eISSN: 2084-9850
ISSN: 1897-3116
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne/Surgical and Vascular Nursing
Current issue Archive Manuscripts accepted About the journal Editorial board Reviewers Abstracting and indexing Subscription Contact Instructions for authors Ethical standards and procedures
Editorial System
Submit your Manuscript
3/2024
vol. 18
 
Share:
Share:
Original paper

Assessment of quality of life in peripheral artery disease three months after revascularisation surgery

Anna Nowaczyk
1
,
Justyna Cwajda-Białasik
2
,
Maria Teresa Szewczyk
2

  1. Department of Cardiac Rehabilitation and Health Promotion, Collegium Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Bydgoszcz, Poland
  2. Department of Perioperative Nursing, Collegium Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Bydgoszcz, Poland
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2024; 18(3): 107-112
Online publish date: 2024/10/19
Article file
- Ocena jakości.pdf  [0.08 MB]
Get citation
 
PlumX metrics:
 

Wstęp

Wraz ze starzeniem się społeczeństwa rośnie częstość występowania chorób układu krążenia. Choroby układu sercowo-naczyniowego obecnie uznawane są za główną przyczynę zgonów w krajach wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie [1]. Za rozwój aż 90% chorób układu krążenia odpowiedzialna jest miażdżyca, która jest głównym sprawcą chorób takich jak: zawał mięśnia sercowego, udar mózgu, a także choroba tętnic obwodowych [2]. Choroba tętnic obwodowych (ang. peripheral arterial disease – PAD) polega na częściowym zwężeniu, a w końcu całkowitym zamknięciu głównych naczyń zaopatrujących kończyny dolne. Zaawansowany proces miażdżycowy powoduje ból i zaburzenia ergonomii chodu, co ogranicza zdolność poruszania się i obniża poziom aktywności fizycznej pacjentów. Choroba tętnic obwodowych dotyka > 230 milionów dorosłych na całym świecie [3]. Częstość występowania i zapadalność na PAD są ściśle związane z wiekiem i wzrastają o > 10% wśród pacjentów w wieku 60–70 lat [4]. Dane epidemiologiczne sugerują, że występowanie PAD sięga 3–10% osób spośród całej populacji, zwiększa się natomiast u osób w grupie wiekowej powyżej 70. roku życia (15–20%) [5]. W Stanach Zjednoczonych przeprowadzono badania na grupie pacjentów w wieku > 70. roku życia oraz w wieku 50–69, u których istniały czynniki ryzyka rozwoju PAD, tj. palenie tytoniu, niski poziom aktywności fizycznej czy otyłość. Chorobę tętnic obwodowych zdiagnozowano u 29% osób z badanej populacji, a 18% spośród nich miało objawy chromania przestankowego [6]. Głównym objawem niedokrwienia jest chromanie przestankowe ograniczające zdolność chodzenia i sprawność funkcjonalną. Ból mięśni spowodowany niedostatecznym dopływem krwi negatywnie wpływa na jakość życia pacjentów [7, 8]. Chroniczny ból podczas poruszania znacząco ogranicza codzienną aktywność fizyczną, co nierzadko przekłada się na współtowarzyszące zaburzenia psychiczne i emocjonalne, tj. depresja czy zaburzenia snu. Ponadto ograniczenia fizyczne często prowadzą do wycofania z aktywności społecznej i ograniczenia w relacjach z rodziną i przyjaciółmi [9, 10]. Pomimo rosnącej liczby zachorowań, PAD nadal jest niedostatecznie przebadana i rozpoznawana często zbyt późno w porównaniu z innymi schorzeniami o etiologii miażdżycowej, tj. zawałem serca czy udarem mózgu [11]. Podjęcie problematyki jakości życia pacjentów z PAD poddawanych rewaskularyzacji jest podyktowane narastającym występowaniem chorób o podłożu miażdżycowym w społeczeństwie [12].
Celem badań była ocena wpływu leczenia chirurgicznego (rewaskularyzacji) PAD na jakość życia i dystans chromania przestankowego

