Angiogenesis controlling mechanisms and their clinical application in advanced cases of colorectal cancer

WSTĘP
Niepowodzenia oraz brak skuteczności konwencjonalnej chemioterapii były jedną z przyczyn poszukiwania alternatywnych metod terapii przeciwnowotworowej. Minęło już ponad 30 lat od nowatorskiej sugestii Folkmana, traktującej zahamowanie nowotworowej angiogenezy jako skuteczną opcję w terapii onkologicznej [1]. Jednakże dopiero w ostatnich latach leki angiostatyczne zdobywają należne im miejsce i są praktyczne stosowane jako składnik protokołów leczniczych.
We wczesnym okresie rozwoju tkanka nowotworowa jest niezależna od rozbudowy sieci naczyniowej. Proces proliferacji komórek nowotworowych jest zbilansowany z ich apoptozą i nie wymaga formowania własnego łożyska naczyniowego [1, 2].
Wzrost guzów litych powyżej 1–2 mm³ jest nieodzownie związany z koniecznością formowania własnej sieci naczyń krwionośnych. Immunohistochemiczne badania skrawków różnych tkanek nowotworowych pobrane z ich obrzeży wykazują wyraźną proliferację struktur naczyniowych niezależnie od typu guza. Kluczową rolę w pobudzeniu proliferacji odgrywają angiogenetyczne czynniki wzrostowe, produkowane i wydzielane przez komórki niedotlenionej tkanki nowotworowej [2]. W badaniach in vitro potwierdzono stymulujący wpływ nikotyny na formowanie się naczyń zaopatrujących tkankę nowotworową [3]. Bezpośrednim efektem działania wspomnianych czynników wzrostowych jest proliferacja i nasilenie podziałów komórek śródbłonka naczyń zaopatrujących tkankę nowotworową. Guzy nowotworowe pozbawione odpowiedniej ilości naczyniowych czynników wzrostu stopniowo podlegają procesom apoptozy [3, 4].
Nowotwory podlegające procesom neowaskularyzacji wchodzą w fazę intensywnego wzrostu i dodatkowo uzyskują zdolność do tworzenia przerzutów. Do chwili obecnej mechanizm odpowiedzialny za inicjację neowaskularyzacji nie jest do końca wyjaśniony. Wielokrotnie pojawiały się sugestie podkreślające rolę stymulatorów angiogenezy wydzielanych przez komórki nowotworowe. Sugerowano też pobudzenie komórek wydzielających angiogenetyczne substancje białkowe, np. zasadowego czynnika wzrostu fibroblastów. Jednocześnie dochodzić ma do zahamowania produkcji endogennych inhibitorów wzrostu sieci naczyniowej [3, 4].
Ustalono istotną rolę receptorów kinazy tyrozynowej w procesie przekazywania sygnału inicjacji angiogenezy. Wśród nich podkreśla się rolę receptorów dla epidermalnego czynnika wzrostu (EGFr), znanych jako erb-B2 i erb-B4, wraz z receptorami dla czynnika wzrostu fibroblastów [5]. Przeciwciała monoklonalne skierowane przeciwko receptorom kinazy tyrozynowej, stosowane w monoterapii lub w skojarzeniu z konwencjonalną chemioterapią, reprezentują nową opcję terapeutyczną. Stosowanie inhibitorów angiogenezy daje korzyści terapeutyczne wynikające z braku działania mielosupresyjnego, nielicznych objawów niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego, jak również stosunkowo rzadkich przypadków oporności na leczenie [5, 6]. Nadal określenia wymaga ich miejsce w strategii terapii przeciwnowotworowej. Stosuje się je w celu wzmocnienia efektu działania klasycznej chemio- i radioterapii, w monoterapii, jako składniki terapii konsolidującej w eliminowaniu choroby resztkowej [7]. Badania kliniczne oceniające skuteczność tego rodzaju leczenia dotyczą chorych z rozpoznaniem raka sutka, płuca, prostaty, a także raka jelita grubego.
