnie z zasadą celowego doboru próby, czyli na doborze elementów charakteryzujących się jakąś szczególną właściwością [28, 29: 167]. W badaniu wzięły udział 32 kobiety w przedziale wiekowym 28–68 lat, korzystające ze specjalistycznej pomocy psychologicznej, u których w wyniku rozmów, obejmujących także wypełnienie kwestionariusza na temat współuzależnienia [12], rozpoznano objawy współuzależnienia. Średnia wieku badanych kobiet wynosiła 47 lat.

Blisko połowa badanych (14 osób) miała wykształcenie średnie, osiem kobiet – wyższe, siedem – zasadnicze zawodowe, trzy – podstawowe. Dwadzieścia pięć z nich deklarowało, że są wyznania katolickiego, pięć było ateistkami i dwie – bezwyznaniowe. Dwadzieścia dwie kobiety pozostawały w związku małżeńskim, pięć w konkubinacie, cztery były rozwiedzione i mieszkały z byłymi mężami, jedna to wdowa pozostającą w związku nieformalnym. Średni czas trwania związków wynosił 19 lat. Ponad połowa badanych (18 osób) mieszkała w dużym mieście, dziewięć osób – w małym, pięć – na wsi.

Procedura i przebieg badań
Procedura badania rozpoczynała się od rysunku linii dotychczasowego życia [30] badanych kobiet, z dowolnie przyjętym podziałem na etapy, którym nadawano indywidualnie pojmowane kategorie wiekowe oraz tytuły. Umożliwiło to poznanie subiektywnej percepcji doświadczeń i ich organizowania w przestrzeni całego życia, pozwalało osobom badanym na lepszy wgląd we własne doświadczenia. Następnie przeprowadzano wywiady, które, za zgodą osób badanych, były nagrywane i poddawane transkrypcji [31].

Wywiad zaprojektowano na podstawie schematu zaproponowanego przez McAdamsa [24, 32: 159–161]. Zawarto w nim pytania otwarte dotyczące m.in. kluczowych wydarzeń, rozdziałów (etapów) życia, ważnych osób i instytucji, osobistych poglądów, obrazu własnej osoby, relacji społecznych. Odpowiedzi osób badanych na niektóre pytania pojawiały się spontanicznie w innych wątkach rozmowy, zmieniając strukturę wywiadu oraz kolejność omawianych tematów, co jest zgodne z praktyką stosowaną w badaniach jakościowych [33].

Centralnym motywem wywiadu było odkrywanie indywidualnych znaczeń narracji, co wskazuje na hermeneutyczne cechy zastosowanej metody [34, 35]. Ponieważ temat przewodni wywiadu stanowiły życiowe doświadczenia, pytania otwarte zawężano przy użyciu dodatkowych pytań zgodnych z tematem rozmowy [36].

Każdy wywiad poprzedzała luźna rozmowa służąca nawiązaniu kontaktu i stworzeniu klimatu sprzyjającemu wywiadowi. Wywiad składał się z kilku etapów: wprowadzenia zawierającego instrukcje i objaśnienia [37, 38], klaryfikacji przy użyciu pytań prowadzących do uzyskania wyjaśnień niezrozumiałych i niekompletnych elementów wypowiedzi oraz ustalania chronologii wydarzeń, pogłębiania tematu przy użyciu pytań zewnętrznych w celu uzyskania istotnych z perspektywy badawczej informacji [39], interpretacji własnych doświadczeń ujawnionych przez osoby badane w trakcie rozmowy oraz zakończenia polegającego na powrocie do rozmowy wykraczającej poza tematykę badań.

Wyniki
Podczas analizy wyników przeprowadzonych badań posługiwano się podejściem interpretatywnym [27: 399], gdzie opowieści badanych osób traktowane są jako tekst stanowiący symboliczną formę, a znaczenia wewnętrzne jako stałe, głębokie ustosunkowania podmiotowe [40, 41], do których badacz dociera przez interpretację opowieści. Służy temu podejście hermeneutyczne [28, 42], zmierzające do wysublimowania subiektywności narracji z możliwie najbardziej precyzyjnym opisem jej wewnętrznego doświadczenia, traktując ten opis jako rzeczywistość obiektywną [43: 4].