Materiał i metody

Do badania zakwalifikowano 108 pacjentów z chorobą tętnic obwodowych przyjętych do Kliniki Chirurgii Naczyniowej i Angiologii w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy. Wszyscy włączeni do badania pacjenci wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu po wcześniejszym zapoznaniu się z jego charakterystyką i przebiegiem. Do badania zakwalifikowane zostały osoby spełniające następujące kryteria włączenia:
• PAD zdiagnozowana przez lekarza w stadium klinicznym stanowiącym wskazanie do zabiegu rewaskularyzacji (IIb według skali Fontaine’a),
• chory zakwalifikowany do planowego zabiegu rewaskularyzacji metodą klasyczną,
• endowaskularną lub hybrydową (1–5 dni przed operacją),
• brak jawnych klinicznie chorób narządu ruchu, stanów pourazowych kończyn dolnych (złamania, zabiegi ortopedyczne), zmian zwyrodnieniowych (RZS), chorób autoimmunologicznych, innych wpływających na interpretację wyniku badań.
•Do kryteriów wyłączenia z badania zaliczono:
•amputacja kończyny dolnej,
•chorzy poruszający się niesamodzielnie (z pomocą sprzętu ortopedycznego),
•obecność martwicy/owrzodzenia lub innych zmian obwodowych uniemożliwiających
•chorym samodzielne poruszanie się,
•ostre niedokrwienie kończyny dolnej,
•zdiagnozowana cukrzyca typu 1 lub 2,
•zaburzenia czucia w przebiegu różnych chorób, w tym neuropatii obwodowych, przebytych udarów i innych schorzeń,
•inne powiłania sercowo-naczyniowe, w tym świeży zawał mięśnia sercowego (w okresie uniemożliwiającym wykonanie testu na bieżni), niewydolność krążenia III–IV stopnia według NYHA,
•odmowa udziału chorego w badaniu.
Do badania wstępnie zakwalifikowano 108 chorych z PAD przyjętych na oddział w celu wykonania planowanej rewaskularyzacji. Powtórne badanie po 3 miesiącach przeprowadzono łącznie u 100 chorych. Przyczyną wyłączenia 8 chorych z analizy końcowej była: powtórna pilna rewaskularyzacja (2 chorych), amputacja kończyny (1 chory), nie stawienie się na wizytę kontrolną (5 chorych). Schemat kwalifikacji chorych do badania i końcowej analizy statystycznej przedstawiono na rycinie 1.
U wszystkich pacjentów spełniających kryteria włączenia do badania przeprowadzono ankietę wstępną i zebrano dane obejmujące: wiek, płeć, czas trwania choroby, a następnie przeprowadzono badanie obejmujące ocenę dystansu chromania przestankowego na bieżni elektycznej z wykorzystaniem protokołu Gardnera-Skinnera [13]. Badanie na bieżni elektrycznej obemojwało dwa pomiary: maksymalny dystans chromania (ang. maximal claudication distance – MCD), czyli dystans chodu, po przebyciu którego chory jest zmuszony do zaprzestania chodzenia z powodu silnego bólu, oraz dystans bezbólowy, czyli odcinek drogi pokonywany do momentu początku bólu (ang. pain-free walking