Original article
Chronotypes and sleep deprivation among adolescents

Wstęp

Wyniki badań z ostatnich kilkunastu lat zwracają uwagę na rozpowszechnienie zaburzeń snu wśród młodzieży. Deprywacja snu, sen niedający wypoczynku, nadmierna senność w ciągu dnia stanowią istotny problem w tej grupie wiekowej (Vignau i wsp. 1997; Kasperczyk i wsp. 2006; Kaneita i wsp. 2006; Buysse i wsp. 2008; Moore i Meltzer 2008; Roane i Taylor 2008; Fernández-Mendoza i wsp. 2009). Sugeruje się, że deficyt snu, który często występuje u młodzieży, może w znacznym stopniu wpływać nie tylko na postępy w nauce, lecz także na zdrowie psychiczne i fizyczne (Millman 2005; Pagel i wsp. 2007; Blunden i Chervin 2008; Buysse i wsp. 2008; Moore i Meltzer 2008; Roane i Taylor 2008; Fernández-Mendoza i wsp. 2009; Noland i wsp. 2009; Pagel i Kwiatkowski 2010). Jako główne czynniki wpływające na skrócenie snu nocnego wymienia się późną aktywność wieczorną (w tym korzystanie z Internetu, telefonów komórkowych, gier komputerowych; oglądanie filmów i programów telewizyjnych), wczesne godziny rozpoczęcia obowiązkowej nauki w placówkach oświatowych, dużą liczbę obowiązków szkolnych i domowych oraz opóźnienie fazy snu (phase delay) (Hansen i wsp. 2005; Buysse i wsp. 2008; Moore i Meltzer 2008; Roberts i wsp. 2009; Cain i Gradisar 2010). Część zaburzeń wydaje się mieć związek z relacjami społecznymi, statusem socjoekonomicznym (w tym koniecznością dodatkowej pracy), konsumpcją środków mających poprawić koncentrację i zmniejszyć senność (Pagel i wsp. 2007; Moore i Meltzer 2008). Podkreśla się także potencjalne znaczenie zmian psychologicznych, które zachodzą w okresie dojrzewania, oraz różnic w rytmice okołodobowej pomiędzy nastolatkami a osobami dorosłymi bądź dziećmi (Roenneberg i wsp. 2007; Hoban 2010).

Na podstawie różnic międzyosobniczych w zakresie indywidualnych preferencji pór zasypiania i budzenia się oraz aktywności psychofizycznej wyodrębniono odmienne typy aktywności dobowej, zwane chronotypami: skrajnie poranne, umiarkowanie poranne, pośrednie, umiarkowanie wieczorne i skrajnie wieczorne (Roenneberg i wsp. 2003, 2007; Zawilska i wsp. 2008). U podłoża międzyosobniczych różnic w rytmice okołodobowej leżą czynniki genetyczne, płeć, wiek oraz czynniki społeczno-ekonomiczno-cywilizacyjne. Sądzi się, że osoby o skrajnych chronotypach mogą mieć kłopoty z dostosowaniem swojej aktywności psychofizycznej do czasowych ram zajęć zawodowych, społecznych i rekreacyjnych (Wittmann i wsp. 2006; Roenneberg i wsp. 2007).

Celem pracy była analiza chronobiologicznych parametrów snu (długość snu i środkowy czas snu) i subiektywnej oceny problemów ze snem u młodzieży licealnej oraz próba korelacji pomiędzy chronotypem a deprywacją snu.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono metodą ankietową w okresie od lutego do kwietnia 2010 r. na 369 dziewczętach i 202 chłopcach w wieku 17–19 lat, uczniach II i III klasy sześciu liceów ogólnokształcących. Wykorzystano następujące ankiety: Kwestionariusz Rytmu Aktywności Dobowej (KRAD), będący polską adaptacją kwestionariusza Morningness–Eveningness Questionnaire (Jankowski i Ciarkowska 2008), Monachijski Kwestionariusz Chronotypu (MCQ; Roenneberg i wsp. 2003), ankietę oceny problemów ze snem; kwestionariusz Skali Nasilenia Bezsenności (Insomnia Severity Index – ISI; Bastien i wsp. 2001). Badanie przeprowadzono za zgodą Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (RNN/82/09/KE).