Zamierzeniem związanym z użyciem autobiograficznego wywiadu narracyjnego było odtworzenie wydarzeń w perspektywach temporalnych obejmujących wszystkie etapy życia badanych, a zadawane pytania zmierzały do uzyskania konceptualizacji sensu opisywanych wydarzeń z punktu widzenia osób badanych. Interpretacji wywiadów dokonano za pomocą rekonstrukcji systemu znaczeń podmiotowych [43: 4–6], w której narracjom przyporządkowano sensy i znaczenia, mając na uwadze pytania badawcze. Transkrypcje wywiadów poddano procedurom analizy struktury wypowiedzi i analizy języka w obszarach sekwencji, autoprezentacji i autoidentyfikacji oraz czasu narracji [44: 129]. Wywiady zostały podzielone na sekwencje przy użyciu metody prezentacji wyników badań [44]. Podstawę dla dokonanego podziału stanowiły formalne cechy wypowiedzi badanych kobiet dotyczące m.in. zmiany czasu czy podmiotu opowiadania. Następnie przeanalizowano tematy ujawniane w kolejnych sekwencjach, obrazując je na wykresie graficznym. Ze względu na obszerność materiału badawczego niemożliwe jest zamieszczenie w tym tekście wszystkich struktur zebranych narracji. Na potrzeby przedstawienia zastosowanej metody na rycinie 1 zilustrowano przykład struktury losowo wybranego wywiadu.



Ponieważ charakter struktury narracji uwarunkowany jest znaczeniami wewnętrznymi, jej zrekonstruowanie stanowiło podstawę dla dokonywania interpretacji. Cechy formalne wywiadu oraz jego specyfika pełnią lustrzaną rolę dla wewnętrznych znaczeń warunkujących kolejność, częstotliwość oraz intensywność elementów (tematów) pojawiających się w opowiadanej biografii, a także dla ich wzajemnych powiązań [44: 131]. Analiza narracji obejmowała także treści wypowiedzi odnoszących się do postawionych pytań badawczych, których rezultaty zaprezentowano poniżej.

Znaczące wydarzenia w biografiach osób współuzależnionych
Wydarzenia znaczące w biografiach badanych kobiet wiązały się z udziałem ważnych dla nich osób z otoczenia społecznego, do których należeli m.in. rodzice, dziadkowie, rodzeństwo, dalsi krewni, a także przyjaciele i znajomi oraz życiowi partnerzy. W uzyskanych narracjach istotny punkt odniesienia dla ujawnianych wątków stanowiła rodzina – zarówno prokreacyjna, jak i generacyjna, a głównymi tematami wszystkich opowieści, tworzącymi tło dla omawianych wydarzeń, były doświadczenia związane z doznawaniem strat w różnych obszarach życia, powodujących przeżywanie cierpienia.

Straty, o których tu mowa, dotyczyły m.in. utraty bliskiej osoby (np. z powodu jej odejścia, śmierci, wyjazdu czy zmiany miejsca zamieszkania), utraty domu rozumianego jako miejsce zamieszkania (np. wskutek ucieczki z domu, bycia z niego wyrzuconym czy w związku ze śmiercią rodziców i pobytem w placówce opiekuńczo-wychowawczej) i utraty poczucia bezpieczeństwa (w związku z przemocą fizyczną, psychiczną lub seksualną, z zaniedbaniem ze strony rodziny i rówieśników oraz brakiem jasności i spójności w obrębie komunikacji wewnątrzrodzinnej, przejawiającym się w zniekształcaniu i zaprzeczaniu faktom o rzeczywistej sytuacji i problemach rodzinnych).

Inne kategorie strat dotyczyły m.in. utraty szacunku do siebie (np. w związku z doznawaniem zdrady, upokorzeń, poniżania, krytyki czy wykorzystywania), utraty szacunku do innych osób (np. do uzależnionego rodzica zaniedbującego własne zdrowie, wygląd i higienę osobistą oraz niewywiązującego się z powziętych zobowiązań), utraty godności (wynikającej z braku zdolności do przeciwstawiania się zdradzie, poniżaniu i wykorzystywaniu), utraty zaufania do innych ludzi, utraty wiary (w Boga, innych ludzi lub we własne kompetencje), a także utraty oszczędności lub majątku (np. wskutek długów zaciągniętych przez bliską osobę, kradzieży, bankructwa lub przekazania środków finansowych na rzecz innych osób, instytucji lub organizacji).

Ostatnie dwie kategorie to utrata zdrowia i utrata chęci do życia. Utrata zdrowia jest wynikiem permanentnego poświęcania się dla innych, przy jednoczesnym zaniedbywaniu własnych potrzeb oraz funkcjonowania w stanie podwyższonej czujności i gotowości do działania, ale także sięgania po używki i środki farmakologiczne (leki uspokajające, uśmierzające ból, nasenne i przeciwdepresyjne). Utrata chęci do życia powstaje na skutek poczucia osamotnienia i koncentrowania się na porażkach, a także problemów zdrowotnych oraz braku wiary w lepszą przyszłość.