distance – PFWD. W kolejnej części badania przeprowadzono ocenę jakości życia z wykorzystaniem standaryzowanego kwestionariusza WHOQOL-BREF (ocenia jakość życia w sferze fizycznej, społecznej, środowiskowej i psychologicznej). Wymienione badania przeprowadzone zostały dwukrotnie: po raz pierwszy w momencie kwalifikacji chorego do badania, w okresie poprzedzającym zabieg rewaskularyzacji tętnic obwodowych (1–5 dni przed) oraz po raz drugi – 3 miesiące po niepowikłanym zabiegu rewaskularyzacji.
Ocena dystansu chromania przestankowego początkowego i maksymalnego
Badanie zostało przeprowadzone na bieżni elektrycznej (Schwinn Fitness 810, Nautilus, Inc., Vancouver, USA). W badaniu wykorzystano protokół Gardnera-Skinnera. Prędkość chodu była stała – 3,2 km/godz., co 2 minuty marszu kąt nachylenia bieżni zwiększano stopniowo – o 2%, aż do osiągnięcia maksymalnej wartości 12% [14, 15]. Pacjentów poproszono o założenie wygodnego obuwia. Przed rozpoczęciem badania wyjaśniono, w jaki sposób sygnalizować pierwszy ból. Podczas badania oceniano dystans PFWD, czyli odcinek drogi do momentu pojawienia się pierwszego bólu w kończynie dolnej (łydce, stopie, pośladku, udzie), następnie pacjent kontynuował chód do czasu wystąpienia silnego bólu uniemożliwiającego kontunuowanie badania i wymagającego odpoczynku. Na tej podstawie określano MCD.
Kwestionariusz WHOQOL-BREF
Każdy uczestnik badania został poinstruowany, jak uzupełniać ankietę i poproszony o samodzielne wypełnienie kwestionariusza oceniającego jakość życia. WHOQOL-BREF składa się z 26 pytań, w tym 24 oceniają subiektywną jakość życia w 4 domenach: psychologicznej, fizycznej, społecznej i środowiskowej, oraz 2 pytań o całościowe postrzeganie jakości życia i subiektywną ocenę stanu zdrowia. Odpowiedzi kwestionariusza WHOQOL-BREF są skalowane w kierunku pozytywnym 1–5 pkt, co oznacza, że im wyższy wynik, tym bardziej zadowalający poziom jakości życia pacjenta. W celu obliczenia końcowego wyniku dla poszczególnych sfer jakości życia oblicza się średnią z przypisanych do nich pytań, a następnie dokonuje skalowania wyniku w celu uzyskania wartości w zakresie 0–100 [16].
Metody statystyczne
Równość wariancji i normalność rozkładu danych badano za pomocą testów Levene’a i Kołmogorowa-Smirnowa. Wszystkie wyniki przedstawione w tekście i tabelach 1, 2 wyrażono jako średnie ± odchylenie standardowe lub liczbowo. Wyniki PFWD, MCD, WHOQOL-BREF porównano za pomocą testów t-Studenta, natomiast do wszystkich zmiennych kategorycznych zastosowano test Spearmana lub Pearsona. Za istotną statystycznie uznano wartość p < 0,05. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu języka Python 3.8.10 (biblioteki: Pandas wersja 1.4.2, Scipy wersja 1.7.1, Matplotlib wersja 3.5.1).

Wyniki

W badaniu uczestniczyło 100 pacjentów (19 kobiet i 81 mężczyzn). Średnia wieku grupy badanej wynosiła 66,52 ±6,18, natomiast czas trwania choroby 4,17 ±2,52. Wykazano istotną statystycznie poprawę PFWD oraz MCD 3 miesiące po przeprowadzonej rewaskularyzacji. Długość dystansu PFWD poprawiła się o średnią wartość 10,26 m, natomiast MCD o 28,70 m. Uzyskano istotną poprawę jakości życia ocenianej za pomocą kwestionariusza WHOQOL-BREF we wszystkich aspektach (p < 0,001) oprócz domeny społecznej (p = 0,11).
Pacjenci z dłuższym czasem trwania choroby uzyskiwali istotną poprawę jakości życia w sferze fizycznej (p < 0,001). Nie wykazano zależności pomiędzy wiekiem czy czasem trwania choroby a pozostałymi domenami jakości życia (p > 0,05). Pacjenci, którzy uzyskali większą poprawę PFWD oraz MCD 3 miesiące po rewaskularyzacji uzyskiwali lepsze wyniki jakości życia w sferze fizycznej (p < 0,001).

Dyskusja

Szacuje się, że około 2 milionów osób na świecie z chromaniem przestankowym odczuwa obniżoną jakość życia, która wynika głównie z ograniczonych możliwości poruszania się [17]. Wielu autorów podkreśla w swoich pracach obniżony poziom jakości życia pacjentów z chorobą tętnic obwodowych [17–19]. Pacjentom z chromaniem przestankowym często towarzyszą depresja i lęk [20, 21]. W badaniu pacjentów z PAD wykorzystuje się kwestionariusze służące do definiowania i ilościowego określania ogólnego stanu zdrowia pacjentów. Ponadto ocena jakości życia umożliwia porównanie poziomu ograniczeń fizycznych na różnych etapach zaawansowania choroby. Specyficzne dla PAD kwestionariusze skupiają się z kolei przede wszystkim na zdolności poruszania się pacjenta, która oprócz bólu stanowi jeden z najważniejszych powodów obniżenia jakości życia. Wśród najczęściej wykorzystywanych kwestionariuszy w ocenie jakości życia pacjentów z PAD znajdują się: SF-36, SF–12, WHOQOL-BREF, EuroQoL. W badaniu własnym do oceny jakości życia wykorzystano kwestionariusz WHOQOL-BREF. Badanie będące przedmiotem niniejszej pracy wykazało, że zabieg rewaskularyzacji istotnie poprawił jakość życia pacjentów w sferach: psychologicznej, fizycznej i środowiskowej. Wiązało się to niewątpliwie z obniżeniem poziomu bólu i wydłużeniem dystansu chodu. Nie odnotowano jednak poprawy w sferze socjalnej. Pytania dotyczące sfery socjalnej dotyczyły poziomu zadowolenia z relacji z ludźmi, zadowolenia z życia intymnego oraz wsparcia otrzymanego od przyjaciół. Ponadto pacjenci chorujący dłużej uzyskali istotnie większą poprawę jakości życia w sferze fizycznej. Ta część kwestionariusza dotyczyła poziomu odczuwanych dolegliwości bólowych, poziomu energii w codziennym życiu, jakości snu, wydolności fizycznej oraz zdolności do podejmowania pracy. Poprawa tych aspektów u pacjentów leczonych przez wiele lat z powodu PAD może wskazywać na fakt, że leczenie zachowawcze może okazać się niewystarczające lub stanowić metodę wspomagającą proces leczenia. Henni i wsp. [22, 23] poddali korelacji maksymalny dystansu chromania przestankowego mierzony na bieżni (3,2 km/godz., kąt nachylenia 10%) z wynikami kwestionariusza WELCH (ang. walking limitation calcated by history), by obiektywnie ocenić zdolność chodu. Udowodniono, że zmiany w punktacji WELCH korelują ze zmianami obserwowanymi na bieżni u pacjentów z chromaniem przestankowym. Z kolei McDermott i wsp. [20] przeprowadzili badania porównujące stan psychiczny pacjentów z PAD (951 uczestników) z badanymi bez PAD (478 uczestników). Pacjenci oceniani byli w momencie rozpoczęcia obserwacji oraz raz w roku przez okres kolejnych 3 lat za pomocą geriatrycznej skali depresji (GDS). Analiza wykazała, że pacjenci z PAD częściej manifestują objawy depresji, niż osoby bez PAD. W chorobie tętnic obwodowych depresja często wynika ze zwiększonej śmiertelności przyczyn ogólnych i sercowo-naczyniowych. Inne badania [24] wykazały, że depresja częściej występuje wśród osób niepełnosprawnych, pozbawionych możliwości lokomocji lub z ograniczoną możliwością poruszania się. Zaburzenia chodu związane z PAD przyczyniają się zatem do wyższych wskaźników ryzyka rozwoju depresji. Ponadto u pacjentów z jednoczesnym występowaniem PAD oraz depresji odnotowano niższy poziom wytrzymałości w trakcie chodu, niż u osób z samym PAD. Wśród pacjentów z PAD badania przekrojowe udokumentowały zwiększoną częstość występowania depresji i gorszą sprawność funkcjonalną wśród pacjentów z dodatkowo zdiagnozowaną depresją. Im więcej objawów depresji według skali GDS, tym wolniejsza prędkość chodu i gorsza wydolność fizyczna oceniana 6-minutowym testem chodu [25]. Smolderen i wsp. [26] przeprowadzili 1,5-roczną analizę przebiegu objawów depresyjnych u pacjentów z PAD. Stu sześćdziesięciu sześciu pacjentów z PAD zostało zbadanych za pomocą 10-punktowej skali depresji Centrum Badań Epidemiologicznych oraz testu marszowego na bieżni elektrycznej. Wyjściowo objawy depresyjne występowały u 16% pacjentów. Pacjenci z depresją radzili sobie gorzej w teście chodu PFWD i MCD i osiągali średnio krótsze dystanse. W kolejnych okresach odnotowano, że objawy depresji były stabilne i porównywalne wśród pacjentów z PAD. Inne badania przeprowadzone przez Charr i wsp. [27] wykazały, że wyjściowa częstość występowania depresji wśród chorych z PAD wynosiła aż 35%. Pacjenci z depresją zanim zostali poddani rewaskularyzacji mieli wyższy odsetek wcześniejszych nieudanych rewaskularyzacji, dłuższy czas od momentu zdiagnozowania choroby, niższy odsetek drożności tętnic oraz wyższy współczynnik śmiertelności w porównaniu z pacjentami z PAD bez depresji. Badania przedstawione w pracy własnej wykazały, że pacjenci chorujący dłużej wykazują większe zadowolenia i poprawę jakości życia w sferze fizycznej. Klevsgard i wsp. [28] w swoich badaniach wykorzystali kwestionariusz Nottingham health profile (NHP) i wykazali, że rewaskularyzacja poprawia jakość życia poprzez zwiększenie wydajności snu i wydolności fizycznej oraz mobliności nawet rok po zastosowanej interwencji. Wann-Hansson i wsp. [29] za pomocą kwestionariusza NHP analizowali jakość życia pacjentów z przewlekłą chorobą tętnic kończyn dolnych oraz z krytycznym niedokrwieniem. W obu przypadkach jakość życia poprawiła się istotnie po przebytej rewaskularyzacji 48 miesięcy po interwencji.
Ograniczenia pracy
Pomimo że wielu autorów [30, 31] potwierdza skuteczność rewaskularyzacji dla poprawy jakości życia czy dystansu chodu, to badania przedstawione w niniejszej pracy wiążą się z pewnymi ograniczeniami. W okresie 3 miesięcy od momentu przeprowadzenia rewaskularyzacji ocenie nie podlegał poziom codziennej aktywności fizycznej pacjentów. Wiele badań [32, 33] wskazuje na znamienny wpływ regularnej aktywności fizycznej zarówno dla poprawy dystansu chodu, jak i jakości życia. Inni autorzy [34] z kolei sugerują, że masa ciała i związana z nią wartość wskaźnika masy ciałą (BMI) może przekładać się na wyniki testu chodu lub jakość życia pacjentów. Niniejsze badanie nie poddawało ocenie wartości wskaźnika BMI.
W nawiązaniu do wyników przedstawionych w niniejszej pracy należy podkreślić znamienny wpływ zabiegu rewaskularyzacyjnego na poprawę jakości życia pacjentów z PAD. Korzyści wynikające z zabiegu, takie jak wydłużenie dystansu chromania przestankowego PFWD oraz MCD, skutecznie zwiększają poziom jakości życia pacjentów z PAD nawet w krótkim czasie (3 miesiące po rewaskularyzacji). Najczęstszym wskazaniem do leczenia pacjentów z PAD jest poprawa ich stanu zdrowia: redukcja objawów, zwiększenie mobilności oraz jakości życia.

Wnioski

Rewaskularyzacja w przebiegu PAD przyczynia się do poprawy jakości życia oraz wydłużenia dystansu chromania przestankowego.
Wydłużenie dystansu chromania przestankowego przynosi pozytywne efekty w postaci poprawy jakości życia pacjentów z PAD.
Pacjenci dłużej chorujący na PAD odczuwają większą poprawę jakości życia w sferze fizycznej (wydolność fizyczna oraz sen).

Deklaracje

1. Badania zatwierdzone zostały przez Komisję Bioetyczną – KB 331/2019.
2. Podziękowania: Brak.
3. Zewnętrzne źródła finansowania: Brak.
4. Konflikt interesów: Brak.
Piśmiennictwo
1. Wachsmann-Maga A, Maga M, Polczyk R i wsp. Vascular inflammatory markers as predictors of peripheral arterial disease patients’ quality-of-life changes after endovascular treatment. J Clin Med 2023; 12: 3409-3412.
2. Wadström BN, Wulff AB, Pedersen KM i wsp. Elevated remnant cholesterol increases the risk of peripheral artery disease, myocardial infarction, and ischaemic stroke: a cohort-based study. Eur Heart J 2022; 43: 3258-3269.
3. Criqui MH, Matsushita K, Aboyans V i wsp. Lower extremity peripheral artery disease: contemporary epidemiology, management gaps, and future directions: a scientific statement from the American Heart Association. Circulation 2021; 144: 171-191.
4. Criqui MH, Aboyans V. Epidemiology of peripheral artery disease. Circulation 2015; 116: 1509-1526.
5. Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA i wsp. TASC II Working Group. Inter-society consensus for the management of peripheral arterial disease (TASC II). Eur J Vasc Endovasc Surg 2007; 33: 1-75.
6. Hirsch A, Criqui M, Treat-Jacobson D i wsp. Peripheral arterial disease detection, awareness, and treatment in primary care. JAMA 2001; 286: 1317-1324.
7. McDermott MM, Liu K, Greenland P i wsp. Functional decline in peripheral arterial disease: associations with the ankle brachial index and leg symptoms. JAMA 2004; 292: 453-461.
8. McDermott MM, Greenland P Liu K i wsp. The ankle brachial index is associated with leg function and physical activity: the walking and leg circulation study. Ann Intern Med 2002; 136: 873-883.
9. McDermott MM, Guralnik JM, Tian L i wsp. Incidence and prognostic significance of depressive symptoms in peripheral artery disease. J Am Heart Assoc 2016; 5: 29-59.
10. Tu HP, Lin CH, Hsieh HM i wsp. Prevalence of anxiety disorder in patients with type 2 diabetes: a nationwide population-based study in Taiwan 2000–2010. Psychiatr Q 2017; 88: 75-91.
11. Pradhan AD, Aday AW, Beckman JA. The big MAC attack on peripheral artery disease. Circulation 2020; 141: 1211-1213.
12. Grenon S, Hughes-Fulford M, Rapp J i wsp. Polyunsaturated fatty acids and peripheral artery disease. Vasc Med 2012; 17: 51-63.
13. Ballotta E, Lorenzetti R, Piatto G i wsp. Reconstructive surgery for complex aortoiliac occlusive disease in young adults. J Vasc Surg 2012; 56: 1606-1614.
14. Fokkenrood H, Houten M, Houtermann S i wsp. Agreements and discrepancies between the estimated walking distance, nongraded and graded treadmill testing, and outside walking in patients with intermittent claudication. Ann Vasc Surg 2015; 29: 1218-1224.
15. Mika P, Andrzejczak A, Konik A i wsp. Clinical methods of evaluating patients with intermittent claudication. Med Rehab 2011; 15: 10-20.
16. Kalfoss MH, Reidunsdatter RJ, Klockner CA i wsp. Validation of the WHOQOL-BREF: psychometric properties and normative data for the Norwegian general population. Health Quality Life Outcom 2021; 19: 1-12.