Wyniki uzyskane w ankietach analizowano z użyciem arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel oraz programów statystycznych GraphPad InStat wersja 3.05 dla Windows 95 (GraphPad Software, San Diego, Kalifornia, USA). Do obliczeń znamienności statystycznej różnic pomiędzy grupami stosowano test t-Studenta (dla porównania dwóch grup) lub test ANOVA, a następnie test Studenta-Newmana-Keulsa (przy porównaniach więcej niż dwóch grup). Do oceny korelacji pomiędzy wartościami ISI i wynikami KRAD zastosowano program GraphPad Prism wersja 4.00 dla Windows 95 (GraphPad Software, San Diego, Kalifornia, USA).

Wyniki

Rozkład chronotypów



Rozkład chronotypów oceniano, opierając się na danych uzyskanych z ankiet KRAD. W badanej populacji dominował chronotyp pośredni, który występował u 65,6% dziewcząt i 66,3% chłopców. Chronotyp umiarkowanie poranny wykazywało 27,4% dziewcząt i 23,8% chłopców. Chronotyp umiarkowanie wieczorny występował u 4,3% dziewcząt i 8,4% chłopców. Najrzadziej występowały chronotypy skrajne: zdecydowanie poranny – u 2,2% dziewcząt i 1,5% chłopców, oraz zdecydowanie wieczorny – u 0,5% dziewcząt.

Długość i środkowy czas snu

Do oceny długości snu i środkowego czasu snu wykorzystano dane z kwestionariusza MCQ. Średnia subiektywna długość snu w dni zajęć szkolnych (od poniedziałku do piątku) w populacji dziewcząt wynosiła 411 ±84 min, a chłopców – 419 ±96 min. Statystycznie znamiennie wydłużała się ona w soboty i niedziele, średnio o ok. 2 godziny: dziewczęta – 533 ±91 min*, chłopcy – 533 ±98*; *p < 0,05 względem wartości dla dni zajęć szkolnych (ryc. 1.). Największe różnice w długości snu pomiędzy weekendem a dniami zajęć szkolnych występowały u osób z chronotypem wieczornym, a najmniejsze – z chronotypem zdecydowanie porannym (tab. 1.).

Środkowy czas snu to punkt środkowy pomiędzy zaśnięciem a wybudzeniem badanej osoby. W badaniach chronobiologicznych służy do oceny fazy snu. W badanej grupie młodzieży licealnej środkowy czas snu w dni zajęć szkolnych przypadał na godziny: dziewczęta – 03:09 ±46 min, chłopcy – 03:27 ±53 min. W dni wolne od zajęć szkolnych był statystycznie znamiennie opóźniony o ok. 2 godziny: dziewczęta – 05:11 ±77* min, chłopcy – 05:33 ±83* min; *p < 0,05 względem wartości dla dni zajęć szkolnych (ryc. 2.). Środkowy czas snu chłopców znamiennie różnił się od środkowego czasu snu dziewcząt (pon.–pt.: t = 4,23, p < 0,0001; sob.–niedz.: t = 3,21, p = 0,0014). Największe różnice pomiędzy środkowymi czasami snu w weekendy a dniami zajęć szkolnych występowały u osób z chronotypem wieczornym, a najmniejsze – z chronotypem porannym (tab. 2.).

Problemy związane ze snem w ocenie własnej młodzieży

U 13% respondentów punktacja wg ISI przekraczała wartość progową. Ponadto 46% dziewcząt i 38% chłopców uzyskało 8–14 punktów w ISI. Analiza korelacji pomiędzy wartościami ISI i KRAD wykazała znamienny związek pomiędzy tymi parametrami: r = –0,277; 95% CI: od –0,384 do –0,164. Wśród problemów związanych ze snem wymienianych przez młodzież dominowały nadmierna senność i napady senności w ciągu dnia (tab. 3.). Prawie połowa dziewcząt (44%) i 30% chłopców deklarowało, że nadmierna senność w ciągu dnia dokucza im co najmniej raz w tygodniu. Tylko 3,5% dziewcząt i 11,3% chłopców nigdy nie miało problemów z napadami senności w ciągu dnia, a prawie co 9. badana osoba podała, że zmagała się z tym problemem codziennie.