Gruczolakorak jelita grubego jest jednostką chorobową dotykającą jednego na 20 statystycznych mieszkańców Stanów Zjednoczonych i krajów zachodnioeuropejskich. Nowotwór ten stanowi łącznie 15 proc. wszystkich guzów litych rozpoznawanych w krajach rozwiniętych. Prognoza i wynik leczenia zależą w znacznym stopniu od zaawansowania schorzenia w momencie jego rozpoznania. Ok. 70–75 proc. przypadków raka jelita rozpoznawanych jest we wczesnym stadium klinicznym, co umożliwia skuteczne, radykalne leczenie chirurgiczne. Jednakże 20–25 proc. pacjentów z przerzutami stwierdzonymi w chwili rozpoznania obciążonych jest złym rokowaniem [6, 7].
W ostatnich latach wykazano dodatnią korelację pomiędzy poziomem naczyniowo-śródbłonkowego czynnika wzrostu (VEGF) w surowicy krwi a klinicznym zaawansowaniem raka jelita grubego, włączając w to obecność przerzutów do wątroby oraz progresję guza [8, 9]. Interesujący jest fakt zmniejszonej ekspresji VEGF w obrębie wątrobowych ognisk przerzutowych w porównaniu do pierwotnego ogniska nowotworu [10]. Sugeruje się wtórną redukcję aktywności VEGF przy kontakcie komórek guza z tkanką śródmiąższową wątroby [11]. Zahamowanie neowaskularyzacji tkanki nowotworowej zależnej od VEGF wydaje się być obiecującą opcją terapeutyczną, szczególnie w zaawansowanych przypadkach choroby [12]. Analizowano skuteczność działania specyficznego dla VEGF przeciwciała monoklonalnego, znanego pod nazwą bevacizumab. Jednorazowa infuzja tego przeciwciała prowadzi do zmniejszenia perfuzji tkanki nowotworowej, ze zmniejszeniem gęstości oraz objętości naczyń krwionośnych zaopatrujących tkankę nowotworową [13]. Potwierdza to potencjalne znaczenie inhibicji VEGF dla zahamowania proliferacji tkanki nowotworowej u chorych w zaawansowanym stadium choroby [14]. Podobne nadzieje wiąże się ze stosowaniem inhibitorów epidermalnego czynnika wzrostu [14]. Obydwa wspomniane sposoby leczenia wydają się tym bardziej wartościowe, że standardowa metoda leczenia, polegająca na zastosowaniu 5-FU w monoterapii daje 15 proc. odpowiedzi terapeutycznych. Dodanie leukoworyny poprawia ten wskaźnik jedynie o 5 proc. i daje w zaawansowanych postaciach schorzenia średni czas przeżycia pacjentów na poziomie 12 mies. [6].
Po latach korzystania wyłącznie z tradycyjnej chemioterapii, pojawiają się nowe preparaty stosowane w zaawansowanych przypadkach raka okrężnicy. Wśród nich należy zwrócić uwagę na irinotekan (CPT-11) oraz oxaliplatynę (L-OHP), których zastosowanie pozwoliło wydłużyć czas przeżycia pacjentów z nieoperacyjnymi postaciami choroby.
Znacznym udogodnieniem w sposobie leczenia stało się wprowadzenie doustnych pochodnych fluoropirymidynowych. W randomizowanych badaniach klinicznych wykazały one porównywalną skuteczność terapeutyczną do 5-FU podawanego dożylnie wraz z leukoworyną. Podawane doustnie prekursory 5-FU, w tym głównie capecitabina, zostały opracowane i wprowadzone do praktyki klinicznej celem uzyskania analogicznego efektu terapeutycznego w stosunku do wielogodzinnych, dożylnych wlewów 5-FU [6, 15, 16].
Dużą nadzieję budzi grupa preparatów o działaniu wybiórczo hamującym przemiany molekularne, odpowiedzialne w tkance nowotworowej za proliferację śródbłonka, formowanie sieci naczyniowej oraz tworzenie przerzutów. Wśród nich należy wymienić przeciwciała monoklonalne oraz inhibitory receptorów dla epidermalnego oraz naczyniowo-śródbłonkowego czynnika wzrostu [13]. W badaniach pacjentów z operacyjnym gruczolakorakiem jelita grubego stwierdzono znamiennie wyższy poziom surowiczego VEGF w stosunku do populacji kontrolnej. Nie stwierdzono jednak dodatniej korelacji przedoperacyjnego poziomu VEGF z wielkością guza, jego lokalizacją, płcią oraz wydolnością fizyczną pacjenta. Istotne wydają się być niższe wartości stężenia VEGF u pacjentów poddawanych radykalnym operacjom onkologicznym w porównaniu do pacjentów z bardziej zaawansowaną postacią schorzenia, u których dokonywano jedynie częściowej resekcji guza lub zabiegów paliatywnych [16]. Wart odnotowania jest istotny spadek poziomu VEGF w surowicy pacjentów po radykalnych operacjach raka jelita grubego, utrzymujący się do 30. doby po przeprowadzonym zabiegu operacyjnym. Poziom VEGF okazał się być jedynym statystycznie istotnym parametrem mającym wartość w ocenie rokowania co do czasu przeżycia wolnego od wznowy procesu chorobowego [15, 16].