Zaprezentowane kategorie strat były wzajemnie ze sobą związane, łącząc się w większe grupy tematyczne. Na przykład utrata szacunku do siebie wiązała się z utratą godności, utratą szacunku do innych, a także wiary, zaufania i bezpieczeństwa. Każda z doświadczanych strat miała swoje źródło lub przyczyniała się do innej, wzmagając przeżywane cierpienie.

W zebranych narracjach okresy dzieciństwa i młodości obfitowały w wydarzenia powiązane z domem rodzinnym i edukacją. Przeważały tematy obejmujące relacje rodzinne, konflikty i tajemnice rodzinne, np. dotyczące niejasnych powodów wyjazdu lub śmierci jednego z domowników, rozwodu rodziców, ich niewierności i wielu innych pojawiających się w rodzinie problemów o charakterze finansowym i relacyjnym.

Wszystkie rodzaje wymienionych strat były efektem trudnych i bolesnych doświadczeń (np. rozstania rodziców, śmierci bliskiej osoby, zmiany miejsca zamieszkania, pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej, doświadczania biedy, przemocy ze strony jednego lub obojga rodziców, obserwowania przemocy pomiędzy rodzicami, braku zainteresowania z ich strony) i generowały odczuwanie przykrych stanów emocjonalnych, tj. stresu, smutku, rozpaczy, wstydu, wstrętu, żalu, poczucia krzywdy, niepewności, poczucia winy, strachu, lęku i obawy, poczucia samotności, odrzucenia, osamotnienia i niezrozumienia oraz poczucia wewnętrznej pustki.

Biografie badanych kobiet obfitowały w liczne deficyty i zaniedbania mające swoje źródło w dzieciństwie, a kontynuację w okresie młodości i dorosłości. Rodzice narratorek jawili się jako nadmiernie wymagający (ok. 59%), nieobecni (12,5%) lub mało zaangażowani w pełnienie ról i zadań rodzicielskich (ok. 28%). Spełnianie oczekiwań rodziców, często przekraczających psychofizyczne możliwości badanych kobiet (np. opieka nad młodszym rodzeństwem, przygotowywanie posiłków dla całej rodziny, ciężka praca na gospodarstwie rolnym), stanowiło próbę uzyskania akceptacji z ich strony. W związku z obwinianiem się o problemy mające miejsce w rodzinie, przez wykonywanie zadań ponad własne siły kobiety usiłowały zrekompensować rodzicom swoją niedoskonałość, a także uchronić się przed krzywdzącą krytyką z ich strony i uniknąć doświadczania przykrych emocji, takich jak lęk czy poczucie winy.

Ojców narratorek, w przeważającej większości (ok. 90%), cechowała niedostępność i chłód (fizyczny i emocjonalny) oraz brak zainteresowania problemami córek z uwagi na zaabsorbowanie własnymi sprawami (np. pracą, piciem alkoholu, odpoczynkiem). Akceptacja ze strony ojca warunkowana była spełnianiem jego oczekiwań dotyczących nauki, porządku itp. W sposób bezwzględny i dokuczliwy deprecjonowali wygląd, zdolności, umiejętności, inteligencję oraz wybory dokonywane przez córki. Z kolei matki cechowały pasywność i bezradność wobec przeżywanych trudności małżeńskich oraz brak zdolności do interweniowania w sytuacjach zagrożenia. Swoje relacje z matkami większość badanych kobiet (ok. 78%) uznawała za pozytywne (niezagrażające), jednocześnie podkreślała brak zainteresowania budowaniem bliskich relacji oraz brak okazywania wsparcia, opieki i troski z ich strony.

Wpływ znaczących zdarzeń na kształtowanie się relacji społecznych i osobowości
Przykre doświadczenia narratorek mające miejsce w domu rodzinnym oraz związane z nimi deficyty w zakresie bezwarunkowej miłości i akceptacji stanowiły bodziec do dalszych poszukiwań na kolejnych etapach ich życia – w relacjach rówieśniczych i miłosnych. Kobiety te podejmowały liczne, ale bezskuteczne wysiłki, aby zwrócić na siebie uwagę koleżanek i zyskać szacunek, naśladując ich wygląd i zachowanie, dając prezenty lub czyniąc przysługi, w zamian jednak spotykały się z brakiem akceptacji, odrzuceniem i zdradą. Zachowania te były charakterystyczne dla wszystkich badanych kobiet.