Dyskusja

Uważa się, że optymalny czas snu dla osób dorosłych wynosi 7–8 godzin, a dla młodzieży w okresie dojrzewania 8–9 godzin w ciągu nocy (Ferrara i De Gennaro 2001; Moore i Meltzer 2008; Bixler 2009; McLaughlin Crabtree i Williams 2009; Noland i wsp. 2009; Roberts i wsp. 2009). Dane epidemiologiczne zwracają uwagę na stały wzrost odsetka populacji ogólnej (w tym młodzieży), która cierpi na przewlekły, narastający niedobór snu (Gibson i wsp. 2006; Kaneita i wsp. 2006; Bixler 2009; Noland i wsp. 2009). Przedstawiona w pracy analiza długości snu i środkowego czasu snu wskazuje na pogłębiający się w ciągu tygodnia niedobór snu u uczniów II i III klas licealnych. W dni wolne od zajęć uczniowie chodzili spać o późniejszych porach i budzili się później, znacznie wydłużał się ich sen nocny. Powyższe obserwacje dowodzą, że młodzież usiłuje odzyskać godziny snu stracone w ciągu tygodnia zajęć szkolnych. Brak znamiennych różnic pomiędzy respondentami sześciu szkół ogólnokształcących oraz podobne zmiany występujące u obojga płci wskazują na rozpowszechnienie tego zjawiska. Zjawisko kompensacji przez młodzież niedoborów snu poprzez wydłużanie snu nocnego w czasie dni wolnych od zajęć szkolnych opisywali inni autorzy (Saarenpää-Heikkilä i wsp. 1995; Giannotti i wsp. 2002; Carskadon i wsp. 2004; Hansen i wsp. 2005; Liu i wsp. 2008; Hoban 2010). Na pogłębiający się w czasie tygodnia niedobór snu wskazują także wyniki analizy danych z kwestionariuszy oceny problemów ze snem i skali nasilenia bezsenności. Najczęstszą dolegliwością podawaną przez uczniów była nadmierna senność i napady senności w ciągu dnia, które prawdopodobnie były wynikiem niedostatecznej ilości snu nocnego. Podobny obraz wyłania się z prac innych badaczy (Wolfson i Carskadon 1998; Fredriksen i wsp. 2004; O’Brien i Mindell 2005; Oginska i Pokorski 2006; Chung i Cheung 2008).

Wzór snu u młodzieży i ich rytmy dobowe różnią się od tych występujących u dzieci czy osób dorosłych (Mantz i wsp. 2000; Giannotti i wsp. 2002; Roenneberg i wsp. 2003, 2007; Moore i Meltzer 2008; Zawilska i wsp. 2008; Hoban 2010). Dorastająca młodzież preferuje późne godziny zasypiania (nawet w nocy) i późne godziny budzenia się, co jest typowe dla tej grupy wiekowej. U podłoża opóźnienia cyklu fazy snu i godziny budzenia się może leżeć wiele czynników, w tym m.in. czynniki społeczne oraz zmiany w rzeczywistym cyklu endogennego zegara biologicznego (Giannotti i wsp. 2002; Wolfson i Carskadon 2003; Millman 2005; Megdal i Schernhammer 2007; Moore i Melzer 2008; Noland i wsp. 2009; Pagel i Kwiatkowski 2010). Wyniki badań chronobiologicznych sugerują, iż zjawisko deprywacji snu i jego konsekwencje mogą stanowić większy problem dla osób z chronotypami wieczornymi niż porannymi (Roenneberg i wsp. 2003; Wittmann i wsp. 2006; Megdal i Schernhammer 2007). Uzyskane przez autorów niniejszej pracy dane dowodzą, że istnieje istotny związek pomiędzy chronotypem a deprywacją snu. Najbardziej widoczne różnice w długości snu pomiędzy weekendami a dniami zajęć szkolnych występowały u uczniów z chronotypem wieczornym. Podobne obserwacje opublikował zespół prof. Roenneberga (Roenneberg i wsp. 2003). Giannotti i wsp. (2002) w badaniu przeprowadzonym na młodzieży w wieku 14–19 lat stwierdzili, że u osób o chronotypach wieczornych rytm sen–czuwanie często był nieregularny. Ponadto częściej niż inni rówieśnicy uskarżali się oni na senność w ciągu dnia, odczuwali konieczność drzemek oraz zgłaszali większe problemy z koncentracją i mieli słabsze wyniki w nauce.

