Medyczno-społeczne i prawne aspekty opieki nad dzieckiem

Wstęp

Zagadnienie medyczno-społecznych oraz prawnych aspektów w kontekście opieki nad dzieckiem stanowi integralny element codziennej praktyki pielęgniarskiej. Zgodnie z zapisem art. 4 ust. 1 ustawy z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w szczególności na: rozpoznawaniu warunków i potrzeb zdrowotnych pacjenta, rozpoznawaniu problemów pielęgnacyjnych pacjenta, planowaniu i sprawowaniu opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem, samodzielnym udzielaniu w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych, realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji, orzekaniu o rodzaju i zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych, a także na edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Czynna zawodowo pielęgniarka, zgodnie ze wskazaniem art. 61 ust. 1 przywołanej wyżej ustawy, ma obowiązek stałego aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności zawodowych oraz prawo do doskonalenia zawodowego w różnych rodzajach kształcenia podyplomowego.
Nałożony na pielęgniarkę przez ustawodawcę obowiązek stanowi o tym, że jej aktywność zawodowa pozostaje zależna od stopnia rozwoju nauk medycznych oraz obowiązujących przepisów prawa [1, 2]. Pielęgniarka jako profesjonalista podejmuje wiele działań służących należytej jakości realizowanych przez nią świadczeń oraz ponosi pełną odpowiedzialność za realizację tych świadczeń, które pozostają w gestii jej kompetencji zawodowych. Z tego względu aktywność zawodowa pielęgniarek poddawana jest ustawicznym ocenom wynikającym z norm zawartych w kodeksach deontologiczno-etycznych oraz aktach prawnych regulujących obszar jej praktyki zawodowej. Należy wyraźnie podkreślić, że przedmiotowa ocena zawsze ma oddźwięk społeczny, a podejmowane przez pielęgniarkę decyzje rodzą określone skutki w przedmiocie odpowiedzialności prawnej, karnej, cywilnej, materialnej, służbowej, zawodowej i etycznej [1–3].

Cel pracy

Celem pracy było omówienie problemu wykonywania zawodu pielęgniarki w kontekście sprawowania opieki nad dzieckiem, niezależnie od formy aktywności zawodowej, rodzaju i miejsca udzielanych świadczeń zdrowotnych, w odniesieniu do konieczności pełnej świadomości medyczno-społecznych oraz prawnych aspektów opieki nad dzieckiem. Z uwagi na fakt, że zakres zadań zawodowych podejmowanych przez pielęgniarkę w kontekście opieki nad dzieckiem jest bardzo szeroki, wskazane zostały tylko te obszary, które ze względu na swój aspekt medyczny, społeczny i prawny są przedmiotem szerokich dyskusji na płaszczyźnie życia społecznego i zawodowego.

Materiał i metody

W pracy wykorzystano metodę systematycznego przeglądu piśmiennictwa, na podstawie którego omówiono zagadnienia dotyczące kontroli i redukcji prewalencji inwazji Pediculus humanus capitis oraz szczepień ochronnych. Zagadnienie dotyczące udziału pielęgniarki w procesie leczenia omówiono w oparciu o analizę ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej regulującej zasady wykonywania zawodu oraz w oparciu o analizę stanowisk, opinii i zaleceń wojewódzkich oraz krajowych konsultantów w dziedzinach pielęgniarstwa pediatrycznego i pediatrii. Ponadto wykorzystano doświadczenia własne w obszarze udziału pielęgniarki w realizacji świadczeń zdrowotnych, które zgromadzono dzięki danym dostępnym w Okręgowej Izbie Pielęgniarek i Położnych w Lublinie ze szczególnym uwzględnieniem odmowy wykonania przez pielęgniarkę zlecenia lekarskiego.