W zdecydowanej większości (ok. 94%) przejawiały one także trudności w nawiązywaniu relacji z płcią przeciwną, którym towarzyszyło przeświadczenie o braku własnej atrakcyjności i przekonanie, że nie zasługują na zainteresowanie ze strony mężczyzn. Wobec mężczyzn, którzy okazywali im zainteresowanie, żywiły nieufność i podejrzliwość. Kiedy zawierały związki, były to związki zbyt symbiotyczne – ich relacje cechowały się nadmiernym przywiązaniem i zaangażowaniem. Wszystkie narratorki opisywały własne trudności ze zrywaniem relacji. Nawet jeśli były one dla nich krzywdzące, tolerowały zdradę i przemoc. Intensywnie przeżywały rozstania, popadając w rozpacz. Ciężko było im zaakceptować decyzję partnera o odejściu, podejmowały dramatyczne wysiłki, aby skłonić go do powrotu, a w sytuacji odmowy utwierdzały się w przekonaniu o braku własnej atrakcyjności.

W ciągu życia narratorki dużo inwestowały w relacje społeczne (rodzinne, partnerskie, przyjacielskie, zawodowe i sąsiedzkie), tolerując krzywdy i upokorzenia, rezygnując z własnych potrzeb, za wszelką cenę dążyły do utrzymania tych relacji.

Zranioną duszę próbowały ukoić, podejmując aktywności w różnych obszarach życia społecznego (np. praca, nauka, sztuka, duchowość, uprawianie sportu, działalność charytatywna). Natomiast aby niwelować przykre uczucia, stosowały używki i substancje psychoaktywne, np. alkohol, papierosy, narkotyki oraz leki uspokajające, przeciwbólowe, nasenne i przeciwdepresyjne. Dotyczyło to 69% badanych, 62% kobiet ujawniało tendencję do zachowań autodestruktywnych i kompulsywnych, np. do gromadzenia przedmiotów, pracoholizmu, bulimii, u 28% z nich zachowania te występowały równocześnie.

W okresie dzieciństwa badane kobiety najczęściej odgrywały w swoich rodzinach role Bohaterek (56%), pełniąc obowiązki należące do osób dorosłych (np. opieka nad młodszym rodzeństwem, pocieszanie rodziców) albo stawały się Niewidzialne (34%), zamykając się we własnym świecie fantazji i unikając kontaktów społecznych. Znacznie rzadziej stawały się Kozłami ofiarnymi (6%) lub Maskotkami (3%).

Odgrywanie tych ról miało swoją kontynuację także na dalszych etapach ich życia, na których przejawiały trudności w relacjach społecznych i respektowaniu granic psychologicznych, swoich i innych ludzi. Charakteryzowała je nadodpowiedzialność, nadopiekuńczość i nadwrażliwość oraz tendencja do działania na rzecz innych osób, przy jednoczesnym zaniedbywaniu własnych potrzeb i odmawianiu sobie prawa do popełniania błędów. Z uwagi na to, że ich potrzeby nie były dostrzegane i zaspokajane przez osoby najbliższe, badane kobiety cechowała niska samoocena, wyrażająca się m.in. w zniekształcaniu (zaniżaniu) wizerunku samej siebie, potrzebie kontrolowania i koncentrowania się na innych ludziach oraz na własnych porażkach.

Uzyskane narracje pozwoliły także na opisanie widocznych tendencji związanych z kształtowaniem się ich własnego Ja, posługując się pięcioczynnikową koncepcją osobowości (koncepcja Wielkiej Piątki) autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae [45]. W myśl tej koncepcji osobowość składa się z pięciu komponentów obejmujących: neurotyczność, ekstrawersję, ugodowość, otwartość na doświadczenie oraz sumienność. Zgodnie z tą koncepcją na osobowość człowieka składa się mieszanka wszystkich pięciu składników, które cechuje względna stałość i niezmienność na przestrzeni życia.

Doświadczenia życiowe badanych kobiet wskazują na wyraźne tendencje dotyczące występowania wymienionych komponentów osobowości. Znaczny poziom neurotyczności charakteryzował 78% badanych kobiet. Przejawiał się on m.in. w nieśmiałości, impulsywności, nadwrażliwości, podwyższonej podatności na depresyjne nastroje oraz silnym przeżywaniu smutku i lęku, trudnościach w adaptacji do zmieniających się warunków otoczenia społecznego i radzeniu sobie z sytuacjami stresującymi, a także niskiej samoocenie i braku emocjonalnej równowagi.

