eISSN: 2084-9885
ISSN: 1896-6764
Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology
Current issue Archive Manuscripts accepted About the journal Editorial board Abstracting and indexing Subscription Contact Instructions for authors Ethical standards and procedures
Editorial System
Submit your Manuscript
SCImago Journal & Country Rank
3-4/2020
vol. 15
 
Share:
Share:
Book review

Omówienie książki Dominiki Dudek i Marii Mazurek Nie tylko mózg. Opowieść psychiatry o ludzkim umyśle

Janusz Rybakowski
1

  1. Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2020; 15, 3–4: 142–144
Online publish date: 2020/12/08
Get citation
 
PlumX metrics:
 
Nie tylko mózg. Opowieść psychiatry o ludzkim umyśle (Wydawnictwo Mando, Kraków 2020) to książka doskonałego duetu składającego się z wybitnej przedstawicielki polskiej psychiatrii Dominiki Dudek oraz znakomitej dziennikarki Marii Mazurek specjalizującej się w tekstach popularnonaukowych. W jedenastu rozdziałach omówione zostały kluczowe problemy współczesnej psychiatrii, ubarwione niezwykle celnymi refleksjami praktykującej psychiatry, dysponującej wielką wiedzą i doświadczeniem badawczym.
Rozdział o psychiatrii i psychiatrach wskazuje na oryginalność psychiatrii jako dziedziny medycyny i dowodzi, że nauka ta wykracza poza ramy medycyny. Składa się na to wiele przyczyn, a wśród nich pewna niedookreśloność diagnostyki oraz osadzenie rozpoznania, a zwłaszcza terapii, w kontekście psychospołecznym. Wspomniane są również zbrodnicze praktyki eugeniczne i wykorzystywanie psychiatrii do celów politycznych, niespotykane w innych dziedzinach medycyny. Co do leczenia – autorki opisały różnorodne, często dość makabryczne próby interwencji podejmowane na przestrzeni wieków, a dotyczące chorych psychicznie. Na szczęście dożyliśmy czasów, gdy wprowadzenie w ostatnich 70 latach skutecznych leków psychotropowych w istotny sposób przybliżyło psychiatrię do niezabiegowych specjalności medycznych. W rozdziale o umyśle i psychoterapii omówiono ten problem w duchu przezwyciężenia dualizmu kartezjańskiego, czyli uznania jedności czynności psychicznych (duszy) i czynności mózgu jako struktury cielesnej. Wiedział o tym już Freud, który napisał projekt naukowej psychologii, spopularyzowany dopiero długo po jego śmierci. W jego późniejszych koncepcjach, zwłaszcza psychoterapeutycznych, pobrzmiewa możliwość wpływu kontaktu na poziomie czysto poznawczym na czynność mózgu. Współcześnie wyartykułował to wspomniany w książce laureat Nagrody Nobla z 2000 r. Eric Kandel w manifeście opublikowanym dwa lata wcześniej na łamach „American Journal of Psychiatry”. Nagrodę Nobla, jak podano w książce, otrzymał za pionierskie badania pamięci, które przeprowadzał na ślimakach morskich. Wyniki można było jednak bezpośrednio przenieść na człowieka, co wskazuje na ich wielką uniwersalność. Autorki nazwały Kandela wiedeńczykiem z pochodzenia, aczkolwiek jego rodzice wywodzili się z polskich kresów wschodnich. Gdy rozmawiałem z nim na konferencji naukowej w 2005 r., chętnie przyznawał się do swoich polskich prakorzeni.
Wracając jeszcze do Freuda, podkreślane są jego wizjonerskie koncepcje na temat znaczenia nieświadomości oraz okresu dzieciństwa dla dalszego rozwoju psychicznego i zaburzeń psychicznych w wieku dorosłym. Teorie te są ostatnio często potwierdzane w badaniach neurobiologicznych i psychiatrycznych opartych na dowodach.