Opisano również próby przełamywania tolerancji immunologicznej występującej w przebiegu angiogenezy nowotworowej. Wykazano skuteczność szczepionki zawierającej mysie komórki śródbłonka w zakresie ograniczania powstawania przerzutów raka jelita grubego w tkance płucnej. Zastosowana metoda doświadczalna, oparta na modelu zwierzęcym, udowodniła skuteczność zarówno profilaktyczną, jak i leczniczą wspomnianej immunizacji autologicznymi komórkami endothelium. W odpowiedzi dochodziło do wytworzenia się istotnego miana przeciwciał w klasie IgG oraz pentamerycznych IgM [17]. Doniesienie to podkreśla rolę adjuwantowej immunoterapii z użyciem autologicznych komórek śródbłonka jako potencjalnej kolejnej metody wspierającej tradycyjne leczenie przeciwnowotworowe.

ROLA VEGF ORAZ RECEPTORA Flk-1/KDR W PATOGENEZIE RAKA OKRĘŻNICY
Receptory błonowe sprzężone z kinazą tyrozynową, nazywane również receptorami dla czynników wzrostu, odgrywają istotną rolę regulacyjną w wielu procesach komórkowych. Składają się one z części zewnątrzkomórkowej, która wiąże ligand, elementu transbłonowego oraz części wewnątrzkomórkowej odpowiedzialnej bezpośrednio za aktywność kinazy tyrozynowej. W momencie połączenia z ligandem receptor ulega dimeryzacji z następową aktywacją kinazy tyrozynowej i fosforylacją receptorów [2]. Uaktywniona w ten sposób kaskada reakcji biochemicznych inicjuje szereg przemian, w tym proliferację, różnicowanie i morfogenezę zarówno w jej pozytywnym, jak i niekorzystnym znaczeniu.
Komórki guza stymulują latentne komórki śródbłonka do podziałów i formowania nowej sieci naczyń krwionośnych w mechanizmie uwalniania czynników wzrostu, pobudzających na drodze parakrynnej sąsiadujące komórki endotelium. Przyłączenie cząsteczki VEGF do jednego z jego receptorów inicjuje złożoną kaskadę sygnałową, stymulującą procesy komórkowe związane z tworzeniem nowych naczyń krwionośnych. Szereg receptorów związanych z kinazą tyrozynową jest odpowiedzialnych pośrednio lub bezpośrednio za neoangiogenezę [4]. Dokładna identyfikacja receptorów bezpośrednio i selektywnie odpowiedzialnych za powstawanie sieci naczyń guza była przedmiotem badań w ciągu ostatnich dziesięciu lat [4, 8]. Mimo że znana jest liczna populacja receptorów z ekspresją wyłącznie w obrębie komórek śródbłonka, to główną rolę w inicjowaniu angiogenezy przypisuje się receptorowi Flk-1. Sugeruje się istotne znaczenie VEGF oraz jego receptorów Flt-1 oraz Flk-1 w patologicznej angiogenezie towarzyszącej glejakom, rakowi sutka, pęcherza moczowego, rakom jelita grubego oraz wielu innym schorzeniom nowotworowym, związanym z przewodem pokarmowym [5]. Rejestrowano dodatnie korelacje pomiędzy nasileniem ekspresji VEGF a współczynnikiem gęstości naczyniowej w obrębie tkanki raka sutka, nerki oraz okrężnicy [18].