Omówienie wyników

Kontrola i redukcja prewalencji inwazji Pediculus humanus capitis

Wszawica głowowa to choroba pasożytnicza będąca konsekwencją infestacji wszą głowową (Pediculus humanus capitis). Obecnie stanowi duży problem o charakterze medyczno-społeczno-prawnym, z uwagi na fakt, iż występuje dość powszechnie zarówno w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych jak i w placówkach szkolno-oświatowych, pozostając tym samym w obszarze zainteresowań praktyki zawodowej pielęgniarek środowiska nauczania i wychowania [4–6]. Wszawica z uwagi na ryzyko społecznego naznaczenia zarażonych dzieci i ich rodzin zaliczana jest do grupy chorób wstydliwych, co utrudnia i zwykle opóźnia podjęcie leczenia oraz sprzyja podtrzymywaniu źródeł zarażenia. Mimo że wszawica od kilku lat pozostaje istotnym problemem higienicznym i społecznym, nie została ujęta w wykazie chorób zakaźnych stanowiącym załącznik do obowiązującej ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi [7]. W związku z powyższym monitorowanie prewalencji wszawicy głowowej i odzieżowej nie jest objęte zakresem działania powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych, gdyż zgodnie z obowiązującym prawem nie ma obowiązku zgłaszania występowania wszawicy w szkole do Państwowej Inspekcji Sanitarnej, co z kolei wynika z faktu, że na terenie Polski od lat nie występują niebezpieczne choroby zakaźne przenoszone przez wszy odzieżowe, np. tyfus plamisty (dur plamisty) [4, 8–10]. Z tego względu, a także na podstawie obowiązującego rozporządzenia Ministra Zdrowia z 28 sierpnia 2009 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą [11] oraz stanowiska Departamentu Matki i Dziecka w Ministerstwie Zdrowia w sprawie zapobiegania i zwalczania wszawicy u dzieci i młodzieży, odstąpiono od procedury kontroli czystości uczniów, pozostawiając problem wszawicy w zakresie działań instytucji opiekuńczo-wychowawczych i pomocy społecznej. Zalecana jest jedynie okresowa kontrola higieniczna czystości głowy i skóry u dzieci prowadzona przez pielęgniarkę w sposób indywidualny, w szkolnym gabinecie profilaktyki zdrowotnej, w uzasadnionych przypadkach, na podstawie zgody rodziców na objęcie dziecka opieką, w tym również opieką zdrowotną przez pielęgniarkę szkolną [8, 9, 12]. Dlatego przedstawiciele środowisk zawodowych oraz stowarzyszeń pacjenckich przy okazji podjęcia prac nad nowelizacją ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi wnioskowali o rozszerzenie wykazu chorób zakaźnych oraz nadanie tym samym pielęgniarkom środowiska nauczania i wychowania szerszych uprawnień w zakresie wykrywania, profilaktyki i leczenia m.in. wszawicy. Wnioskowane zmiany umożliwiłyby pielęgniarkom podjęcie skutecznych działań zmierzających do redukcji prewalencji wszawicy, a także korespondowałyby wprost z zapisami ustawy z 14 grudnia 2016 r.
Prawo oświatowe [13], która nakłada na placówki oświatowo-wychowawcze obowiązek zapewnienia warunków organizacyjnych do bezpiecznego i higienicznego pobytu dzieci w placówkach oświatowych i opiekuńczych, gdyż obecnie walka z wszawicą obejmuje jedynie:
• działania mieszczące się w obszarze akcji oświatowej skierowanej do uczniów, młodzieży i rodziców,
• okresowe, przeprowadzane jedynie w uzasadnionych przypadkach i po spełnieniu określonych warunków przeglądy czystości uczniów przez pielęgniarkę środowiska nauczania i wychowania [8, 9, 12, 13].
Skala problemu, jakim pozostaje wszawica, daje podstawę do wysnucia wniosku, że obowiązujące regulacje prawne oraz procedury postępowania w przypadku stwierdzenia wszawicy w placówce nie przyczyniają się do zmniejszenia skali tego problemu – pomimo akcji oświatowych prowadzonych wśród dzieci i ich opiekunów. Niezbędne zatem jest podjęcie kroków służących eliminacji wszawicy poprzez wdrożenie odpowiednich działań mających umocowanie prawne czy też udostępnienie narzędzi, z których wykorzystaniem możliwa będzie znaczna redukcja prewalencji infestacji Pediculus humanus capitis.