Rozdział o miłości i związkach podejmuje wiele ciekawych zagadnień. Jednym z nich jest odróżnienie zakochania od miłości. Omawiając neurobiologię zakochania, warto w grupie fenyloetyloamin wyraźnie wskazać na dominującą rolę dopaminy. W sposób adekwatny potraktowana została kwestia zachowania seksualnego mężczyzn i kobiet w kontekście ewolucyjnym, ale też kulturowym. Analizowane jest również bardzo często pomijane zagadnienie seksu u pacjentów psychiatrycznych. Rozdział kończy temat przemocy w rodzinie i tzw. syndromu sztokholmskiego.
W rozdziale o smutku i depresji autorki wskazują kryteria diagnostyczne, które pozwalają odróżnić depresję od normalnego smutku i rozpoznać ją jako chorobę wymagającą interwencji terapeutycznej. Leczenie depresji przedstawione jest w kontekście formuły ABCD, gdzie każda z liter oznacza czynniki związane z nieoptymalnymi efektami takiego leczenia: A – adekwatność terapii, B – behawioralne czynniki podtrzymujące chorobę, C – compliance (współpraca), D – diagnoza. W epilogu pojawia się problem samobójstwa, a autorki pointują, że depresja może być chorobą śmiertelną i taką jest w niemal jednej piątej przypadków.
Jeżeli książkę piszą dwie kobiety, nie może zabraknąć „feministycznych” wątków. Rozdział o współczesnych kobietach prezentuje nowoczesne poglądy dotyczące różnic między mózgiem kobiety i mężczyzny, jak również kulturowego schematu kobiecości. Wiele zaburzeń psychicznych wykazuje odrębność w zależności od płci. U kobiet częściej występuje depresja i znacznie częściej zaburzenia odżywiania. Rzadziej natomiast pojawiają się uzależnienia, ale jeżeli wystąpią, mają zwykle gorszy przebieg niż u mężczyzn. W skład typowo „kobiecej” psychiatrii wchodzą też zaburzenia związane z ciążą i porodem, które omówione zostały zarówno w kontekście najnowszej wiedzy, jak i własnych doświadczeń autorek.
W rozdziale o starości ten okres życia człowieka postrzegany jest przez autorki jako bardziej lub mniej odpowiednie przedłużenie dotychczasowej egzystencji. Jak błyskotliwie stwierdza psychiatra: „starość może być udana tylko wtedy, jeżeli postaramy się, by jak najmniej różniła się od młodości” (jest to zresztą tylko jeden z licznych bon motów). I przytacza przykład nieodżałowanej pamięci prof. Jerzego Vetulaniego, który zginął tragicznie w wieku 81 lat, funkcjonując jak osoba o co najmniej 30 lat młodsza. Autorki podkreślają, że ważne jest, by w wieku podeszłym nie rezygnować z wszechstronnej aktywności, w tym, jeśli to możliwe, zawodowej. Omawiane są też zaburzenia psychiczne wieku matuzalowego, ze szczególnym uwzględnieniem postępującego otępienia. Dyskutowane są wielkie dylematy dotyczące zarówno pacjenta, jak i jego rodziny, na którą spada wielki ciężar opieki.
W rozdziale o naturze zła rozpatrywane są jego determinanty indywidualne i społeczne. Ciemna strona osobowości każdego z nas jest przywoływana poprzez opis eksperymentów Zimbardo i Milgrama. Ujęto też przypuszczenia na temat możliwych struktur mózgowych związanych ze „złem” i powrót do pojęcia „psychopatii”. Rozdział kończą rozważania na temat odpowiedzialności za dokonane przewinienia w kontekście psychiatrycznym.