Długotrwała deprywacja snu może pociągać za sobą poważne konsekwencje zdrowotne i społeczne. Dane epidemiologiczne wskazują m.in. na związek pomiędzy deprywacją snu a otyłością (Megdal i Schernhammer 2007; Wing i wsp. 2009), zaburzeniami afektywnymi o charakterze lękowo-depresyjnym (Taylor i wsp. 2005; Buysse i wsp. 2008; Roane i Taylor 2008; Roberts i wsp. 2009; Talbot i wsp. 2010), zaburzeniami zachowania (impulsywność, agresja), trudnościami w radzeniu sobie ze stresem (Noland i wsp. 2009; Abe i wsp. 2010; Lund i wsp. 2010), podejmowaniem ryzykownych zachowań i stosowaniem środków psychoaktywnych (Johnson i wsp. 2001; Taylor i Bramoweth 2010). Niedobór snu zmniejsza stopień konsolidacji pamięci i ujemnie wpływa na koncentrację, funkcje poznawcze oraz proces uczenia się, prowadząc do pogorszenia wyników w nauce (Wolfson i Carskadon 2003; Millman 2005; Curcio i wsp. 2006; Hoban 2010; Pagel i Kwiatkowski 2010). Powyższe dane w powiązaniu z rozpowszechnieniem zjawiska deprywacji snu u młodzieży wskazują na konieczność podejmowania działań profilaktyczno-edukacyjnych w celu poprawy higieny snu i zapobiegania krótko- i długoterminowym skutkom zdrowotnym niedoboru snu.



Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi (503/3-011-01/503-01).

Piśmiennictwo

 1. Abe T, Hagihara A, Nobutomo K. Sleep patterns and impulse control among Japanese junior high school students. J Adolesc 2010; 33: 633-641.  

2. Bastien CH, Vallie`res A, Morin CM. Validation of the Insomnia Severity Index as an outcome measure for insomnia research. Sleep Med 2001; 2: 297-307.  

3. Bixler E. Sleep and society: an epidemiological perspective. Sleep Med 2009; 10 Suppl 1: S3-6.  

4. Blunden SL, Chervin RD. Sleep problems are associated with poor outcomes in remedial teaching programmes: a preliminary study. J Paediatr Child Health 2008; 44: 237-242.  

5. Buysse DJ, Angst J, Gamma A, et al. Prevalence, course, and comorbidity of insomnia and depression in young adults. Sleep 2008; 31: 473-480.  

6. Cain N, Gradisar M. Electronic media use and sleep in school-aged children and adolescents: a review. Sleep Med 2010; 11: 735-742.  

7. Carskadon MA, Acebo C, Jenni OG. Regulation of adolescent sleep: implications for behavior. Ann N Y Acad Sci 2004; 1021: 276-291.  

8. Chung KF, Cheung MM. Sleep-wake patterns and sleep disturbance among Hong Kong Chinese adolescents. Sleep 2008; 31: 185-194.  

9. Curcio G, Ferrara M, De Gennaro L. Sleep loss, learning capacity and academic performance. Sleep Med Rev 2006; 10: 323-337.

10. Fernández-Mendoza J, Vela-Bueno A, Vgontzas AN, et al. Nighttime sleep and daytime functioning correlates of the insomnia complaint in young adults. J Adolesc 2009; 32: 1059-1074.

11. Ferrara M, De Gennaro L. How much sleep do we need? Sleep Med Rev 2001; 5: 155-179.

12. Fredriksen K, Rhodes J, Reddy R, Way N. Sleepless in Chicago: tracking the effects of adolescent sleep loss during the middle school years. Child Dev 2004; 75: 84-95.

13. Giannotti F, Cortesi F, Sebastiani T, Ottaviano S. Circadian preference, sleep and daytime behaviour in adolescence. J Sleep Res 2002; 11: 191-199.

14. Gibson ES, Powles AC, Thabane L, et al. “Sleepiness” is serious in adolescence: two surveys of 3235 Canadian students. BMC Public Health 2006; 6: 116.

15. Hansen M, Janssen I, Schiff A, et al. The impact of school daily schedule on adolescent sleep. Pediatrics 2005; 115: 1555-1561.

16. Hoban TF. Sleep disorders in children. Ann N Y Acad Sci 2010; 1184: 1-14.

17. Jankowski KS, Ciarkowska W. Diurnal variation in energetic arousal, tense arousal, and hedonic tone in extreme morning and evening types. Chronobiol Int 2008; 25: 577-595.

18. Johnson EO, Breslau N. Sleep problems and substance use in adolescence. Drug Alcohol Depend 2001; 64: 1-7.

19. Kaneita Y, Ohida T, Osaki Y, et al. Insomnia among Japanese adolescents: a nationwide representative survey. Sleep 2006; 29: 1543-1550.

20. Kasperczyk J, Josko J, Cichoń-Lenart A, Lenart J. Epidemiologia zaburzeń snu u młodzieży mieszkającej na Górnym Śląsku. Sen 2006; 6: 8-13.

21. Liu X, Zhao Z, Jia C, Buysse DJ. Sleep patterns and problems among Chinese adolescents. Pediatrics 2008; 121: 1165-1173.