Obecność zwiększonej liczby transkryptów VEGF była szczególnie wyraźna w przypadkach tkanek bogato unaczynionych glejaków. W przypadku glejaków o niższym stopniu złośliwości, jak również w prawidłowej tkance mózgowej poziom VEGF był istotnie niższy [2]. W przypadkach guzów intensywniej unaczynionych stwierdzono wyższą ekspresję receptorów Flk-1 w komórkach śródbłonka z wyższą zawartością VEGF na powierzchni komórek nowotworowych. Ekspresję VEGF oraz jego receptorów wykazano również na powierzchni komórek niektórych nowotworów układu krwiotwórczego, jak chociażby w przypadku szpiczaka mnogiego [2, 19]. Wykazano właściwości mitogenne VEGF w stosunku do kultur komórkowych w warunkach in vitro. Zastosowane w tym przypadku przeciwciała przeciwko receptorowi Flk-1 doprowadzały do zahamowania podziałów komórkowych. Przeprowadzono również szereg badań in vivo na modelach zwierzęcych, mających za zadanie ocenić rolę VEGF w angiogenezie nowotworowej. We wszystkich przypadkach zablokowanie drogi przekaźnikowej, inicjowanej przez VEGF za pośrednictwem receptora Flk-1, dawało istotną redukcję gęstości sieci naczyniowej w obrębie tkanki guza. Podobne zależności stwierdzono w badaniach pacjentów z rozpoznaniem rhabdomyosarcoma, glioblastoma multiforme czy też leiomyosarcoma [20, 21].
Udowodniono istotną rolę procesów proteolizy matrix międzykomórkowej dla umożliwienia proliferacji śródbłonków w procesie powstawania sieci naczyniowej zaopatrującej tkankę nowotworową. W badaniach dotyczących angiostatyny, zawierającej w swym składzie aminokwasowym początkową sekwencję plazminogenu wykazano, że istotnie hamuje ona angiogenezę zarówno in vitro, jak również in vivo [22]. W badaniach nad klonem komórek raka okrężnicy podkreśla się rolę nikotyny jako czynnika istotnie nasilającego procesy proliferacji [3]. Wzrost ten był jednoznacznie zależny od proliferacji sieci naczyń krwionośnych, zaopatrujących tkankę nowotworową. Istotną rolę pełniły w tym procesie komórki mobilizowane ze szpiku kostnego [3, 4].
W ostatnim czasie prowadzone są badania, mające na celu identyfikację alternatywnych w stosunku do VEGF cytokin, mogących mieć wpływ na nowotworową proliferację komórek guzów litych. W aktualnie przeprowadzanych badaniach zidentyfikowano nowy czynnik wzrostu, stymulujący proliferację sieci naczyniowej tkanki neoplastycznej, mianowicie pochodzący z gruczołów wydzielania wewnętrznego naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu (EG-VEGF) [11].

AKTUALNIE
ZIDENTYFIKOWANE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE
NA ZAAWANSOWANIE
NOWOTWOROWEJ
ANGIOGENEZY W TKANCE RAKA JELITA GRUBEGO.
ROLA CYKLOOKSYGENAZY-2
Cyklooksygeneza-2 (COX-2) jest enzymem odpowiedzialnym za syntezę prostaglandyn, wykazującą wysoką aktywność w miejscach objętych procesem zapalnym. Udowodniono również korelację aktywności tego białka enzymatycznego z proliferacją określonych schorzeń nowotworowych, wśród nich również gruczolakoraka jelita grubego [22]. W ostatnim czasie potwierdzono udział COX-2 w procesach regulacji apoptozy, angiogenezy oraz inwazyjności komórek nowotworowych wywodzących się z tkanki nabłonkowej. Przeprowadzone opracowania epidemiologiczne wykazały ujemną korelację pomiędzy przewlekłym stosowaniem niesteroidowych leków przeciwzapalnych a zapadalnością na raka jelita grubego. Zależność ta dotyczyła zarówno selektywnych dla COX-2, jak i nieselektywnych inhibitorów cyklooksygenazy [23, 24]. Podawany przewlekle sulindak oraz celekoksyb (selektywny inhibitor COX-2) prowadziły do regresji wymiarów polipów okrężnicy [25]. Wyjaśnienia mechanizmu działania przeciwnowotworowego wymienionych leków poszukuje się w stwierdzeniu zwiększonej aktywności cyklooksygenazy-2 (COX-2), wykazanej w tkance gruczolakoraka jelita grubego [22].
Zidentyfikowano również, alternatywny wobec inhibicji COX-2, mechanizm chemoprewencji nowotworów, indukowany, m.in. przez sulfonowe pochodne sulindaku. Polega on na hamowaniu drogi sygnałowej WNT, zależnej głównie od transkrypcji zależnej od beta-kateniny (TUF), obejmującej wybrane sekwencje genowe [26, 27].

