The experience of the COVID-19 pandemic, and changing attitudes to life

Wstęp

Trwająca od początku 2020 r. pandemia COVID-19 stworzyła rzeczywistość, która zmieniła otaczający nas świat, zmusiła ludzi do zmian w codziennym życiu, a jej odległe skutki jeszcze długo będą widoczne. Od czasu panującej sto lat wcześniej i charakteryzującej się bardzo wysoką śmiertelnością grypy hiszpanki pandemie nigdy nie osiągnęły takiej skali i nie trwały tak długo. Negatywne skutki pandemii COVID-19 rozpatrywane są w odniesieniu do zdrowia fizycznego i psychicznego społeczeństw (di Fazio i wsp. 2022), ale też do edukacji (Sanz Ponce i wsp. 2022), pracy (Toscano i Zappalà 2021), gospodarki (Skinner i wsp. 2022), spędzania wolnego czasu i możliwości podróżowania (McDermid i wsp. 2022).
Oprócz bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia osób zakażonych zwraca się uwagę na konsekwencje psychologiczne dobrowolnej lub wymuszonej kwarantanną izolacji, pracy oraz nauki w trybie zdalnym, zagrożenia stabilności ekonomicznej przedsiębiorstw i gospodarstw domowych oraz perspektywy paraliżu systemu opieki zdrowotnej, rzutującego na możliwości leczenia innych chorób (Fekadu i wsp. 2021). Wykazano, że stres – szczególnie nasilony w czasie pandemii – skutkował zaburzeniami emocjonalnymi, stanami depresji, poczuciem niepewności i zagrożenia, zaburzeniami snu, a nawet zespołem stresu pourazowego (Vindegaard i Benros 2020).
Wielu badaczy uważa, że pandemia COVID-19 stała się ciągłym i przewlekłym doświadczeniem zbiorowej traumy (Holman i Grisham 2020; Masiero i wsp. 2020). Na przestrzeni wieków wiele dzieł literackich i nurtów religijnych próbowało nadać sens ludzkiemu cierpieniu. Sytuacje kryzysowe mogą prowadzić do pozytywnych zmian społecznych lub osobistych (Tedeschi i wsp. 2018), także w obszarze wyznawanych wartości, które często są uznawane za stabilne w przebiegu życia (Schuster i wsp. 2019). W kontekście zagrożeń związanych z pandemią COVID-19 stwierdzono, że przyjmowane przez większość ludzi wartości mogły czasowo lub trwale się zmieniać w kierunku, który implikuje dostosowanie do nowej sytuacji życiowej (Daniel i wsp. 2022). Kryzys ekonomiczno-społeczny spowodowany pandemią pozwolił odkrywać na nowo to, co wydawało się oczywiste i przysługujące człowiekowi. Przywrócił tęsknotę za bliskością z innymi ludźmi i radość z tej bliskości, potrzebę wolności, a także uwydatnił znaczenie zaufania i bezpośredniej współpracy.
Równolegle do badań nad stwierdzonymi i spodziewanymi negatywnymi skutkami pandemii COVID-19 intensywnie prowadzone są więc badania nad czynnikami chroniącymi, stanowiącymi swego rodzaju bufor modyfikujący negatywny wpływ czynników ryzyka. Wiele osób mogło korzystnie funkcjonować w pandemii dzięki odpowiednim zasobom wewnętrznym i zewnętrznym (Panzeri i wsp. 2021). Zwraca się uwagę na możliwość wystąpienia wzrostu potraumatycznego (post-traumatic growth – PTG), badanego do czasu obecnej pandemii w nurcie psychologii pozytywnej w kontekście doświadczania choroby przewlekłej, wypadków, straty bliskich osób, wojny, ataków terrorystycznych, katastrof naturalnych czy wywołanych przez człowieka (Zoellner i Maercker 2006). Pojęcie to wprowadzili Richard Tedeschi i Lawrence Calhoun, opisując pozytywne przemiany, które mogą nastąpić po traumie (1996), co jest też określane jako rozwój lub rozkwit możliwości. W literaturze podawane są cztery możliwe konsekwencje przeżytej traumy: brak adaptacji do zaistniałej sytuacji, przetrwanie na niższym poziomie funkcjonowania niż wcześniej, powrót do stanu równowagi oraz właśnie wzrost, oznaczający wyższy poziom funkcjonowania (Kallay 2007).
Mając na względzie liczne doniesienia opisujące problemy natury psychicznej przeżywane w okresie pandemii COVID-19 (Fegert i wsp. 2020), warto nawiązać do pojęcia sensu życia wywodzonego z rozważań filozoficznych i religijnych oraz naukowych myśli egzystencjalnych. Odnalezienie poczucia sensu życia może być istotną częścią procesu powracania do równowagi emocjonalnej (Schippers i Ziegler 2019), szczególnie gdy rozważania te pojawiają się w odniesieniu do sytuacji związanych z zagrożeniami życia lub godności człowieka (Kozera-Mikuła 2020). W myśli Frankla (1992) cierpienie staje się opcją, dzięki której można odnaleźć sens i doświadczyć wartości w życiu, co wydaje się niezwykle istotne w odniesieniu do skutków, jakie niosła ze sobą sytuacja pandemiczna. Ponadto sugeruje się, że poczucie sensu życia może służyć jako bufor dla negatywnych efektów potencjalnie traumatycznego wydarzenia (Halama i Bakošova 2009).
W badaniach prowadzonych w okresie pandemii COVID-19 w różnych krajach PTG, w tym zagadnienia przewartościowania i sensu życia, badano między innymi w odniesieniu do populacji ogólnej (Menculini i wsp. 2022), grup zawodowych, takich jak pracownicy ochrony zdrowia (Yan i wsp. 2022), oraz pacjentów ocalałych po ciężkim zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 (Adjorlolo i wsp. 2022).
Autorzy podkreślają, że nie bez znaczenia jest kontekst ekonomiczny, społeczny i kulturowy oraz poziom obciążenia danego społeczeństwa skutkami pandemii (Daniel i wsp. 2022). Stan epidemii wprowadzony w Polsce 20 marca 2020 r. został oficjalnie utrzymany do 12 maja 2022 r. Na tle innych krajów europejskich wyjątkowo długo trwały powracające okresy edukacji zdalnej, chociaż wdrożenie pracy zdalnej było poniżej przeciętnego międzynarodowego poziomu. Za sukces przyjmuje się szybkie i sprawne wprowadzenie systemu szczepień ochronnych, co jednak nie zaowocowało wysokimi wskaźnikami zaszczepienia populacji. Wysoką zapadalność potwierdzono prowadzonymi na dużą skalę populacyjnymi badaniami molekularnymi. Polskę zaliczono do krajów o wysokiej umieralności bezpośrednio lub pośrednio związanej z pandemią COVID-19, co spowodowało skrócenie przeciętnego trwania życia w czasie pandemii względem 2019 r. o ponad 2 lata u obu płci, czyli o 1 rok więcej niż średnio w Unii Europejskiej (Wojtyniak i Goryński 2022).
W świetle dostępnej wiedzy brakuje badań nad pozytywnymi skutkami pandemii COVID-19 prowadzonych w dużych próbach populacyjnych w Polsce – kraju o potwierdzonych ponadprzeciętnych negatywnych skutkach zdrowotnych pandemii. Przeprowadzone przez nas badania wypełniają tę lukę w wiedzy, wskazując też na korelaty PTG niepojawiające się w innych opracowaniach.
Celem pracy jest ocena zmian w podejściu do życia dorosłych Polek i Polaków, które mogły wynikać z doświadczeń pandemii COVID-19. W nawiązaniu do teorii PTG podjęto próbę wyodrębnienia najistotniejszych czynników związanych z zaobserwowanymi zmianami w stosunku do siebie, relacji z innymi ludźmi i pojmowania sensu życia, wyróżniając czynniki demograficzno-społeczne, zdrowotne oraz obciążenia związane z pandemią w sferze emocjonalnej i ograniczeń kontaktów z innymi ludźmi.

Materiał i metody

Badane osoby i procedura

Badanie ankietowe przeprowadzono w ramach projektu Humanizacja procesu leczenia i komunikacja kliniczna pomiędzy pacjentem a personelem medycznym przed i w czasie pandemii COVID-19. Projekt realizowany na Uniwersytecie Warszawskim był finansowany ze środków budżetu państwa uzyskanych od Agencji Badań Medycznych (2021/ABM/COVID/UW). Badanie o charakterze ilościowym przeprowadzono online między 2 a 20 marca 2022 r. wśród osób zrzeszonych w panelu badawczym ReaktorOpinii.pl. Badania zrealizowała firma Interactive Research Center sp. z o.o. Kryterium włączenia było korzystanie w charakterze pacjenta w ciągu poprzedzających 24 miesięcy ze świadczeń medycznych (z wyjątkiem prywatnych gabinetów), a kryterium wyłączenia praca w sektorze ochrony zdrowia oraz ograniczenie kontaktu ze służbą zdrowia do szczepienia, uzyskiwania recept czy innych czynności administracyjnych (Izdebski i wsp. 2023).
Próbę o charakterze ogólnopolskim stratyfikowano ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, region, klasę miejscowości oraz charakter świadczenia (kontakt bezpośredni, teleporada) i miejsce jego uzyskania (szpital, poradnia). Przedmiotem analiz są dane dotyczące 2050 dorosłych, po 1025 mężczyzn i kobiet. Średni wiek ankietowanych wynosił 48,8 roku (SD = 16,7). Mieszkańcy regionów wiejskich stanowili 35,8% próby. Dokładniejsza charakterystyka respondentów znajduje się w części dotyczącej wyników.
Zastosowano technikę badania internetowego i uzyskano niewielki odsetek braków danych, tylko w odniesieniu do wybranych pytań, w przypadku których przewidziano opcję odmowy odpowiedzi. Zakres tematyczny kwestionariusza, procedura badawcza oraz tryb uzyskiwania zgody uczestników uzyskały pozytywną opinię komisji ds. etyki badań naukowych działającej przy Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego (nr decyzji 2021/8).

Narzędzia badawcze

Kwestionariusz internetowy zawierał 296 zmiennych, z których w tym opracowaniu wykorzystano tylko część. Czas wypełniania ankiety wynosił średnio 28,8 minuty.
Główną zmienną wynikową jest sumaryczna skala zmiany podejścia do życia, zbudowana ad hoc przez zespół badawczy. Ankietowani odpowiadali na pytanie: Jaki wpływ miała pandemia COVID-19 na różne strefy Pana/Pani życia? z pięcioma kategoriami odpowiedzi w skali Likerta (od zdecydowanie nie zgadzam się do zdecydowanie zgadzam się), bez możliwości odmowy odpowiedzi. Skala sumaryczna obejmująca zakres 0–24 punktów, gdzie wysoki wynik oznacza pozytywne przewartościowanie, zawiera sześć stwierdzeń dotyczących pozytywnych zmian. