Onkologia (2006) vol. 10; 5 (224–230)
Wstęp
Rak piersi stanowi istotny światowy problem medyczny, społeczny i ekonomiczny,
jest bowiem drugim co do częstości występowania nowotworem u kobiet.
Według The Italian Association for Cancer Research [1] w 2002 r. stwierdzono 1 151 298 nowych przypadków raka piersi, 410 712 zgonów oraz ponad 4,4 mln kobiet z rozpoznaniem tej choroby. Zachorowalność na raka piersi jest
znacznie większa w krajach wysoko rozwiniętych ekonomicznie w porównaniu
z krajami rozwijającymi się. W Europie w 2004 r. zarejestrowano 371 tys.
nowych przypadków tej choroby [2]. W Polsce rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym. W 2000 r. stanowił 20,7% nowotworów złośliwych, a współczynnik zapadalności wyniósł 38,5 na 100 tys. kobiet [3]. Jest główną przyczyną zgonów kobiet z powodu nowotworów złośliwych.
Wciągu ostatnich 10–15 lat umieralność kobiet z powodu raka piersi spadła
w USA, Kanadzie, Australii, Wielkiej Brytanii o ok. 2,3% rocznie, dzięki profilaktyce
pierwotnej (badania USG, mammograficzne), postępowi terapeutycznemu
oraz w wyniku objęcia specjalną opieką kobiet z grupy podwyższonego
ryzyka [4, 5].
Nie jest znana bezpośrednia przyczyna powstawania nowotworów złośliwych
piersi, jednak na podstawie badań epidemiologicznych, klinicznych i laboratoryjnych
zidentyfikowano, z pewnym prawdopodobieństwem, grupę niezależnych czynników nazywanych czynnikami ryzyka, pozytywnie skorelowanych z zapadalnością na tę chorobę. Do uznanych czynników ryzyka należą: wiek (80% nowotworów piersi występuje po 50. roku życia); położenie geograficzne – grupa wysokiego ryzyka zamieszkuje w krajach ekonomicznie rozwiniętych; narażenie na promienie jonizujące w okresie dojrzewania; niektóre łagodne zmiany z widoczną proliferacją nabłonka, jak hiperplazja czy zmiany łagodne, którym towarzyszy atypia komórkowa; zwiększona ekspozycja na estrogeny endogenne i egzogenne (wczesna miesiączka – przed 11. rokiem życia, menopauza po 54. roku życia, bezdzietność lub późny pierwszy poród – po 40. roku życia, rak piersi u krewnych I i II stopnia); ryzyko genetyczne (mutacje genów BRCA-1, BRCA-2, BRCA-3, p53). Ponadto do czynników ryzyka zalicza się również: hormonalną terapię zastępczą rozpoczętą po 50. roku życia, stosowaną przez 10 lat i dłużej; otyłość po menopauzie; dietę bogatą w tłuszcze zwierzęce oraz czerwone mięso; brak aktywności fizycznej w czasie wolnym od pracy; nadużywanie alkoholu [6–9]. Udział w etiologii raka piersi jest także przypisywany ekspozycji na zawodowe czynniki fizyczne, jak pola elektromagnetyczne i promieniowanie jonizujące oraz
na czynniki chemiczne (pestycydy, rozpuszczalniki), aczkolwiek w tym względzie
występuje brak zgodności wśród badaczy [10].
Wśród wymienionych wyżej czynników ryzyka znajdują się te związane z trybem
życia, które mogą być zmieniane i tym samym odgrywać dużą rolę w prewencji
pierwotnej. Należą do nich: kontrola masy ciała, zwiększona aktywność
fizyczna, dieta bogata w warzywa i owoce oraz nienasycone tłuszcze, ograniczenie spożycia alkoholu [11, 12]. Większość badań potwierdza obniżenie ryzyka
zachorowania na raka piersi wśród kobiet aktywnych fizycznie średnio
o 30–40% [13]. Ochronny wpływ diety nie jest ustalony, wyniki badań są często sprzeczne [14]. Z kolei otyłość zwiększa ryzyko u kobiet po menopauzie [8].
Celem pracy jest ocena wpływu częstości spożywania warzyw i owoców na ryzyko zachorowania na raka piersi kobiet z województwa szczecińskiego,
o różnym poziomie aktywności fizycznej w ciągu życia i o różnym wskaźniku masy ciała.
Materiał i metody
Badania prowadzono od 15 września 1997 r. do 15 września 1998 r. Objęto nimi grupę 470 kobiet po zabiegu mastektomii, operowanych w szczecińskich klinikach i oddziałach chirurgicznych w latach 1993–1998 z histologicznie
potwierdzonym inwazyjnym lub in situ rakiem piersi. Spośród 470 zidentyfikowanych chorych 257 (54,7%, średnia wieku 55,0±11,3 lat) wypełniło ankietę i dostarczyło informacje o fizycznej aktywności w pracy zawodowej,
w czasie wolnym i uprawianiu sportów/ćwiczeń w ciągu życia oraz o częstości jedzenia owoców i surowych warzyw i zażywania witamin; 15,3% kobiet
zmarło lub było ciężko chorych, 28,5% odmówiło udziału w badaniach, 1,5% zmieniło adres. Grupę kontrolną stanowiły kobiety bez zdiagnozowanej choroby nowotworowej, hospitalizowane lub leczone w przychodniach z powodu innych chorób, jak choroby oczu, skóry, laryngologiczne lub kontrolujące swoje zdrowie. Do tej grupy włączono też kobiety (40%), które wypełniły ankiety
w miejscu pracy, tj. nauczycielki, krawcowe, pielęgniarki, sprzedawczynie, fryzjerki. Osoby z grupy kontrolnej zamieszkiwały w sąsiedztwie kobiet chorych i były dobrane pod względem wieku. Ankietę wypełniło 565 (84,3%) kobiet z grupy kontrolnej, o średniej wieku 52,2±12,2 lata. Wszystkie kobiety otrzymały pisemne zaproszenie do uczestnictwa w badaniach, łącznie z ankietą i metryczką, opracowane oddzielnie dla grupy po mastektomii i dla grupy kontrolnej, by uzyskać determinanty stylu życia operowanych kobiet przed stwierdzeniem u nich choroby nowotworowej oraz ustalić czas, jaki minął od operacji. Pytania ankietowe dotyczyły charakterystyk demograficznych (wiek, wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania,
sytuacja materialna), charakterystyk ze względu na znane czynniki ryzyka zachorowania na raka piersi (data pierwszej miesiączki, pierwszego porodu,
liczba porodów, karmienie piersią), danych antropometrycznych (masa ciała i wzrost), zażywania hormonów, częstości spożywania owoców i warzyw
(okazjonalnie, codziennie, kilka razy dziennie, 1–2 razy dziennie, kilka razy w tygodniu, kilka razy w miesiącu, raz w miesiącu), zażywania witamin β-karotenu, witaminy C, multiwitaminy), przeżycia ciężkiego długotrwałego
stresu psychicznego, warunków pracy (z zagrożeniem, praca stresująca), spożycia
alkoholu, aktywności fizycznej w czasie wolnym od pracy. Ankietowane kobiety mogły wybrać spośród 13 różnych form aktywności fizycznej (np. spacery, jazda na rowerze, praca w ogrodzie i na działce, uczestnictwo w ćwiczeniach fizycznych, uprawianie sportów, taniec, gimnastyka, aerobic, odpoczynek bierny z gazetą, przy TV), te, w których uczestniczyły bądź podać inne, niewymienione w ankiecie. Każdej wymienionej formie aktywności fizycznej przypisano odpowiednią jednostkę natężenia wysiłku fizycznego, określoną w MET-ach, zgodnie z klasyfikacją podaną przez Ainsworth i wsp. [15]. Jednostka MET określa wydatek energetyczny podczas spokojnego siedzenia. Na przykład spacer dla przyjemności odpowiada 3,5 MET, biegi 6,0 MET. Aktywność fizyczną w czasie wolnym od pracy określono za pomocą
trzech poziomów: niskiego (kobiety spędzały czas wolny głównie oglądając
TV, czytając, nie uprawiały żadnych sportów, bądź były sporadycznie aktywne
fizycznie), wysokiego (kobiety uprawiały sporty, ćwiczenia codziennie lub 2 razy w tygodniu przez co najmniej 4 lata, o natężeniu ≥5,0 MET oraz te, które
deklarowały uprawianie ćwiczeń fizycznych o umiarkowanym natężeniu częściej niż 4 razy w tygodniu). Trzeci poziom aktywności fizycznej – średni,
dotyczył kobiet, które raz w tygodniu były bardzo aktywne (≥5 MET) lub 1–4 razy w tygodniu wykonywały czynności o umiarkowanym
natężeniu (3,0–4,8 MET). Ponieważ żadna z badanych kobiet
nie deklarowała pracy zawodowej wymagającej dużego wysiłku fizycznego (≥6 MET), pracę ze względu na wysiłek fizyczny określono następująco: siedząca (praca wykonywana głównie na siedząco, wysiłek <2 MET), lekka (wysiłek 2–3 MET) oraz umiarkowana (czynności wymagające wysiłku większego niż 3 MET). Częstość spożywania owoców i warzyw ze względu na wskazane odpowiedzi podzielono na 3 poziomy: bardzo rzadko (odpowiedzi: sporadycznie, raz w miesiącu, kilka razy w miesiącu), rzadko (1–2 razy w tygodniu, kilka razy w tygodniu) i często (codziennie, kilka razy dziennie). Jako miarę względnego ryzyka obliczono iloraz szans (OR) i jego 95-% przedziały ufności (CI) za pomocą modelu regresji
logistycznej, dopasowanego metodą największej wiarygodności. Obliczenia wykonano używając programu Statistica 5.0 PL for Windows (StatSoft, Polska). Istotność statystyczną przyjęto dla p<0,05. Ryzyka są prezentowane dla modeli z minimalnym dopasowaniem (wiek) oraz z dopasowaniem na pozostałe zmienne kontrolujące. Główną zmienną zależną było wystąpienie raka piersi, zmienną niezależną – częstość spożywania owoców i warzyw lub suplementacja witamin. Dodatkowymi zmiennymi były te wszystkie, które zostały określone w metryczce oraz poziomy odpowiedniej aktywności fizycznej. Modele przedstawione w tabelach włączają tylko tezmienne kontrolujące, które zmieniały wartości OR o ≥5% lub poprawiały dopasowanie modelu. Trendy zmian ryzyka z poziomami częstotliwości spożywania owoców i warzyw obliczono używając logistycznego analogu do rozszerzonego
testu Mantel-Haenszela, włączając poziomy jako zmienne porządkowe. Szczegółowe dane dotyczące metodyki badań zaprezentowano w poprzedniej pracy [16].
Wyniki
Wyniki badań dotyczące porównania grupy kobiet po mastektomii z grupą kontrolną, ze względu na składowe stylu życia, zestawiono w tab. 1. Stwierdzono statystycznie istotne różnice między grupami dla następujących składowych: 1) częstości spożycia owoców i warzyw – kobiety z grupy kontrolnej w większym odsetku deklarowały jedzenie tych produktów często i w mniejszym bardzo rzadko; 2) aktywności fizycznej w ciągu życia, w czasie wolnym od pracy – odsetek kobiet o najwyższym poziomie aktywności był wyższy w grupie kontrolnej niż w grupie po mastektomii; 3) wskaźnika masy ciała (BMI, wyrażonego ilorazem masy ciała w kilogramach i kwadratu wysokości ciała w metrach) – średnia wartość BMI w grupie kontrolnej była istotnie niższa niż w grupie po mastektomii, podobnie jak i odsetek kobiet charakteryzujących się wskaźnikiem
≥26 kg/m2; 4) przeżycia silnego stresu – kobiety z grupy kontrolnej rzadziej deklarowały przeżycie stresu niż kobiety grupy po mastektomii. U ankietowanych, które zgłaszały przeżycie silnego, długotrwałego stresu bądź depresję, ryzyko zachorowania na raka piersi było 3,7 razy wyższe w porównaniu z tymi, które nie przeżyły stresu [16]. Nie zaobserwowano istotnej statystycznie różnicy między badanymi grupami leczonymi i nieleczonymi hormonami, a odsetek kobiet deklarujących spożywanie alkoholu był na granicy istotności i był nieco wyższy w grupie kontrolnej, podobnie jak suplementacja
witamin (p=0,056 i p=0,07, odpowiednio). Względne ryzyko zachorowania na raka piersi w zależności od częstości spożywania owoców i warzyw oraz suplementacji
witamin prezentuje tab. 2. Dieta bogata w owoce i warzywa powodowała istotne obniżenie ryzyka w obu modelach: modelu dopasowanym tylko pod względem wieku,
jak i dopasowanym pod względem wieku oraz pozostałych zmiennych mogących wpływać na związek między ryzykiem zachorowania a spożywaniem owoców i warzyw. Wyraźna była zależność zmniejszającego się ryzyka od wzrostu
częstości spożywania tych produktów (P<0,001). Kobiety deklarujące zażywanie witamin wykazywały obniżone ryzyko tylko w modelu dopasowanym pod względem wieku, lecz wykraczało ono poza graniczną znamienność (p=0,06).
Wprowadzenie do modelu innych zmiennych powodowało nieistotny statystycznie wzrost ryzyka. Relację ryzyko raka piersi – częstość spożywania owoców
i warzyw, badano w grupach kobiet o różnych poziomach aktywności fizycznej (tab. 3.). Ochronny wpływ spożywania tych produktów zaobserwowano w wypadku kobiet
zakwalifikowanych jako mało i średnio aktywne fizycznie w czasie wolnym od pracy. Kobiety o tych poziomach aktywności fizycznej, jedzące owoce i warzywa, miały
często co najmniej o 80% zredukowane statystycznie ważne ryzyko w porównaniu z tymi, które spożywały te produkty rzadko (OR=0,18, 95% CI=0,06–0,50, OR=0,20, 95% CI=0,08–0,50, odpowiednio, trend P<0,001). Zwiększona
częstość spożywania owoców i warzyw nie powodowała obniżenia ryzyka wśród kobiet o wysokiej aktywności fizycznej (95% CI wykraczały poza wartość 1,00, trend P=0,10). Ryzyko raka piersi w zależności od częstości spożywania owoców i warzyw badano w grupach kobiet o różnej wartości BMI (tab. 4.). Niezależnie od wartości BMI istotny spadek ryzyka wystąpił we wszystkich trzech rozpatrywanych grupach kobiet, a zależność między zmniejszonym ryzykiem a wzrostem częstości spożywania tych produktów była wyraźna. Niewielka liczba kobiet deklarujących jedzenie owoców
i warzyw bardzo rzadko, w każdej z grup o różnym BMI, mogła powodować brak precyzji w oszacowanych wartościach ryzyka.