W wielu badaniach doświadczalnych COX-2 zajmuje ważne miejsce w inicjacji i stymulacji procesu angiogenezy nowotworowej [25]. Zwiększona aktywność COX-2 jest istotnie związana z obecnością odległych przerzutów oraz gorszym rokowaniem w analizie wielowariantowej [23]. Przeprowadzone badania przedkliniczne wykazują dodatnią korelację aktywności COX-2 ze zwiększonym natężeniem nowotworowej angiogenezy, proliferacji komórkowej, zmniejszeniem odpowiedzi immunologicznej oraz zahamowaniem apoptozy [22, 23]. Udowodniono również istnienie działania zwiększającego stężenie VEGF w wyniku wzmożonej aktywności cyklooksygenazy 2.
Bezpośrednim mechanizmem odpowiedzialnym za hiperplazję i proliferację komórek śródbłonka naczyń guza jest oddziaływanie cząsteczek VEGF z jego receptorami typu 2 na powierzchni komórek śródbłonka [22]. Zablokowanie tego receptora za pomocą specyficznego przeciwciała odnosi analogiczny skutek w badaniach in vitro, jak immunologiczna neutralizacja samych glikoproteinowych cząsteczek VEGF [24]. Efekt przeciwnowotworowy stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych wykazano w przypadku stosowania selektywnych inhibitorów cyklooksygenazy 2. Wiąże się on ze zmniejszeniem częstości występowania przypadków gruczolakoraka u pacjentów z rodzinną polipowatością jelita grubego [23, 27]. Selektywne inhibitory charakteryzują się mniejszą częstością występowania działań niepożądanych w porównaniu do tradycyjnych niesteroidowych leków przeciwzapalnych, dlatego obserwuje się wzrost częstości ich podawania w schorzeniach związanych z przewlekłymi stanami bólowymi.
Równie istotna okazała się supresja aktywności COX-2 przez starsze, bardziej jak dotąd popularne niesteroidowe leki przeciwzapalne. W badaniach in vitro udowodniono supresję, stymulowanej przez komórki raka okrężnicy, aktywności cyklooksygenazy-2 przez aspirynę oraz salicylan sodu [23]. Obydwa leki hamowały również nadmierną ekspresję COX-2 stymulowaną przez VEGF. Również badania oparte na analizie hodowli komórkowych komórek raka okrężnicy wykazały znaczący efekt przeciwangiogenny wywierany przez silymarynę (SM) oraz jej oczyszczoną postać – silibininę (SB). Wydatnie hamowały one wzrost komórkowych linii raka okrężnicy, co daje potencjalną możliwość zastosowania ich w terapii przeciwnowotworowej [28]. W tych samych badaniach potwierdzono hamujący wpływ thalidomidu na angiogenezę. Thalidomid ma już ugruntowaną pozycję w leczeniu szpiczaka plazmocytowego.

Istnieją próby leczenia raka okrężnicy z zastosowaniem czynnika martwicy guza alfa (TNF-alfa), wykorzystujące jego toksyczność dla tkanki nowotworowej. Jednocześnie, mając na względzie udowodnioną skuteczność farmakologicznej techniki stosowania ligandowego leczenia celowanego, dokonano połączenia cząsteczki TNF-alfa z przeciwciałem skierowanym przeciwko zewnętrznej domenie B fibronektyny, będącej klasycznym markerem angiogenezy. Otrzymane w ten sposób fuzyjne białko L19mTNF-alfa wykazuje silne powinowactwo z komórkami nowotworowymi raka jelita grubego, charakteryzując się stabilnym wiązaniem z komórkami guza oraz istotną aktywnością przeciwnowotworową [29]. Siła działania cytoredukcyjnego otrzymanej hybrydy była wydatnie zwiększana poprzez dodanie melfalanu do omawianego powyżej kompleksu białkowego. Technika ta pozwala w sposób celowany wykorzystać proapoptotyczne działanie TNF-alfa w obrębie tkanek guza, otwierając tym samym potencjalne możliwości szerszego jej wykorzystania. W chwili obecnej terapia oparta na rekombinowanej postaci TNF-alfa aplikowana jest w formie izolowanej perfuzji kończyn.