17. Graaff C, Ubbink DT, Kools EI i wsp. The impact of peripheral and coronary artery disease on health-related quality of life. Ann Vasc Surg 2002; 16: 495-500.
18. Hallin A, Bergqvist D, Fugl-Meyer K i wsp. Areas of concern, quality of life satisfaction in patients with peripheral vascular disease. Eur J Vasc Endovasc Surg 2002; 24: 255-263.
19. Hernandez-Osma E, Cairols MA, Marti XE i wsp. Impact of treatment on the quality of life in patients with critical limb ischaemia. Eur J Vasc Endovasc Surg 2002; 23: 491-494.
20. McDermott MM, Guralnik JM, Tian L i wsp. Incidence and prognostic significance of depressive symptoms in peripheral artery disease. J Am Heart Assoc 2016; 5: 29-59.
21. Tu HP, Lin CH, Hsieh HM i wsp. Prevalence of anxiety disorder in patients with type 2 diabetes: a nationwide population-based study in Taiwan 2000–2010. Psychiatr Q 2017; 88: 75-91.
22. Henni S, Ammi M, Semporé Y i wsp. Treadmill measured vs. questionnaire estimated changes in walking ability in patients with peripheral artery disease. Eur J Vasc Endovasc Surg 2019; 57: 676-684.
23. Chong PF, Garratt AM, Golledge J i wsp. The intermittent claudication questionnaire: a patient-assessed condition-specific health outcome measure. J Vasc Surg 2002; 36; 764-765.
24. Chang M, Phillips C, Coppin AK i wsp. An association between incident disability and depressive symptoms over 3 years of follow-up among older women: the women’s health and aging study. Aging Clin Exp Res 2009; 21: 191-197.
25. McDermott MM, Greenland P, Guralnik JM i wsp. Depressive symptoms and lower extremity functioning in men and women with peripheral arterial disease. J Gen Intern Med 2003; 18: 461-467.
26. Smolderen KG, Aquarius AE, de Vries J i wsp. Depressive symptoms in peripheral arterial disease: a follow-up study on prevalence, stability, and risk factors. J Affect Disord 2008; 110: 27-35.
27. Charr G, Zimmerman PM, Wang J, Dosluoglu HH. Patients with depression are at increased risk of secondary cardiovascular events after lower extremity revascularization. J Gen Intern Med 2008; 23: 629-634.
28. Klevsgard R, Risberg BO, Thomsen MB i wsp. 1- year follow-up quality of life study after hemodynamically successful or unsuccessful surgical revascularization of lower limb ischaemia. J Vasc Surg 2001; 33: 114-116.
29. Wann-Hansson C, Hallberg IR, Risberg B i wsp. Health-related quality of life after revascularization for peripheral arterial occlusive disease: long-term follow-up. J Adv Nurs 2005; 51: 227-226.
30. Beckman JA, Schneider PA, Conte MS. Advances in revascularization for peripheral artery disease: revascularization in PAD. Circulation 2021; 128: 1885-1912.
31. Paius CT, Constantin VD, Carap A i wsp. Revascularization impact: quality of life enhancement in chronic limb-threatening ischemia. J Mind Med Sci 2023; 10: 321-329.
32. Lanzi S, Boichat J, Calanca L i wsp. Gait changes after supervised exercise training in patients with symptomatic lower extremity peripheral artery disease. Vasc Med 2021; 26: 259-266.
33. Schieber MN, Pipinos I, Johanning JM i wsp. Supervised walking exercise therapy improves gait biomechanics in patients with peripheral artery disease. J Vasc Surg 2020; 71: 575-583.
34. Abi-Jaoude JG, Naiem AA, EdwardsT i wsp. A systematic review and meta-analysis of the effect of obesity on patients undergoing lower extremity revascularization. J Vasc Surg 2023; 78: 243-252.
Copyright: © 2024 Termedia Sp. z o. o. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
Quick links
© 2024 Termedia Sp. z o.o.
Developed by Bentus.