Dyskusja
Przeprowadzone badanie dowodzi statystycznie ważnego ochronnego wpływu zwiększonego spożycia owoców i warzyw na ryzyko zachorowania na raka piersi, potwierdzając większość badań nad tym związkiem. Zmniejszone ryzyko
(z ważnym trendem) wystąpienia tej choroby obserwowano wśród kobiet spożywających wymienione produkty już przy częstości kilka razy w tygodniu, niezależnie od wartości BMI oraz wśród kobiet mało i średnio aktywnych fizycznie
w czasie wolnym od pracy. Nieduże znaczenie zmniejszonego ryzyka obserwowanego u kobiet bardzo aktywnych fizycznie, deklarujących trzeci poziom częstości spożywania owoców i warzyw, mogło wynikać ze zbyt małej liczebności ankietowanych, podających spożywanie tych produktów bardzo
rzadko (5/7). Zgodnie z posiadaną wiedzą zaprezentowane wyniki badań są pierwszymi, które oceniają wpływ częstości spożywania tych produktów na ryzyko raka piersi u polskich kobiet, uwzględniając pozostałe składowe stylu życia oraz inne
czynniki ryzyka. Aby zinterpretować te wyniki należy wymienić mocne i słabe strony przeprowadzonego badania. Mocną stroną jest niewątpliwie duża liczebność kobiet po mastektomii i grupy kontrolnej, strukturalny kwestionariusz i metryczka, które pozwoliły uzyskać szczegółowe informacje o kilkunastu potencjalnych czynnikach mogących wpływać na ryzyko zachorowania na raka piersi i włączenie ich
do modeli logistycznych. Między składowymi stylu życia, takimi jak BMI, aktywność fizyczna i rodzaj diety, istnieje zależność, dlatego też bardzo istotnym czynnikiem podwyższającym jakość przeprowadzonych badań jest uwzględnienie aktywności
fizycznej kobiet w ciągu całego życia. Pozwoliło to na włączenie tej zmiennej niezależnej wmodele logistyczne.
Słabymi stronami badania są: błąd przynależny do badań ankietowych, wynikający z dużej różnicy między liczbą ankietowanych włączonych w statystyczne analizy a liczbą poproszonych o wypełnienie ankiety (response bias), jak podano w części Materiał i metody. Drugą słabą stroną badania jest brak informacji o historii wystąpienia raka piersi w rodzinie, o obecności mutacji w obrębie genów BRCA1 i BRCA2, a także o wieku kobiet w okresie menopauzy. Mutacje
powyższych genów stanowią ok. 5–10% ogółu przypadków tej choroby [8]. Z kolei wpływ ostatniego czynnika może być w dużej mierze zredukowany, ponieważ nie wystąpiła istotna statystycznie różnica między grupą kobiet po mastektomii i grupą kontrolną w wieku 45–54 lat (p=0,87) oraz w wieku 55 lat i powyżej (p=0,18). Do słabych stron prezentowanego badania można zaliczyć również brak
danych dotyczących diety bogatej w tłuszcze zwierzęce i czerwone mięso, czy całkowitej ilości spożywanych dziennie kalorii. Hipoteza, że wysokie spożycie nienasyconych tłuszczów zwiększa ryzyko raka piersi budzi wiele kontrowersji.
Kant [17] przeanalizował prace opublikowane od 1995 r. wykazując, że większość autorów jest zgodna w kwestii braku związku między dietą a ryzykiem raka piersi. Sugestia ta znajduje potwierdzenie również w przeglądowej pracy opublikowanej
przez Gotay [18], poświęconej wpływom czynników stylu życia na wystąpienie raka With respect to diet and cancer, the evidence that specific foods are related to
incidence of particular kinds of cancer is not judged to be convincing, for the most part, in either the Institute of Medicine report or an earlier comprehensive report developed under auspices of the World Cancer Research Fund and the