W podsumowaniu ostatnich osiągnięć dotyczących leczenia zaawansowanych, nieoperacyjnych przypadków raka okrężnicy należy zwrócić uwagę na coraz większe znaczenie selektywnych preparatów leczniczych, mających wybiórcze działanie wyłącznie na komórki guza. Dążeniom tym towarzyszy intensywne poszukiwanie możliwości wpływania na bezpośrednie otoczenie komórki nowotworowej, a zwłaszcza na hamowanie rozwoju struktur naczyniowych nowotworu. Poszukiwania te, jak dotychczas, nie przyniosły radykalnego przełomu w wynikach leczenia, dając czasem rozbieżne wyniki.
Racjonalne i obiecujące jednak wydaje się poszukiwanie nowych i modyfikowanie istniejących, alternatywnych do klasycznej chemioterapii, sposobów leczenia przeciwnowotworowego.
PIŚMIENNICTWO
1. Brem S, Brem H, Folkman J, Finkelste in D, Patz A. Prolonged tumor dormancy by prevention of neovascularization in the vitreous. Cancer Res 1976; 36: 2807-12.
2. Millauer B, Wizigmann-Voos S, Schnurch H, Martinez R, Moller NP, Risau W, Ulrich A. High affinity VEGF binding and developmental expression suggest Flk-1 as a major regulator of vasculogenesis and angiogenesis. Cell 1993; 72: 835-46.
3. Natori T, Sata M, Washida M, Hirata I, Nagai R, Makuuchi M. Nicotine enhances neovascularization and promotes tumor growth. Mol Cells 2003; 31, 16 (2): 143-6.
4. Holmgren L, O’Reilly MS, Folkman J. Dormancy and micrometastases. Balanced proliferation and apoptosis in the presence of angiogenesis suppression. Nature Med 1995; 1: 149-53.
5. Takahashi Y, Kitadai Y, Bucana CD,
Cleary KR, Ellis LM. Expression of vascular endothelial growth factor and its receptor KDR, correlates with vascularity, metastasis and proliferation in human colon cancer. Cancer Res 1995; 55: 3964-8.
6. Cats A. New developments in systemic chemotherapy in advanced colorectal cancer. Scand J Gastroenterol Suppl 2003; 239: 78-86.
7. Ellis LM, Liu W, Wilson M. Down-regulation of vascular endothelial growth factor in human colon carcinoma cell lines by antisense transfection decreases endothelial cell proliferation. Surgery 1996; 120 (5): 871-8.
8. Landriscina M, Cassano A, Ratto C, Longo R, Ippoliti M, Pallazzotti B, Crucitti F, Barone C. Quantitative analysis of basic fibroblast growth factor and vascular endothelial growth factor in human colorectal cancer. Br J C 1998; 78: 765-70.
9. Fujisaki K, Mitsuyama K, Toyonaga A, Matsumo K, Tanikawa K. Circulating vascular endothelial growth factor in patients with colorectal cancer. Am J Gastroenterol 1998; 93: 249-52.
10. Kumar H, Heer K, Lee PW, Duthie GS, MacDonald AW, Greenman J, Kerin MJ, Monson JR. Preoperative serum endothelial growth factor can predict state in colorectal cancer. Clin Cancer Res, 1998; 4: 1279-85.
11. Yakamura T, Matsuzaki H, Ozasa T, Matsuoka GH, Tanaka K, Oikawa H, Akaishi O, Tsukikawa S, Yamaguchi S. Significance of p53 and VEGF expression in liver metastases from
colorectal cancer. Jpn J Chemoth 1998; 25 (9): 1279-85.
12. Ishigami RI, Arii S, Furutani M, Niwano M, Harada T, Mizumoto M, Mori A, Onodera H, Imamura M. Predictive value of vascular endothelial growth factor (VEGF) in metastases and prognosis of human colorectal cancer. Br J Cancer 1998; 78 (10): 1379-84.
13. Willett CG, Boucher Y, di Tomaso E, et al. Direct evidence that the VEGF-specific antibody bevacizumab has antivascular effects in human rectal cancer. Nat Med 2004; 10 (2): 145-7.
14. Sparano JA, Gray R, Giantonio B, O’Dwyer P, Comis RL. Eastern Cooperative Oncology Group Portfolio of Clinical Trials. Clin Cancer Res 2004; 10 (4): 1206-11.