Opisywane w narracjach zdarzenia ujawniły u 56% badanych znacznie rozwinięty komponent ugodowości, o czym świadczy m.in. prostolinijność, tendencja do altruistycznych zachowań, ulegania innym ludziom z jednoczesną rezygnacją z własnych potrzeb i pragnień oraz niska zdolność do respektowania granic psychologicznych innych osób oraz własnych.

Natomiast w obszarze sumienności 75% osób badanych miało tendencję do nadodpowiedzialności, wytrwałości w działaniu, obowiązkowości i samodyscypliny. Badane kobiety charakteryzowała pracowitość i dążenie do porządku, nieraz przechodzące w sztywność, perfekcjonizm i pracoholizm oraz potrzeba bycia w porządku względem siebie i innych osób.

Opisywane przez kobiety doświadczenia nie ujawniły ekstrawertycznego wzorca zachowania, lecz wzorzec introwertyczny, co potwierdza m.in. dążenie do izolacji, ograniczania kontaktów społecznych i zewnętrznej stymulacji, a także tendencja do nieujawniania przeżywanych problemów i brak asertywności (trudności w odmawianiu i zachowywaniu zdrowych wewnętrznych i zewnętrznych granic psychologicznych). Wynik ten zanotowano u 87,5% osób objętych badaniem.

Nie można też mówić o otwartości na doświadczenia, ponieważ dostrzegalne jest unikanie dokonywania zmian w życiu osobistym i tendencja do trzymania się utartych, konwencjonalnych schematów, przy jednoczesnej ograniczonej zdolności dostrzegania alternatywnych rozwiązań, na co wskazuje m.in. skłonność do kontynuowania destruktywnych relacji społecznych. Tendencja ta uwidoczniła się u 92% badanych.

Przedstawiona wyżej charakterystyka komponentów daje ciekawy obraz czynników kształtujących osobowość kobiet, u których w dorosłości rozpoznano współuzależnienie. Czynniki te wymagałyby jednak potwierdzenia w pogłębionych badaniach przy zastosowaniu metodologii ilościowej, np. przy użyciu inwentarza osobowości Neo-FFI autorów koncepcji Wielkiej Piątki [46].

Tworzenie przekonań na temat własnego życia i własnej osoby
Przeprowadzone rozmowy wskazują także na związek poczucia sensu życia osób badanych z poczuciem własnej sprawczości, poczuciem wpływu na inne osoby i bycia potrzebnym czy przydatnym, co dotyczyło niemal wszystkich, bo aż 97% badanych osób. Istotę sensu życia narratorki odnajdywały m.in. w angażowaniu się w życie duchowe oraz działalność charytatywną, bezinteresownie pomagając innym ludziom i zwierzętom.

Już na początkowych etapach ich życia, w wyniku doświadczania licznych strat i cierpienia, zaczęły kształtować się u nich destruktywne przekonania stanowiące fundament postępowania w świecie społecznym, które ulegały wzmocnieniu pod wpływem przeżywania kolejnych trudności. Przekonania te dotyczą m.in. przeświadczenia, że na miłość trzeba zasłużyć, okazywanie prawdziwych myśli i emocji jest zagrażające i prowadzi do pogorszenia samopoczucia innych osób, o problemach się nie rozmawia, akceptacja innych uzależniona jest od stopnia spełniania ich oczekiwań, potrzeby innych osób są ważniejsze niż własne i należy je zaspokajać nawet za cenę utraty własnej godności, w życiu można liczyć tylko na siebie. Ponadto badane kobiety wierzyły, że ponoszą odpowiedzialność za problemy innych osób, mają wpływ na ich decyzje i wybory, potrafią rozwiązywać ich problemy, a niesienie pomocy jest ich obowiązkiem, nawet jeśli inni nie są wobec nich w porządku. Przekonane o własnej bezwartościowości i czarnej wizji przyszłości, za naturalne uznawały sytuacje, w których inni je krzywdzili i nie dotrzymywali danego słowa. Sens życia był wyznaczany i warunkowany przez poczucie bycia komuś potrzebnym.