Rozdział o religijności zaczyna się od motywów religijnych w chorobach psychicznych, nadal częstych w zaburzeniach psychotycznych i obsesyjno-kompulsyjnych. Do tej pory funkcjonują dwie formy leczenia tych zaburzeń – u psychiatry i za pomocą egzorcyzmów. Te dwa różne sposoby terapii wynikają z dwóch teoretycznych założeń patogenezy – z jednej strony zaburzenia czynności mózgu, z drugiej dominacja złych duchów. To drugie, często formułowane jako konszachty z diabłem, stanowiło podstawę wielkich zbrodni inkwizycji popełnianych przez Kościół. Przytaczana jest też pozytywna strona religijności, która u niektórych pacjentów pozwala wzmocnić siły prowadzące do zdrowienia. Wspomniano również problem zaburzeń psychicznych u duchownych, co w części ma związek z celibatem.
W rozdziale o fobiach, natręctwach i lęku omówiono patogenezę w kontekście ewolucyjnym i kulturowym, a także istotne przejawy tych psychiatrycznych jednostek diagnostycznych. Opisano również związek między zaburzeniami lękowymi a dolegliwościami somatycznymi, w tym zjawisko somatyzacji. W zakończeniu przedstawiony jest kliniczny obszar interdyscyplinarny obejmujący psychiatrię oraz inne dziedziny medycyny. Ostatnie dwa rozdziały poświęcone są tzw. dużej psychiatrii. Pierwszy z nich traktuje o chorych na schizofrenię, czyli zgodnie z definicją Antoniego Kępińskiego o pacjentach, „którzy więcej czują”. W obrazowy sposób opisywane są spektakularne objawy tej choroby, takie jak urojenia i omamy. U niektórych pacjentów początek choroby może być trudny do identyfikacji. Przywołane jest zjawisko zwane paragnomenem, opisane przez krakowskiego psychiatrę i neurologa prof. Eugeniusza Brzezickiego. Polega ono na tym, że na kilka lat przed pojawieniem się choroby występuje epizod dziwacznego i niezrozumiałego zachowania. W rozdziale wspomniana jest również możliwość inicjacji schizofrenii poprzez zażywanie środków psychoaktywnych oraz fakt krótszego życia chorych na schizofrenię z różnych przyczyn zdrowotnych i społecznych, w tym z powodu samobójstwa (10%).
Rozdział o kreatywności i dwóch biegunach dotyczy choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD). Dominika Dudek jako wybitna specjalistka w tej dziedzinie zostawiła ten temat na deser. Barwnie opisywany jest stan manii oraz depresji w tej chorobie. Depresja w przebiegu ChAD w porównaniu z depresją nawracającą wykazuje nieznaczne odrębności kliniczne i znaczne terapeutyczne. Głównie w takim stanie istnieje możliwość diagnozy i leczenia pacjenta w warunkach ambulatoryjnych. Od dawna wiadomo o nadreprezentacji osób z cechami dwubiegunowości wśród artystów, pisarzy i malarzy wykazujących się genialną kreatywnością. W książce wymieniono nazwiska twórców z ostatnich lat, które można by mnożyć, dołączając do nich Robina Williamsa czy Wojciecha Młynarskiego. Związek między chorobami psychicznymi a kreatywnością może być elementem pozytywnej strony tych zaburzeń, jednak nie zwalnia to od konieczności interwencji psychiatrycznej w sytuacjach, które tego wymagają. Moim zdaniem samobójstwo Robina Williamsa w drugiej dekadzie XXI w. kładzie się cieniem na wizerunku psychiatrii amerykańskiej.
Podsumowując – książka Nie tylko mózg. Opowieść psychiatry o ludzkim umyśle winna stanowić obowiązkową lekturę dla wszystkich psychiatrów i psychologów, jak również każdego, kto w jakimkolwiek stopniu interesuje się osiągnięciami neuronauki (neuroscience).
Z wybitną przedstawicielką polskiej psychiatrii z autorskiego duetu od ponad dwóch dekad łączy mnie wspaniała relacja naukowa i osobista, z wieloma jej poglądami oraz stwierdzeniami mogę się całkowicie identyfikować.
1.
Copyright: © 2020 Termedia Sp. z o. o. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
Quick links
© 2024 Termedia Sp. z o.o.
Developed by Bentus.