15. Hyodo I, Doi T, Endo H, Hosokawa Y, Nishikawa Y, Tanimizu M, Winno K, Kotani Y. Clinical significance of plasma vascular endothelial growth factor in gastrointestinal cancer. Eur J Cancer 1998: 34 (13): 2041-5.
16. De Vita F, Orditura M, Lieto E, et al. Elevated perioperative serum vascular endothelial growth factor levels in patients with colon carcinoma. Cancer 2004; 100 (2): 270-8.
17. Okaji Y, Tsuno NH, Kitayama J, et al. Takahashi K. Vaccination with autologous endothelium inhibits angiogenesis and metastasis of colon cancer through autoimmunity. Cancer Sci 2004; 95 (1): 85-90.
18. Millauer B, Longhi MP, Plate LK, Shawver W, Risau A, Ullrich A, Straw LM. Dominant-negative inhibition of Flk-1 suppresses the growth of many tumor types in vivo. Cancer 1996; 56: 1615-20.
19. Manley PW, Bold G, Bruggen J, et al. Advances in the structural biology, design and clinical development of VEGF-R kinase inhibitors for the treatment of angiogenesis. Biochim Biophys Acta 2004; 1697 (1-2): 17-27.
20. Chen YH, Wu HL, Chen CK, Huang YH, Yang BC, Wu LW. Angiostatin antagonizes the action of VEGF-A in human endothelial cells via two distinct pathways. Biochem Biophys Res Commun 2003; 24, 310 (3): 804-10.
21. Plank MJ, Sleeman BD. A reinforced random walk model of tumor angiogenesis and anti-angiogenic strategies. Math Med Biol 2003; 20 (2): 135-81.
22. Sinicrope FA, Gill S. Role of cyclooxygenase-2 in colorectal cancer. Cancer Metastasis Rev 2004; 23 (1-2): 63-75.
23. Shtivelband MI, Juneja HS, Lee S, Wu KK. Aspirin and salicylate inhibit colon cancer medium- VEGF induced endothelial tube formation; correlation with suppression of cyclooxygenase-2 expression. J Thromb Haemost 2003; 1 (10): 2225-33.
24. Wang HM, Zhang GY. Experimental study of the inhibitory effect of indomethacin on the growth and angiogenesis of human colon cancer xenografts. Di Yi Jun Da Xue Xue Bao 2004; 24 (2): 184-7.
25. Tuynman JB, Hulscher JB, Steller EP, van Lanschot JJ, Richel DJ. Cyclooxygenase (COX) -2-inhibition in the prevention and treatment of colorectal carcinoma. Ned Tijdschr Geneeskd 2003; 147 (45): 2203-7.
26. Giardello FM, Casero RA, Hamilton SR, Hylind LM, Trimbath JD, Geiman DE, Judge KR., Offerhaus W. Prostanoids, ornithine decarboxylase and polyamines in primary chemoprevention of familial adenomatous polyposis. Gastroenterology 2004; 126 (2): 425-31.

27. Boon EM, Keller JJ, Wormhoudt TA, Giardello FM, Offerhaus GJ., Pals ST. Sulindac targets nuclear beta-catenin accumulation and Wnt signalling in adenomas with familial adenomatous polyposis and in human colorectal cancer cell lines. British J Cancer 2004; 12, 90 (1): 224-9.
28. Yang SH, Lin JK, Chen WS, Chiu JH. Anti-angiogenic effect of silymarin on colon cancer LoVo cell line. J Surg Res 2003; 113 (1): 133-8.
29. Borsi L, Balza E, Carnemolla B, et al. Selective targeted delivery of TNF-alpha to tumor blood vessels. Blood 2003; 102 (13): 4384-92.
30. Sato A, Shimada K, Taguchi S. Controversy of treatment for advanced colorectal cancer. Gan To Kagaku Ryoho 2003; 30 (9): 1260-9.
31. Shiff SJ, Rigas B. The role of cyclooxygenase inhibition in the antineoplastic effects of nonsteroidal antiinflammatory drugs (NSAIDs). J Exp Med 1999; 190: 445-50.
ADRES DO KORESPONDENCJI
dr n. med. Jacek Najda
Klinika Hematologii i Transplantacji Szpiku
Śląska Akademia Medyczna
ul. Reymonta 8
40-029 Katowice