Szczepienia ochronne

Szczepienia ochronne stanowią temat, który budzi bardzo wiele emocji zarówno w środowiskach medycznych, jak i wśród rodziców dzieci podlegających ustawowemu obowiązkowi szczepień ochronnych [7, 14, 15]. Mimo że zagadnienie szczepień ochronnych uregulowane zostało na mocy ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, w ślad za którą Minister Zdrowia wydał szereg rozporządzeń regulujących obszar obowiązkowych i zalecanych szczepień ochronnych, sposobu przekazywania szczepionek świadczeniodawcom prowadzącym obowiązkowe szczepienia ochronne, a także sposobu przechowywania szczepionek i niepożądanych odczynów poszczepiennych [7, 14–16], od wielu lat toczy się burzliwa dyskusja na temat „szczepić czy nie szczepić?”, w którą zaangażowany jest prężnie działający ruch antyszczepionkowy. Istotą działania ruchów antyszczepionkowych jest pozostawanie w opozycji w stosunku do faktów naukowych dotyczących obszaru szczepień ochronnych. Obawa przed wystąpieniem niepożądanych odczynów poszczepiennych, w szczególności zagrażających zdrowiu i życiu dziecka, jest czynnikiem, który powoduje, że niemożliwe do przyjęcia są argumenty naukowe na temat szczepień ochronnych [16, 17]. Z tego względu sytuacja, jaką można obserwować od kilku lat, jest przedmiotem dyskusji podczas licznych konferencji oraz akcji informacyjnych podjętych głównie z inicjatywy epidemiologów, a jej celem jest „zaszczepienie w sobie chęci szczepienia” [17, 18]. Jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli opublikowanego w 2016 r., obowiązujący w Polsce system szczepień obowiązkowych jest bezpieczny i działa sprawnie, chroniąc przed chorobami zakaźnymi dzieci i osoby dorosłe [19]. Z tego względu groźna dla całej populacji może okazać się tendencja do unikania szczepień [17, 20, 21].
Wyraźnie należy również zaznaczyć, że sytuacja epidemiologiczna w kraju jest na bieżąco monitorowania, czego wynikiem jest dostosowywanie obowiązujących w danym roku kalendarzy szczepień ochronnych do wspominanej wyżej sytuacji epidemiologicznej w Polsce [14, 18, 19]. Ponadto obowiązek poddania się szczepieniom ochronnym jest nie tylko wyrazem dbałości o zdrowie indywidualnego pacjenta, ale wynika także z konieczności zadbania o tzw. zdrowie publiczne [21]. Z tego względu obowiązek ten ma swoje poparcie w przepisach, np. w Konstytucji RP w art. 31 ust. 3, jak również w wyrokach sądów administracyjnych [21, 22]. Pielęgniarka sprawująca opiekę nad dzieckiem uczestniczy w procesie szczepień ochronnych zarówno na poziomie oddziałów noworodkowych, jak i podstawowej opieki zdrowotnej, a jej udział w realizacji kalendarza szczepień wyraża się m.in. w realizacji zlecenia wykonania szczepienia poprzedzonego kwalifikacją do szczepienia oraz potwierdzeniem faktu wykonania szczepienia w dokumentacji medycznej. Z tego względu pielęgniarka zobowiązana jest posiadać odpowiednie przygotowanie zawodowe w formie ukończonego kursu specjalistycznego w zakresie szczepień ochronnych, a następnie na bieżąco monitorować i stosować w praktyce zawodowej przepisy prawa regulujące obszar szczepień ochronnych, w tym kalendarz szczepień ochronnych [1]. Należy zaznaczyć, że zagadnienie obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce zostało uregulowane w sposób, który pozostaje dość klarowny, ale równocześnie podlega dynamicznym zmianom wyrażonym w obowiązujących na dany rok kalendarzach szczepień. Z tego względu pielęgniarka zaangażowana zawodowo w realizację kalendarza szczepień zobowiązana jest przede wszystkim do nabycia stosownych uprawnień, a następnie ustawicznej aktualizacji wiedzy w zakresie szczepień ochronnych wśród dzieci i młodzieży [1, 18, 20, 21]. Pielęgniarka, która uczestniczy w szczepieniach ochronnych bez ukończonego kursu specjalistycznego w zakresie szczepień ochronnych, działa bezprawnie, w wyniku czego jej aktywność zawodowa narażona zostaje na konsekwencje prawne [1].