Nadawanie znaczeń wydarzeniom życiowym
Przeżywanie cierpienia z powodu ponoszonych strat przez badane kobiety, a także brak jasności w sprawie wydarzeń mających miejsce w domu rodzinnym, nienazwane konflikty i liczne tajemnice rodzinne generowały konieczność indywidualnego interpretowania tych zdarzeń, które przybierały negatywny kształt. Ponad połowa narratorek (62%) żywiła nieufność i podejrzliwość względem innych osób, bliskie relacje utożsamiając z bólem, zagrożeniem i przeżywaniem przykrych emocji, tj. wstydu, lęku, poczucia winy, poczucia krzywdy, złości, obawy, poczucia pustki, poczucia odrzucenia, osamotnienia i niezrozumienia ze strony innych osób. Większość z nich (59%) przejawiała tendencję do interpretowania niejasnych i przykrych wydarzeń na swoją niekorzyść, przypisując sobie odpowiedzialność za nie. Cechowała je skłonność do ukrywania przeżywanych trudności, aby uniknąć odrzucenia i wzmocnienia odczuwanego wstydu. Uwewnętrznione poczucie winy i wstydu, wzmacniane przekonaniem o własnej odpowiedzialności za rodzinne problemy, potęgowało wiarę we własną zdolność do wpływania na myśli, zachowanie, uczucia i wybory innych osób. Niemal wszystkie kobiety (97%) w relacjach społecznych odznaczały się lojalnością, zaangażowaniem i oddaniem, jednocześnie postrzegając innych ludzi jako nieodpowiedzialnych, wymagających opieki i niezdolnych do samodzielnego troszczenia się o siebie. Żywiły także przekonanie, że relacje z innymi ludźmi mają jednostronny charakter. Zaspokajanie potrzeb innych ludzi było ważniejsze niż zadbanie o własne. W relacjach społecznych godziły się na to, aby inni je wykorzystywali, uznając to za normę.

Omówienie
Przeprowadzone badania pozwoliły zyskać istotną wiedzę i perspektywę na temat wydarzeń mających miejsce na przestrzeni życia współuzależnionych kobiet oraz zrozumieć te doświadczenia z ich perspektywy, a także potwierdzić koncepcję ujmującą współuzależnienie jako reakcję adaptacyjną, będącą odpowiedzią na przeżywane trudności i stres. Zaprezentowane wyniki badań pozwalają stwierdzić, że przeżywanie cierpienia i stresu w rodzinie generacyjnej na skutek doznawania kumulujących się strat, generujących powstanie licznych deficytów w obszarze emocjonalnym, w istotny sposób może przyczyniać się do formowania takich cech osobowych, które w późniejszym życiu są rozpoznawane w postaci objawów współuzależnienia. Uzyskane wyniki pozwalają także stwierdzić, że współuzależnienie nie jest chorobą, ale reakcją czy też odpowiedzią na trudne i bolesne doświadczenia z dzieciństwa, będące podłożem dla jego kształtowania. Reakcja, o której tu mowa, stanowi proces postępujący w różnym stopniu u różnych osób i ujawniający się w postaci charakterystycznych objawów w dorosłym życiu w relacji z osobą nadmiernie pijącą oraz nasilający się wraz z pogłębianiem się problemów w systemie rodzinnym. Funkcjonowanie w bliskiej relacji z osobą nadmiernie pijącą jest źródłem niewyobrażalnego stresu. Aby poradzić sobie z tym stresem, konieczne jest sięgnięcie po sprawdzone strategie myślenia i działania, które poznane w dzieciństwie umożliwiły przetrwanie tego okresu, utrwalając się w strukturach poznawczych współuzależnionych kobiet.

Przedstawione wyniki sugerują wagę respektowania doświadczeń biograficznych w procesie terapii współuzależnienia. Ponieważ zdarzenia z okresu dzieciństwa są istotnym czynnikiem stanowiącym fundament kształtowania się jego objawów, w terapii również nie można tego aspektu ignorować czy też pomijać. Mimo że objawy współuzależnienia ujawniają się w relacji z alkoholikiem, aby je zniwelować, nie wystarczy, by bliska osoba zaprzestała picia lub aby się z nią rozstać. Oczywiście taki scenariusz często przynosi korzyści, jednak zredukowanie nadmiernego picia przez bliską osobę nie spowoduje, że objawy współuzależnienia także ustąpią. Aby doprowadzić do zatrzymania rozwoju współuzależnienia, załagodzić jego objawy i zapobiec powrotowi do destruktywnych zachowań, niezbędne jest sięgnięcie do trudnych doświadczeń, ich przeżycie i odżałowanie [4, 47–52]. Nazwanie, ponowne przeżycie i nadanie im znaczeń oraz właściwe umiejscowienie odpowiedzialności za te wydarzenia to warunek konieczny uwolnienia się spod ich niszczącego wpływu i odzyskania równowagi w aktualnym życiu.