22. Lund HG, Reider BD, Whiting AB, Prichard JR. Sleep patterns and predictors of disturbed sleep in a large population of college students. J Adolesc Health 2010; 46: 124-132.

23. Mantz J, Muzet A, Winter AS. The characteristics of sleep-wake rhythm in adolescents aged 15-20 years. A survey made at school during ten consecutive days. Arch Pediatr 2000; 7: 256-262 [Article in French].

24. McLaughlin Crabtree V, Williams NA. Normal sleep in children and adolescents. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am 2009; 18: 799-811.

25. Megdal SP, Schernhammer ES. Correlates for poor sleepers in a Los Angeles high school. Sleep Med 2007; 9: 60-63.

26. Millman RP; Working Group on Sleepiness in Adolescents/Young Adults; AAP Committee on Adolescence. Excessive sleepiness in adolescents and young adults: causes, consequences, and treatment. Pediatrics 2005; 115: 1774-1786.

27. Moore M, Meltzer LJ. The sleepy adolescent: causes and consequences of sleepiness in teens. Paediatr Respir Rev 2008; 9: 114-121.

28. Noland H, Price JH, Dake J, Telljohann SK. Adolescents’ sleep behaviors and perceptions of sleep. J Sch Health 2009; 79: 224-230.

29. O'Brien EM, Mindell JA. Sleep and risk-taking behavior in adolescents. Behav Sleep Med 2005; 3: 113-133.

30. Oginska H, Pokorski J. Fatigue and mood correlates of sleep length in three age-social groups: school children, students, and employees. Chronobiol Int 2006; 23: 1317-1328.

31. Pagel JF, Kwiatkowski CF. Sleep complaints affecting school performance at different educational levels. Front Neurol 2010; 1: 125.

32. Pagel JF, Forister N, Kwiatkowki C. Adolescent sleep disturbance and school performance: the confounding variable of socioeconomics. J Clin Sleep Med 2007; 3: 19-23.

33. Roane BM, Taylor DJ. Adolescent insomnia as a risk factor for early adult depression and substance abuse. Sleep 2008; 31: 1351-1356.

34. Roberts RE, Roberts CR, Duong HT. Sleep in adolescence: prospective data on sleep deprivation, health and functioning. J Adolesc 2009; 32: 1045-1057.

35. Roenneberg T, Kuehnle T, Juda M, et al. Epidemiology of the human circadian clock. Sleep Med Rev 2007; 11: 429-438.

36. Roenneberg T, Wirz-Justice A, Merrow M. Life between clocks: daily temporal patterns of human chronotypes. J Biol Rhythms 2003; 18: 80-90.

37. Saarenpää-Heikkilä OA, Rintahaka PJ, Laippala PJ, Koivikko MJ. Sleep habits and disorders in Finnish schoolchildren. J Sleep Res 1995; 4: 173-182.

38. Talbot LS, McGlinchey EL, Kaplan KA, et al. Sleep deprivation in adolescents and adults: changes in affect. Emotion 2010; 10: 831-841.

39. Taylor DJ, Bramoweth AD. Patterns and consequences of inadequate sleep in college students: substance use and motor vehicle accidents. J Adolesc Health 2010; 46: 610-612.

40. Taylor DJ, Lichstein KL, Durrence HH, et al. Epidemiology of insomnia, depression, and anxiety. Sleep 2005; 28: 1457-1464.

41. Vignau J, Bailly D, Duhamel A, et al. Epidemiologic study of sleep quality and troubles in French secondary school adolescents. J Adolesc Health 1997; 21: 343-350.

42. Wing YK, Li SX, Li AM, et al. The effect of weekend and holiday sleep compensation on childhood overweight and obesity. Pediatrics 2009; 124: e994-e1000.

43. Wittmann M, Dinich J, Merrow M, Roenneberg T. Social jetlag: misalignment of biological and social time. Chronobiol Int 2006; 23: 497-509.

44. Wolfson AR, Carskadon MA. Sleep schedules and daytime functioning in adolescents. Child Dev 1998; 69: 875-887.

45. Wolfson AR, Carskadon MA. Understanding adolescents’ sleep patterns and school performance: a critical appraisal. Sleep Med Rev 2003; 7: 491-506.

46. Zawilska JB, Żytkowski A, Woldan-Tambor A i wsp. Okołodobowy rytm aktywności (chronotyp) a pora i długość snu u młodzieży i osób dorosłych. Sen 2008; 8: 61-66.