Wstęp
W Polsce żyje obecnie ponad 7 mln 220 tys. kobiet po 45. roku życia. WHO określa taki wiek jako początek okresu menopauzalnego [1]. Zgodnie z definicją WHO z 1996 r., menopauza jest to krwawienie miesiączkowe, po którym przez 12 mies. nie wystąpiła menstruacja i nie jest to spowodowane jakąkolwiek patologią [1]. Menopauza występuje zwykle u kobiet między 40. a 55. rokiem życia, w krajach zachodnich średnio w 51. roku życia, u Polek ok. 49. roku [2]. Badania prowadzone w różnych krajach wykazały, że na wcześniejsze wystąpienie menopauzy mają wpływ takie czynniki, jak: palenie papierosów, niepłodność, niski poziom socjoekonomiczny, krótsze cykle miesięczne [3]. W Polsce hormonalną terapię zastępczą przyjmuje ok. 6–7% kobiet, w krajach zachodnich waha się pomiędzy 18 a 30% [4]. Podkreśla się, że kobiety stosujące HTZ cechuje lepsze wykształcenie oraz wyższy status socjoekonomiczny [5].
Cel pracy
Celem pracy jest przedstawienie poziomu wiedzy ankietowanych kobiet, mieszkanek Łodzi, z różnym wykształceniem, na temat znajomości takich pojęć, jak: menopauza, okres przekwitania, jego objawy, hormonalna terapia zastępcza.
Materiał i metody badań
Łączną analizą objęto 615 mieszkanek Łodzi, które podzielono na trzy grupy. Pierwszą stanowiły nauczycielki z wykształceniem średnim zawodowym i wyższym, pracujące w szkołach podstawowych i średnich. Drugą stanowiły pielęgniarki i położne posiadające wykształcenie średnie zawodowe i wyższe, pracujące w lecznictwie otwartym i zamkniętym. Pielęgniarki i położne zatrudnione w szpitalach zostały podzielone na dwie grupy. Jedną stanowiły pielęgniarki i położne pracujące w szpitalach, w których znajdowały się oddziały ginekologiczne i poradnie specjalistyczne o profilu ginekologicznym, drugą – pracujące w szpitalach, w których nie było oddziałów i poradni ginekologicznych. Do trzeciej badanej grupy zostały zaliczone kobiety z wykształceniem podstawowym i zasadniczym. Kryterium doboru ankiet do dalszych analiz był przedział wieku od 45 do 55 lat oraz występowanie typowych objawów okresu około- i postmenopauzalnego o charakterze naczynioruchowym. Metodą badawczą była standaryzowana ankieta. Przeanalizowano, czy ankietowane kobiety znają pojęcie menopauza, potrafią określić objawy, zarówno wczesne – wypadowe, jak i następstwa niedoborów hormonalnych. Zapytano je, czy stosowały lub stosują HTZ i co było powodem rozpoczęcia lub zaprzestania leczenia, jaki jest poziom ich świadomości prozdrowotnej, w tym palenia tytoniu, wizyt kontrolnych u ginekologa, samokontroli piersi. Uzyskane wyniki zostały poddane analizie statystycznej z zastosowaniem testu chi-kwadrat Pearsona, a wnioskowanie statystyczne przeprowadzono przy standardowym poziomie istotności 0,05.
Wyniki
W badanych grupach kobiet 151 nauczycielek (N), 331 pielęgniarek i położnych (PiPŁ) oraz 133 kobiet niepracujących (KN) z wykształceniem podstawowym i zasadniczym prześledzono znajomość i zrozumienie pojęcia menopauza. Pojęcie to znane było wszystkim nauczycielkom oraz pielęgniarkom i położnym, natomiast wśród kobiet z wykształceniem podstawowym i zasadniczym znało je 65 osób (48,9%).
Wśród 151 ankietowanych nauczycielek 136 (90,1%) wiedziało, że jednym z objawów menopauzy są uderzenia gorąca, natomiast 131 (86,8%) uważało, że drażliwość wynika z braku hormonów w organizmie. O tym, nauczycielek (70,9%). Kołatania serca według respondentek to objaw menopauzy i tego zdania były 93 kobiety (61,6%).
Bóle stawów wymieniło 60 nauczycielek, czyli 39,7%, suchość skóry 68 kobiet, co stanowiło 45,7%. 68 nauczycielek (45,0%) nietrzymanie moczu zaliczyło do późnych objawów przekwitania jako skutek niedoborów w organizmie żeńskich hormonów. Choroby serca i naczyń oraz zwyrodnienie kręgosłupa zostały zaliczone do objawów tego okresu przez 54 kobiety, czyli 35,7%. O osteoporozie, że jest późnym objawem przekwitania, wiedziały 54 nauczycielki (35,7%).
Wśród 133 kobiet niepracujących z wykształceniem podstawowym i zasadniczym (KPZ), 93 (69,9%) wiedziało, że objawem wczesnym okresu menopauzalnego są uderzenia gorąca. 68 kobiet (51,1%) nocne poty zaliczyło do tego okresu, 46 respondentek (34,5%) znało, że bóle stawów, jak i podwyższona drażliwość mogą być objawami tego okresu, suchość skóry – 27 kobiet (20,3%).
Objaw nietrzymania moczu został zaliczony do objawów przekwitania przez 24 kobiety, co stanowiło 18%. O tym, że obniżenie hormonów żeńskich przyczynić się może do powstania cukrzycy wiedziało 8 kobiet, czyli 6%, natomiast 24,8%, czyli 33 kobiety wiedziały, że zwiększenie zachorowań na choroby serca i naczyń w tym okresie należało skojarzyć z okresem przekwitania. 28 kobiet, co stanowiło 21,0%, wiedziało, że osteoporoza to jeden z późnych objawów niedoborów hormonalnych w organizmie. 29 kobiet (21,8%) wymieniło, że niedobór hormonów może mieć wpływ na powstanie zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa, a 27 kobiet (20,3%) na zwiększenie masy ciała.
Wśród 331 przebadanych pielęgniarek i położnych najczęściej wskazanymi wczesnymi objawami związanymi z menopauzą były: uderzenia gorąca (96,7%), drażliwość (87,3%), kołatanie serca (81,6%) oraz nocne poty (81,3%). Drugą grupę pod względem znajomości stanowiły: suchość skóry (49,8%), bóle stawów (41,4%). Spośród późnych objawów związanych z przekwitaniem najczęściej wymienianym przez pielęgniarki i położne była osteoporoza (84,9%). Znacznie rzadziej choroby serca (40,2%) i zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (38,7%), otyłość (42,8%), nietrzymanie moczu 36,3%.
W tab. IV i V przedstawiono wiedzę pielęgniarek PO n-58 i położnych PłO n-36 lecznictwa otwartego i zamkniętego. Wyniki uzyskane od pielęgniarek i położnych pracujących w lecznictwie zamkniętym podzielono na dwie grupy. Jedną stanowiły pielęgniarki PZG n-56 i położne PŁZG n-58 pracujące w szpitalach, w których znajdowały się oddziały ginekologiczne i poradnie specjalistyczne o profilu ginekologicznym, natomiast drugą pielęgniarki PZ n-123, pracujące w szpitalach, w których nie było oddziałów i poradni ginekologicznych.
Wśród 151 nauczycielek 33 (21,9%) stosowały hormony. Czas stosowania terapii wahał się od 2 mies. do lat, natomiast w przeszłości stosowało ją 16 nauczycielek (10,6%), w czasie od 2 mies. do 2 lat. Żadna z nich nie podjęła ponownej kuracji hormonalnej. Wśród pielęgniarek i położnych pracujących w lecznictwie zamkniętym HTZ stosowało od 16 do 18%. Czas stosowania od 3 mies. do 2–3 lat, jedna przyjmowała 6 lat i jedna 10 lat. W przeszłości stosowało leczenie od 7 do 11% pielęgniarek i położnych. Czas stosowania od 3 mies. do 2 lat. Jedna stosowała terapię 6 lat. Trzy położne i dwie pielęgniarki ponownie podjęły leczenie hormonalne, natomiast 17,2% pielęgniarek i 33,3% położnych pracujących w lecznictwie otwartym stosowało HTZ. Czas stosowania od 6 mies. do 6 lat. W przeszłości stosowało ją 17%. Dwie położne i jedna pielęgniarka ponownie rozpoczęły kurację hormonalną.
Wśród kobiet niepracujących, z wykształceniem podstawowym i zasadniczym, 12 (9%) korzystało z uzupełnień niedoborów hormonalnych. Czas stosowania terapii trwał od 6 mies. do 2 lat i u jednej 8 lat, natomiast w przeszłości stosowało leczenie 6,7% – 9 kobiet, w czasie od 6 mies. do 2 lat i dwie nie podały czasu trwania leczenia. Żadna z ankietowanych ponownie nie podjęła leczenia. Czynnikami mobilizującymi dla 82 (76%) kobiet do rozpoczęcia leczenia hormonalnego były przede wszystkim objawy naczynioruchowe, zatrzymanie miesiączki dla 55, co stanowiło 51%, natomiast wiedza dla 45 (41,7%).
Wiedzę na temat objawów menopauzy oraz leczenia hormonalnego 73,3% badanych kobiet ocenia za niewystarczającą, 90,1% badanych nauczycielek stwierdziło duże braki w wiedzy dotyczącej badanego okresu, podobnego zdania było 85,5% kobiet niepracujących. Natomiast od 64 do 77% pielęgniarek i położnych pracujących w lecznictwie otwartym i zamkniętym stwierdziło, że ich wiedza wymaga wielu merytorycznych uzupełnień. Najmniejszy procent – 16,7 położnych pracujących w lecznictwie otwartym określiło swoją wiedzę za niewystarczającą.
Dla 41% kobiet wiedza pochodziła ze środków masowego przekazu, a dla 28% od lekarzy. 13,9% nauczycielek i 26% kobiet niepracujących zaufało wiedzy pielęgniarek i położnych i miała ona istotny wpływ na podjęcie przez nie leczenia, natomiast 91,7% badanych położnych pracujących w lecznictwie otwartym uważało, że wiedza, którą przekazały kobietom mogła mieć wpływ na dalsze decyzje dotyczące leczenia. Podobnego zdania było 36,1% pozostałych pielęgniarek i położnych.
Profilaktyka jest bardzo ważnym elementem wykrywania wczesnych zmian chorobowych. Badane kobiety określiły częstość wizyt u ginekologa, częstość badań palpacyjnych gruczołów piersiowych przez ginekologa oraz umiejętność samokontroli piersi.
Omówienie wyników
Z przeprowadzonych badań wynika, że 100% nauczycielek, 100% pielęgniarek i położnych oraz 48,9% kobiet niepracujących z wykształceniem podstawowym i zasadniczym znało pojęcie menopauzy. Według Wyrzkiewicza 42% badanych kobiet będących w okresie menopauzy znało to pojęcie. Wiedzę tę łączy się z wykształceniem i wiekiem [6]. Inne badania mówią, że prawie co dziesiąta Polka w tym wieku nigdy nie spotkała się z terminem menopauza, co czwarta słyszała go, ale nie jest pewna co on oznacza [7].
Po przeanalizowaniu danych zawartych w ankietach oraz po porównaniu z danymi w piśmiennictwie medycznym ustalono, że objawy wymieniane przez badane kobiety są zgodne z przyjętymi wzorcami. Bardziej znane były respondentkom objawy wazomotoryczne tego okresu niż późne jako następstwa niedoborów hormonalnych. Najlepszą znajomością tych objawów wykazay się położne pracujące w lecznictwie otwartym. Nieco mniejszą wiedzą, ale porównywalną, nauczycielki i pozostałe pielęgniarki i położne. Znacznie mniejszą wiedzę posiadały kobiety z wykształceniem podstawowym i zasadniczym. Wyniki badań wskazują, że wiedza, którą posiadały na temat menopauzy dla 41% pochodziła ze środków masowego przekazu, dla 28,0% od lekarzy. 13,9% nauczycielek i 26,0% kobiet niepracujących zaufało wiedzy pielęgniarek i położnych i miała ona znaczący wpływ na podjęcie przez nie leczenia. W badaniach wieloośrodkowych na świecie wykazano, że pierwszym źródłem informacji dotyczących zdrowia są media, na drugim miejscu lekarz. Jedynie w USA lekarz jest na pierwszym miejscu [8]. Kuciarska-Ciesielska wykazała, że podstawowym źródłem wiedzy o zdrowiu dla polskiej kobiety jest fachowa literatura i czasopisma [9].
W Szwecji HTZ stosuje od 11 do 22% kobiet, w USA 34%, w Niemczech 19%, we Francji 17%. Sobczuk i wsp. uważają, że w Polsce tylko 6% kobiet w okresie około- i pomenopauzalnym stosuje leczenie [10]. Nasze badania dodają, że podczas przeprowadzania badań 19,8% badanych kobiet korzystało z HTZ, w przeszłości stosowało ją 12,1%, a z tego 1,3% ponownie podjęło leczenie. Powodem rozpoczęcia leczenia były uciążliwe objawy naczynioruchowe oraz wiedza. Głównym powodem rezygnacji dla 73,5% był koszt leczenia, niedosyt wiedzy na temat leczenia dla 47,9%, lęk przed nowotworem dla 42,5%, brak skutecznej poprawy pomimo leczenia dla 41,1%, natomiast pojawienie się ponownych krwawień dla 37,5%. Autorzy badań twierdzą, że ok. 76–81% pacjentek przerywa leczenie w ciągu pierwszych 3 lat [1, 7]. Czas stosowania leczenia przez ankietowane kobiety był zróżnicowany: 2 mies. stosowało je 16,3%, 6 mies. 24,1%, największy odsetek – 45 – stosowało rok, 2 lata – 22%, 4 lata – 17,3% badanych kobiet, 6 lat – 8,6% badanych. Wielu autorów w swoich pracach udowadnia, że kobiety, które stosują HTZ, cechuje lepsze wykształcenie, co potwierdzają nasze badania, oraz wyższy status socjoekonomiczny [5]. Z badań epidemiologicznych wynika, że u stosujących leczenie odnotowuje się mniejszą śmiertelność na nowotwór sutka. Z naszych badań wynika, że 42,5% badanych kobiet, które przyjmowały leki hormonalne zrezygnowało z leczenia z obawy przed zachorowaniem na raka sutka. Leczenie to może spowodować nieoczekiwane krwawienia lub plamienia [11]. U 37,5%, badanych kobiet, które stosowały HTZ, wystąpiły acykliczne krwawienia lub plamienia z macicy i to było dla badanych powodem do zaprzestania dalszego leczenia.
Wielu autorów prac uważa, że jednym z czynników przyspieszających powstawanie naturalnej menopauzy jest palenie papierosów. Wyniki badań były drastyczne. Najwięcej, bo aż 72,9% badanych kobiet z wykształceniem podstawowym i zasadniczym paliło papierosy, 40,5% pielęgniarek i położnych oraz 31,8% nauczycielek. Bernhardt stwierdził, że wśród kobiet palących wcześniejsze klimakterium występuje u 20% [12]. Danell podaje, że wiek menopauzy dla amerykańskich palaczek przypada na 47,7 lat [13]. Adena i wsp., badając kobiety australijskie stwierdzili, że średni wiek menopauzy u palaczek był o 1,3 roku wcześniejszy [14]. Kaczmarek i Szwed przedstawiły, że pojawia się przeciętnie w 47,2 roku życia [15], Koniarek i wsp. wykazały, że o 0,93–1,82 roku wcześniej [16].
Wnioski
1. Wykształcenie badanych grup mieszkanek Łodzi oraz ich miejsce pracy mają istotny wpływ na posiadaną wiedzę na temat znajomości objawów przekwitania i stosowania hormonalnej terapii zastępczej.
2. Wśród badanych kobiet najlepiej przygotowane do propagowania wiedzy na temat okresu przekwitania są położne pracujące w lecznictwie otwartym.
Piśmiennictwo
1. Pertyński T. Kobieta w wieku okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym. Medycyna po Dyplomie 1997; 6: 13-18.
2. Steiner M, Yonkers K. Depresja u kobiet. Via Medica, Gdańsk 1999; 55-8.
3. Kronenberg F, Downey JA. Thermoregulatory physiology of menopausal hot flushes: review. Con J Physiol Pharmacol 1997; 65: 1312-24.
4. Suzin J, Surkont G. Metaboliczne skutki działania estrogenów w czasie hormonalnego leczenia kobiet po menopauzie. Menopauza 2001, Łódź, 1-3 marca 2001; 51-52.
5. Caltabiano M, Holzheimer M. Dispositional factors, coping and adaptation during menopause. Climacteric 1999; 2: 18-22.
6. Zatoński W, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polsce 1993. Centrum Onkologii, Warszawa 1996; 34-8.
7. Romanowska D. Piękne 50-letnie. Terapia hormonalna może sprawić, że życie znów stanie się piękne. Newsweek 2002; 27: 64-6.
8. Milewicz A. HTZ, czyli urodzić się na nowo. Terapia 1996; 8: 3-4.
9. Kuciarska-Ciesielska M. Stan zdrowia kobiet w Polsce. Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna 1999; 16: 115-30.
10. Sobczuk A, Nadel I, Pertyński T. Ciągła kombinowana terapia niskimi dawkami u kobiet we wczesnym okresie menopauzalnym. Prze Menopauzal 2002; 2: 28-34.
11. Studd J. Hormonal replacement therapy. Menopause 1996; 6: 136-81.
12. Bernhardt P. The normal menopause transition. Am J Hum Biol 1992; 4: 37-9.
13. Daniell H. Cigarette smoking relative weight and menopause. Lancet 1998; 2: 373-4.
14. Adena M, Gallagher H. Relation between smoking and natural menopause. Am J Hum Biol 1992; 4: 121-22.
15. Kaczmarek M, Szwed A. Wiek menopauzy a rozrodczość i styl życia kobiet. Menopauza. IV Kongres, Łódź 1-3 marca 2001; 15-21.
16. Koniarek J, Kowalski P, Żukowska- Kowalska K. Wpływ palenia papierosów w zanieczyszczonym środowisku na wiek wystąpienia ostatniej miesiączki w populacji Dolnego Śląska. Ginekologia Polska 1991; 62: 295-8.