American Institute for Cancer Research. Jednak ten sam autor, powołując się na dane z The Institute of Medicine, podaje, że istnieją przekonujące dowody na ochronny wpływ spożywania owoców i warzyw (RR<0,50) na ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i odbytu oraz prawdopodobny wzrost tego ryzyka (RR ≥2.0), spowodowany spożywaniem tłuszczów zwierzęcych. Ochronny wpływ spożycia owoców i warzyw na ryzyko raka jelita grubego, piersi i żołądka potwierdzają badania kliniczno-kontrolne oraz w mniejszym stopniu badania kohortowe [19]. Stwierdzone w tej pracy zmniejszenie ryzyka raka piersi
u kobiet ze zwiększoną częstością spożywania owoców i warzyw jest zgodne z wynikami uzyskanymi przez innych autorów. Hirose i wsp. [20], w badaniu kliniczno-kontrolnym 36 944 japońskich kobiet (1186 z rakiem piersi), zaobserwowali
np. mniejsze ryzyko tej choroby u kobiet przed menopauzą (445 kobiet) spożywających warzywa często; u kobiet spożywających tygodniowo warzywa 5 razy lub częściej ryzyko było o 30% mniejsze w porównaniu z tymi, które spożywały je 2 razy lub rzadziej. Podobnie badanie kohortowe 83 234 kobiet (The Nurses’ Health Study, 2697 przypadków raka piersi), przeprowadzone przez Zhanga i wsp. [21], wykazało zmniejszenie ryzyka dla rosnących kwintylów
karotenoidów, luteiny oraz witaminy C, pochodzących z żywności i witaminy A u kobiet przed menopauzą z rodzinnym rakiem piersi. Kobiety jedzące ≥5 razy dziennie owoce i warzywa były narażone na mniejsze ryzyko zachorowania
w porównaniu z kobietami jedzącymi te produkty 2 razy dziennie (RR=0,77; 95% CI=0,58–1,02). Większy ochronny wpływ zaobserwowano w grupie kobiet z rodzinnym rakiem piersi (RR=0,29; 95% CI=0,13–0,62) oraz u kobiet pijących 15 g lub więcej alkoholu dziennie (RR=0,55; 95% CI=0,27–1,04). Ponadto Freudenheim i wsp. [22], w kliniczno-kontrolnym badaniu (297 kobiet przed menopauzą z diagnozą raka piersi i 311 kobiet grupy kontrolnej dopasowanej
pod względem wieku i miejsce mieszkania, w USA), zaobserwowali,
że ryzyko zachorowania u kobiet spożywających ≥25 g dziennie owoców i warzyw było o 52% niższe w porównaniu ze spożywającymi te produkty w ilości ≤15 g dziennie (Ptrend<0,001). Również obserwowany w niniejszej pracy brak ewidentnego związku między ryzykiem raka piersi a suplementacją witamin znajduje potwierdzenie u innych autorów. Na przykład Terry i wsp. [23], w badaniu kohortowym 56 837 kobiet w Kanadzie (1589 z diagnozą raka piersi),
na podstawie kwestionariusza nie stwierdzili związku między suplementacją antyoksydantów w postaci α i β-karotenu, β-kryptoksantyny a ryzykiem raka, nawet przy dużych dawkach tych antyoksydantów (przykładowo
RR=1,01; 95% CI=0,8–1,33). Z kolei Freudenheim i wsp. [22]
stwierdzili mniejsze (w granicach 36–46%) ryzyko tej choroby
u kobiet, które zażywały witaminę C, α-tokoferol lub kwas foliowy oraz statystycznie ważny spadek ryzyka ze wzrostem dawki zażywanych witamin.
W wypadku raka piersi dane potwierdzające ochronny wpływ spożywania owoców i warzyw podają także i inni autorzy [24–26], jednak dokładnie nie poznano jeszcze mechanizmu tego działania. Nie ma także wśród autorów zgodności
dotyczącej częstości spożywania tych produktów, aby można było określić częstość i rekomendować ją jako chroniącą przed zachorowaniem na raka piersi.