Ciekawe wyniki uzyskane w obrębie własnego Ja osób badanych zarysowują konstrukt cech i właściwości charakteryzujących się znaczną neurotycznością, introwersją zamiast ekstrawersji, sumiennością, ugodowością, przy skrajnie niskiej otwartości na doświadczenia. Wyniki te wymagają jednak zgłębienia i dalszej eksploracji w badaniach z zastosowaniem testów diagnostycznych. Sugerują one także kolejne pytania o związek współuzależnienia i przeżywania trudnych doświadczeń z udziałem rodziców z kształtowaniem się we wczesnych latach życia cech charakterologicznych i temperamentalnych tworzących osobowość. Może to stanowić kierunek dalszych poszukiwań badawczych.

Trzeba również podkreślić, że prezentowane tutaj wyniki badań nie mogą odnosić się do wszystkich kobiet z rozpoznaniem współuzależnienia. Badaniami bowiem objęto jedynie te kobiety, które zgłosiły się po specjalistyczną pomoc i które przy pomocy psychologa zidentyfikowały doświadczane przez siebie problemy jako współuzależnienie. Nadal nieznane pozostają doświadczenia biograficzne kobiet, które po taką pomoc się nie zgłosiły lub nie zdecydowały się na udział w terapii.

Piśmiennictwo:
1. Norwood R. Kobiety, które kochają za bardzo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis; 2004.
2. Sztander W. Poza kontrolą. Warszawa: Wydawnictwo PARPA; 2006.
3. Cermak TL. Diagnosing and treating co-dependence. Minneapolis: Johnston Institute
Books; 1986.
4. Mellody P, Miller AW, Miller JK. Toksyczne związki: anatomia i terapia współuzależnienia. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca; 2016.
5. Beattie M. Codependent No More: How to Stop Controlling Others and Start Caring for
Yourself. San Francisco: Harper; 1987.
6. Beattie M. Współuzależnienie: Przewodnik dla nowego pokolenia. Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina; 2011.
7. Jankowska M. Podejmowanie odpowiedzialności za męża i kontrola jego zachowań oraz
obniżone poczucie własnej wartości a rodzaje agresywności i poczucie winy u żon alkoholików. Kwart Nauk Fid Rat 2017; 3(31), 193-219.
8. Wegscheider-Cruse S. Nowa szansa: Nadzieja dla rodziny alkoholowej. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości; 2000.
9. Cierpiałkowska L, Grzegorzewska I. Dzieci alkoholików w perspektywie rozwojowej
i klinicznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM; 2016.
10. Mellody P. Toksyczna miłość. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca; 2005.
11. Wobiz A. Współuzależnienie w rodzinie alkoholowej: Czym to się je i jak się tym nie
udławić? Warszawa: Wydawnictwo Akuracik; 2001.
12. Beattie M. Koniec współuzależnienia: Jak przestać kontrolować życie innych i zacząć
troszczyć się o siebie. Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina; 1994.
13. Woititz JG. Małżeństwo na lodzie: Psychologiczne problemy żon alkoholików. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości; 1994.
14. Margasiński A. Rodzina alkoholowa z uzależnionym w leczeniu. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; 2011.
15. Cermak TL. A Time to Heal. Los Angeles: Jeremey P. Tarcher; 1998.
16. Sztander W. Pułapka współuzależnienia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia
i Trzeźwości; 2006.
17. Brown S. Bezpieczne przejście. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1995.
18. Ryś M. Rodzina z problemem alkoholowym: metody badań relacji interpersonalnych
w dysfunkcyjnych systemach rodzinnych. Warszawa: Wydawnictwo MCPS; 2014.
19. Grzegorzewska I. Dorastanie w rodzinach z problemem alkoholowym. Warszawa: Scholar; 2011.
20. Krawczyk-Bocian A. Doświadczanie zdarzeń krytycznych: Narracje biograficzne dorosłych dzieci alkoholików. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego; 2013.
21. Kurza K. Jak radzą sobie ze stresem żony alkoholików, które zgłosiły się na terapię?
Świat Probl 2004; 4: 7-13.
22. Sobolewska Z. W poszukiwaniu koncepcji współuzależnienia. Świat Probl 1996; 1-2(36-
37): 4-10.
23. Schütze F. Biographieforschung und narratives Interview. Neue Praxis 1983; 13(3): 283-93.
24. McAdams DP. The Life Story Interview. Evanston, IL: Northwestern University; 1995.
25. Harre R, Solcum N. Disputes as complex social events: the uses of positioning theory.
Com Knowl 2003; 9(1): 100-18.
26. Kvale S. InerVievs: Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana; 2004.
27. Denzin NK, LincolnYS. Metody badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2009.