Udział pielęgniarek w procesie leczenia dzieci przebywających w miejscu zamieszkania, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dotyczącej odmowy wykonania przez pielęgniarkę podstawowej opieki zdrowotnej zlecenia lekarskiego

W ostatnim czasie zagadnienie to pozostawało przedmiotem wielu burzliwych dyskusji, głównie na poziomie doniesień medialnych, a dotyczy zasad wykonywania zawodu pielęgniarki, które określone zostały w ustawie z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej [1]. Zgodnie z art. 4 ust. 1 przedmiotowej ustawy wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu szeregu świadczeń zdrowotnych, w tym również realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji, które jak wynika z zapisu art. 11 ust. 1 tejże ustawy, pielęgniarka zobowiązana jest wykonywać z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo, wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej. Ustawodawca, określając zasady wykonywania zawodu, poddał regulacji ustawowej również zagadnienie dotyczące odmowy wykonania przez pielęgniarkę określonego świadczenia. Zagadnienie to uregulowane zostało w art. 12 ust. 1–4 ustawy z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, którego zapisy nawiązują do obowiązku posiadania przez pielęgniarkę odpowiednich kwalifikacji zawodowych oraz obowiązku udzielenia pomocy w każdym przypadku, gdy – jak stanowi przepis – zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować stan nagłego zagrożenia zdrowotnego. Artykuł ten, regulując obszar odmowy wykonania przez pielęgniarkę zlecenia lekarskiego lub innego świadczenia, powołuje się na sytuację, w której wykonanie zlecenia lub innego świadczenia jest niezgodne z sumieniem pielęgniarki lub z zakresem posiadanych kwalifikacji, przy czym pielęgniarka, korzystając z prawa do odmowy, winna podać przyczynę odmowy, odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej oraz poinformować pacjenta, jego faktycznego opiekuna lub przedstawiciela ustawowego o realnych możliwościach uzyskania tego świadczenia u innej pielęgniarki lub w podmiocie leczniczym. Z uwagi na realizację zapisów dotyczących należytej staranności w wykonywaniu zawodu oraz dbałości o bezpieczeństwo pacjenta, korzystanie przez pielęgniarkę z prawa do odmowy wykonania zlecenia lekarskiego lub innego świadczenia zdrowotnego w sytuacji wystąpienia okoliczności uzasadniających tę odmowę jest wyrazem jej odpowiedzialności zawodowej [1, 23]. Rozpatrując to zagadnienie w kontekście opieki nad dziećmi, w szczególności w kontekście podawania iniekcji niemowlętom w ich środowisku zamieszkania, należy zauważyć, iż od lat jest ono przedmiotem dyskusji.
Wobec powyższego znane są powszechnie i zalecane do stosowania w codziennej praktyce zawodowej pielęgniarek takie dokumenty, jak stanowiska konsultantów krajowych i wojewódzkich zarówno w dziedzinie pediatrii, jak i pielęgniarstwa pediatrycznego w sprawie podawania antybiotyków u noworodków i niemowląt do 3. miesiąca życia, z których treści wynika wprost, że wykonywanie iniekcji dożylnych i domięśniowych u noworodków i niemowląt do 3. miesiąca życia w ich środowisku zamieszkania jest postępowaniem niezgodnym z aktualną wiedzą medyczną [23–25]. W ocenie krajowego konsultanta w dziedzinie pediatrii podjęcie decyzji o prowadzeniu leczenia u tak małych dzieci w warunkach domowych wskazuje na dobry stan dziecka, a w takim przypadku dziecko może i powinno być leczone doustną podażą antybiotyków [23, 24]. Z kolei w komunikacie świętokrzyskiego konsultanta w dziedzinie pediatrii oraz w dziedzinie pielęgniarstwa pediatrycznego w sprawie podawania antybiotyków noworodkom i niemowlętom do 3. miesiąca życia można przeczytać, że podawanie antybiotyków u noworodków i niemowląt do 3. miesiąca życia, ale również starszych niemowląt, które nie mają dostatecznie wykształconej tkanki mięśniowej, jest wykluczone w warunkach ambulatoryjnych jako niezgodne z aktualną wiedzą medyczną i niebezpieczne dla dziecka [23]. Z uwagi na fakt, że art. 11 ust. 1 ustawy z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej nakłada na pielęgniarkę m.in. obowiązek wykonywania zawodu z wykorzystaniem wskazań aktualnej wiedzy medycznej [1], w tym miejscu należy podkreślić obowiązek znajomości przez pielęgniarkę takich dokumentów, jak np. charakterystyka produktu leczniczego [26, 27]. Mimo że to lekarz podejmuje decyzję o sposobie leczenia dziecka, która jest wynikiem postępowania diagnostycznego, to pielęgniarka poprzez udział w realizacji zleceń lekarskich również uczestniczy w procesie leczenia [1]. Z tego względu ważne jest, aby pielęgniarka odpowiedzialna za realizację konkretnego zlecenia lekarskiego, dokładając wszelkiej staranności, miała wiedzę na temat podawanego produktu leczniczego, w szczególności z uwagi na to, iż codzienna praktyka zawodowa bogata jest w przypadki, w których w świetle aktualnej wiedzy medycznej zaordynowane leczenie lub forma wystawionego zlecenia może budzić uzasadnione wątpliwości. Realizacja przez pielęgniarkę zlecenia lekarskiego pomimo uzasadnionych wątpliwości skutkuje zaryzykowaniem bezpieczeństwa zdrowia i życia podopiecznego oraz wszczęciem postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej [1, 2]. W tego typu sytuacjach pielęgniarka winna kierować się w szczególności bezpieczeństwem dziecka, a decyzję o wykonaniu lub odmowie wykonania zlecenia opierać na podstawie aktualnej wiedzy medycznej oraz aktów prawnych regulujących obszar wykonywania zawodu [1, 2]. Podejmowanie przez pielęgniarkę niepopularnych medialnie decyzji nie powinno być powodem krytyki w sytuacji, w której podyktowane jest bezpieczeństwem podopiecznego

Podsumowanie

Pielęgniarka jako profesjonalista zaangażowany w sprawy ochrony zdrowia i aktywnie uczestniczący w procesie realizacji świadczeń zdrowotnych musi być świadoma medyczno-społecznych oraz prawnych aspektów związanych z wykonywaniem zawodu, gdyż determinują one takie elementy, jak jakość świadczonych przez pielęgniarkę usług w kontekście ich bezpieczeństwa dla zdrowia i życia podopiecznego, profesjonalizację i prestiż zawodu wyrażone oceną współpracowników – również profesjonalistów, a także opinii społecznej. Świadomość zawodowa pielęgniarki jest tym czynnikiem, który w sposób znaczący koresponduje z zagadnieniem odpowiedzialności zawodowej wyrażonym bezpieczeństwem podopiecznego oraz bezpieczeństwem pracy własnej i zespołu terapeutycznego. Wszystkie formy oraz zasady wykonywania zawodu pielęgniarki, które wymienione zostały w ustawie z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, określają wachlarz jej obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności, co wskazuje jedynie skalę odpowiedzialności zawodowej i konieczność ustawicznego kształcenia podyplomowego. Kwestią bezsporną pozostaje fakt, że pielęgniarki odgrywają istotną rolę w profilaktyce i zwalczaniu chorób zakaźnych, w tym pasożytniczych, wśród dzieci i młodzieży, a także pełnią ważną funkcję edukacyjną w zakresie szczepień ochronnych, pozostając jednym z pierwszych źródeł rzetelnej wiedzy na ich temat. Z tego względu współczesna pielęgniarka, świadoma społeczno-prawnych aspektów opieki nad dzieckiem oraz spoczywającej na niej odpowiedzialności za udział w procesie realizacji świadczeń medycznych, nie może pozwolić sobie na bierność w zakresie rozwoju zawodowego i poprzestać na poziomie wiedzy i umiejętności nabytych w trakcie kształcenia przeddyplomowego. Profesjonalizacja zawodu, odpowiedzialność za zdrowie i życie podopiecznego, rodzaj udzielanych przez pielęgniarkę świadczeń zdrowotnych, wymagania stawiane pielęgniarkom przez płatnika tych świadczeń, ustawodawcę, jak również pracodawców, a także oddźwięk społeczny dotykający każdego z obszarów aktywności zawodowej pielęgniarki powodują, że każda z nich ponosi odpowiedzialność za decyzje podejmowane na polu aktywności zawodowej. Pielęgniarki pozostają odpowiedzialne za kreowanie wizerunku zawodowego, w tym ocenę opinii publicznej. Z tego względu, jako aktywni członkowie procesu udzielania świadczeń zdrowotnych, pielęgniarki zobowiązane są do znajomości medyczno-społecznych oraz prawnych aspektów opieki nad dzieckiem. Obowiązek ten spełniony zostanie jedynie poprzez stałe aktualizowanie swojej wiedzy i umiejętności zawodowych.