W etiologii nowotworów złośliwych istotną rolę odgrywają reakcje utleniania DNA przez wolne rodniki tlenowe i azotowe, energetycznie bogatszą formę tlenu cząsteczkowego, zwaną tlenem singletowym [8, 9, 13, 27, 28]. Wolne
rodniki – molekuły posiadające jeden lub więcej niesparowanych
elektronów na orbitalu – są mniej trwałe niż molekuły o sparowanych spinach, przez co są bardziej reaktywne. Związki te są produkowane zarówno endogennie, jako wynik reakcji metabolizmu komórki, jak i egzogenne, włączając
palenie papierosów, picie alkoholu, infekcje, zanieczyszczenie atmosfery, stres psychologiczny czy duży wysiłek fizyczny niepoprzedzony ćwiczeniami fizycznymi o mniejszej intensywności. Zwiększone generowanie wolnych rodników tlenowych w komórce: anionorodnika ponadtlenkowego, rodnika hydroksylowego, nadtlenku wodoru, nadtlenków lipidów, powstałych w procesie peroksydacji lipidów,
może prowadzić do stanu nazywanego stresem oksydacyjnym. Powstaje on, gdy antyoksydanty (enzymatyczne układy i nieenzymatyczne związki antyutleniające) nie są w stanie neutralizować szkodliwych działań wymienionych wyżej reaktywnych form tlenu (RFT). Skutkiem stresu oksydacyjnego są zmiany patologiczne czynności komórek i tkanek prowadzące do starzenia się organizmu, różnych chorób
degeneracyjnych i nowotworów złośliwych [27]. Mutageniczne własności RFT potwierdzono w badaniach in vitro. Obecność produktów uszkodzenia DNA przez RFT potwierdzono w tkankach raka piersi i jelita grubego [28, 29]. Działanie
antyoksydantów polega głównie na zmniejszaniu stężenia tlenu w komórce, zmiataniu RFT, tworzeniu kompleksów z jonami metali o zmiennej wartościowości, tym samym
zahamowaniu generowania tych biologicznie aktywnych utleniaczy (np. w reakcji Fentona) [27]. Owoce i warzywa, oprócz witamin i karotenoidów zawierają
inne związki, jak indole, selen, flawonoidy, inhibitory protazy oraz liczne związki zawierające grupę tiolową (-SH). Badania in vitro dowodzą ochronnego, antynowotworowego charakteru tych związków, wykazując ich właściwości
antyutleniające [30]. A zatem wymienione związki, obecne w owocach i warzywach mogą pełnić rolę modulatorów utleniającego uszkodzenia DNA i innych biomolekuł, są bowiem inhibitorami RFT.
Dalsze badania związku ryzyko raka piersi – spożywanie owoców i warzyw, z uwzględnieniem pozostałych składowych stylu życia kobiet, są potrzebne, aby odpowiedzieć na następujące pytania: (i) czy za redukcję ryzyka odpowiedzialne
są witaminy w nich zawarte czy (ii) inne składniki tych produktów oraz (iii) jak często powinny być spożywane.
Piśmiennictwo
1. Ferlay J, Bray F, Pisani P, Parkin DM. Globocan 2002: cancer
incidence, mortality, and prevalence worldwide. IARC Cancer Base
No5 version 2.0 IARC Press: Lyon 2004.
2. Boyle P, Ferlay J. Cancer incidence and mortality in Europe, 2004.
Ann Oncol 2005; 16: 481-8.
3. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarkowski W, Zatoński W.
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii
– Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Zakład Epidemiologii
i Prewencji Nowotworów. Krajowy Rejestr Nowotworów,
Warszawa 2003; 5-25.
4. Veronesi U, Boyle P, Goldhirsch A, Orecchia R, Viale G. Breast
cancer. Lancet 2005; 365: 1727-41.
5. Stewart SL, King JB, Thompson TD, Friedman C, Wingo PA. Cancer
mortality surveillance – United States, 1990-2000. MMWR
Surveill Summ 2004; 53: 1-108.
6. Chmielarczyk W, Wronkowski Z, Zwierko M. Zapobieganie rakowi
piersi. Służba Zdrowia 2000; 24-26: 2917-19.
7. Dumitrescu RG, Cotarla I. Understanding breast cancer risk
– where do we stand in 2005? J Cell Mol Med 2005; 9: 208-21.
8. Hulka BS, Moorman PG. Breast cancer: hormones and other risk
factors. Maturitas 2001; 38: 103-16.
9. Liehr JG, Jones JS. Role of iron in estrogen-induced cancer. Curr
Med Chem 2001; 8: 839-49.
10. Kruk J, Aboul-Enein HY. Environmental exposure, and other
behavioral risk factors in breast cancer. Current Cancer Therapy
Reviews 2006; 2: 3-21.
11. McTiernan A. Behavioral risk factors in breast cancer: can risk be
modified? Oncologist 2003; 8: 326-34.
12. Stein CJ, Colditz GA. Modifiable risk factors for cancer. Br J Cancer
2004; 90: 299-303.
13. Friedenreich CM, Orenstein MR. Physical activity and cancer
prevention: etiologic evidence and biological mechanisms.
J Nutr 2002; 132: 3456S-3464S.
14. Key TJ, Allen NE, Spencer EA, Travis RC. The effect of diet on risk
of cancer. Lancet 2002; 360: 861-8.
15. Ainsworth BE, Haskell WL, Leon AS, Jacobs DR Jr, Montoye HJ,
Sallis JF, Paffenbarger RS Jr. Compendium of physical activities:
classification of energy costs of human physical activities. Med
Sci Sports Exerc 1993; 25: 71-80.
16. Kruk J, Aboul-Enein HY. Psychological stress and the risk of breast
cancer: a case-control study. Cancer Detect Prev 2004; 28: 399-408.
17. Kant AK. Dietary patterns and health outcomes. J Am Diet Assoc
2004; 104: 615-35.
18. Gotay CC. Behavior and cancer prevention. J Clin Oncol 2005;
23: 301-10.
19. Temple NJ, Gladwin KK. Fruit, vegetables, and the prevention of
cancer: research challenges. Nutrition 2003; 19: 467-70.
20. Hirose K, Tajima K, Hamajima N, Inoue M, Takezaki T, Kuroishi T,
Yoshida M, Tokudome S. A large-scale hospital based case
– control study of risk factors of breast cancer according to
menopausal status. Jpn J Cancer Res 1995; 86: 146-54.
21. Zhang S, Hunter DJ, Forman MR, et al. Dietary carotenoids and
vitamins A, C, and E and risk of breast cancer. J Natl Cancer
Inst 1999; 91: 547-56.
22. Freudenheim JL, Marshall JR, Vena JE, Laughlin R, Brasure JR,
Swanson MK, Nemoto T, Graham S. Premenopausal breast cancer
risk and intake of vegetables, fruits, and related nutrients. J Natl
Cancer Inst 1996; 88: 340-8.
23. Terry P, Jain M, Miller AB, Howe GR, Rohan TE. Dietary
carotenoids and risk of breast cancer. Am J Clin Nutr 2002;
76: 883-8.
24. Cohen LA. Dietary fiber and breast cancer. Anticancer Res 1999;
19: 3685-8.
25. McKeown N. Antioxidants and breast cancer. Nutr Rev 1999;
57: 321-4.
26. Willett WC. Diet and breast cancer. J Intern Med 2001; 249: 395-411.
27. Valko M, Izakovic M, Mazur M, Rhodes CJ, Telser J. Role of oxygen
radicals in DNA damage and cancer incidence. Mol Cell
Biochem 2004; 266: 37-56.
28. Malins DC, Holmes EH, Polissar NL, Gunselman SJ. The etiology of
breast cancer. Characteristic alteration in hydroxyl
radical-induced DNA base lesions during oncogenesis with
potential for evaluating incidence risk. Cancer 1993; 71: 3036-43.
29. Haklar G, Sayin-Özveri E, Yüksel M, Aktan AÖ, Yalçin AS. Different
kinds of reactive oxygen and nitrogen species were detected in
colon and breast tumors. Cancer Lett 2001; 165: 219-24.
30. Aruoma OI. Nutrition and health aspects of free radicals and
antioxidants. Food Chem Toxicol 1994; 32: 671-83.
Adres do korespondencji
dr Joanna Kruk
Instytut Kultury Fizycznej
Uniwersytet Szczeciński
al. Piastów 40b/6
71-065 Szczecin
faks +48 91 444 27 34
e-mail: Joanna.Kruk@univ.szczecin.pl
230 współczesna onkologia