28. Jemielniak D. Badania jakościowe: metody i narzędzia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2012.
29. Shaughnessy JJ, Zechmeister EB, Zechmeister JS. Metody badawcze w psychologii.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2002.
30. Widera-Wysoczańska A. Wykorzystanie metody jakościowej w badaniach psychologa klinicznego. In: Straś-Romanowska M (ed.). Szkice psychologiczne: Doniesienia z badań: Aplikacje. Refleksje. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego; 2002, p. 165-91.
31. Bezemer J, Mavers D. Multimodal transcription as academic practice: a social semiotic
perspective. Intern J Soc Res Methodol 2011; 14(3): 191-207.
32. Soroko E. Poziom autonarracyjności wypowiedzi i użyteczność wybranych sposobów
ich generowania (rozprawa doktorska). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Adama Mickiewicza; 2006.
33. Beale B, Cole R, Hillege S, McMaster R, Nagy S. Impact of in-depth interviews on
the interviewer: Roller coaster ride. Nur Health Scien 2004; 6: 141-7.
34. Bartosz B, Widera-Wysoczańska A. Ku psychologicznemu opisowi życia człowieka. In:
Przesmycka-Kamińska J (ed.). Refleksja nad etycznymi i teoretycznymi podstawami pomocy psychologicznej. Prace Psychologiczne, XXXIX. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego; 1994, p. 198-206.
35. Bartosz B. Ludzie chcą opowiedzieć swoją historię: Konstruowanie rzeczywistości
w narracji (przez pryzmat doświadczeń autobiograficznych). In: Dryll E, Cierka A (eds.).
Narracja. Koncepcje i badania psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN; 2004, p. 227-40.
36. Denzin NK. Interpretive biography. London: Sage; 1989.
37. Dryll E. Semantyczna analiza narracji: Metoda łącząca walory podejścia jakościowego
i ilościowego. In: Chmielnicka-Kuter E, Puchalska-Wasyl M (eds.). Polifonia osobowości. Aktualne problemy psychologii narracji. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; 2005, p. 205-25.
38. Dryll E, Cierpka A (eds.). Psychologia narracyjna: Tożsamość, Dialogowość, Pogranicza. Warszawa: Wydawnictwo Eneteia; 2011.
39. Jakob G. Wywiad narracyjny w badaniach biograficznych. In: Urbaniak-Zając D, Piekarski J (eds.). Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych: Studia i materiały.
Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; 2003, p. 111-26.
40. Straś-Romanowska M. Badania ilościowe vs. jakościowe: Pytanie o tożsamość psychologii. Rocz Psycholog 2010; 13(1): 97-105.
41. Straś-Romanowska M, Bartosz B, Żurko M. Badania narracyjne w psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Eneteia; 2010.
42. Ricoeur P. Egzystencja i hermeneutyka. Warszawa: Dom Wydawniczy PAX; 1985.
43. Bartosz B, Żurko M. Badanie narracyjne w podejściu interpretatywnym: wskazówka metodologiczna. Teraźn Czł Eduk 2014; 63(4): 19-38.
44. Żurko M. Doświadczanie tożsamości przez dorosłego człowieka. In: Straś-Romanowska M (ed.). Szkice psychologiczne: Doniesienia z badań. Aplikacje. Refleksje. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego; 2002, p. 87-101.
45. McCrae RR, John OP. An introduction to the Five-Factor Model and its applications.
J Pers 1992; 60: 175-215.
46. Zawadzki B, Strelau J, Szczepaniak P, Śliwińska M. Inwentarz osobowości NEO-FFI
Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP; 1998.
47. Wawerska-Kus J. Dlaczego to takie trudne. Krótki przewodnik po pracy z osobą współuzależnioną. Ter Uzal Współuzal 2014; 3: 15-8.
48. Sobolewska-Mellibruda Z. Psychoterapia współuzależnienia w podejściu integracyjnym.
Ter Uzal Współuzal 2008; 6: 16-20.
49. Sobolewska-Mellibruda Z. Psychoterapia dorosłych dzieci alkoholików: Strategie, procedury i opisy przypadków pracy psychoterapeutycznej. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo Instytut Psychologii Zdrowia; 2011.
50. Klimczak W. Praca terapeutyczna z problemem przemocy w rodzinie alkoholowej.
In: Lewicka-Zelent A (ed.). Przemoc rodzinna: Aspekty psychologiczne, pedagogiczne
i prawne. Poznań: Wydawnictwo Difin; 2017, p. 102-13.
51. Levine PA. Obudźcie tygrysa: Leczenie traumy. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca;
2017.
52. Foa EB, Hembree EA, Rothbaum BO. Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD: Emocjonalne przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne; 2014.

Przeczytaj także: "O zapomnianych rodzicach dzieci uzależnionych od alkoholu"