Oświadczenie

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2018 r., poz. 123).
2. Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U. z 2018 r., poz. 916).
3. Wrońska I, Mariański J. Etyka w pracy pielęgniarskiej. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa studiów licencjackich. Czelej, Lublin 2002.
4. Buczek A. Choroby pasożytnicze. Epidemiologia, diagnostyka, objawy. Koliber, Lublin 2010; 353-362.
5. Chodorowska G, Juszkiewicz-Borowiec G, Wojnowska D i wsp. Wszawica głowowa – współczesne problemy epidemiologiczne. W: Stawonogi. Różnorodność form i oddziaływań. Buczek A, Błaszak C (red.). Koliber, Lublin 2005; 171-176.
6. Pontius DJ. Demystifying pediculosis: school nurses taking the lead. Pediatr Nurs 2014; 40: 226-235.
7. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2018 r., poz. 151).
8. Izdebska JN. Wszy. Poznaj i pokonaj problem. Informator. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014; 45-49.
9. Stanowisko Departamentu Matki i Dziecka w Ministerstwie zdrowia w sprawie zapobiegania i zwalczania wszawicy u dzieci i młodzieży. Ministerstwo Zdrowia. www2.mz.gov.pl.
10. Standardy postępowania i metodyka pracy pielęgniarki szkolnej. Podręcznik dla pielęgniarek i higienistek szkolnych. Ostręga W, Oblacińska A (red.). Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2017; 229-233.
11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. Nr 139, poz. 1133).
12. Zdrowie ucznia – Ministerstwo Zdrowia – Portalgov.pl. Dostępne na: www.gov.pl/zdrowioe/zdrowie-ucznia (dostęp: 26.06.2018 r.).
13. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. prawo oświatowe (Dz. U. z 2018 r., poz. 996 i 1000).
14. Szczepienia obowiązkowe – GIS. Dostępne na: https://gis.gov.pl/zdrowie/szczepienia-obowiazkowe/ (dostęp: 27.06.2018 r.).
15. Rostowska W. Nieszczepione dzieci w placówkach POZ. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018; 16-17.
16. Andrzejewska D. Niepożądane odczyny poszczepienne. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018; 12-13.
17. Misik M. Fakty, mity na temat szczepień. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018; 6-9.
18. Nowak V. Zaszczepić chęć szczepienia. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018; 2-5.
19. Najwyższa Izba Kontroli. Raport: „System szczepień ochronnych dzieci”. Nr ewidencyjny: P/15/080, 8 kwietnia 2016 r.
20. Gajewska K. Odmowa szczepień. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018; 14-15.
21. Gajewska K. Obowiązek poddania się szczepieniom. Prawne i Praktyczne aspekty szczepień ochronnych. MPiP. Wydanie specjalne 2018;10-11.
22. Augustynowicz A, Wrześniewska-Wal I. Aspekty prawne obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci. Pediatr Pol 2013; 88: 120-126.
23. Stanowisko konsultanta wojewódzkiego w dziedzinie pielęgniarstwa pediatrycznego dla województwa lubelskiego w sprawie wykonywania przez pielęgniarki iniekcji małym dzieciom w miejscu zamieszkania z dnia 15.02.2018 r. Nasz Głos 2018; 2: 34.
24. Stanowisko konsultanta krajowego w dziedzinie pediatrii w sprawie zlecania przez lekarzy rodzinnych do wykonania w domu wstrzyknięć dożylnych bądź domięśniowych antybiotyków u dzieci do trzeciego miesiąca życia z dnia 18 lutego 2004 r. zweryfikowane w dniu 22 stycznia 2007 r. Dostępne na: www.sipip.szczecin.pl (dostęp: 25.06.2018 r.).
25. Zalecenia krajowego konsultanta w dziedzinie pielęgniarstwa pediatrycznego z dnia 12-03-2018 w sprawie podawania antybiotyków u dzieci na zlecenie lekarskie w domu chorego. Dostępne na: www.nipip.pl (dostęp: 25.06.2018 r.).
26. Opinia konsultanta wojewódzkiego w dziedzinie pielęgniarstwa rodzinnego dla województwa lubelskiego w sprawie odmowy realizacji świadczeń przez pielęgniarkę z dnia 22.02.2018. Nasz Głos 2018; 2: 33.
27. Opinia konsultanta wojewódzkiego w dziedzinie pielęgniarstwa rodzinnego dla województwa lubelskiego w sprawie podawania leków we wstrzyknięciach domięśniowych z dnia 22.02.2018. Nasz Głos 2018; 2: 34.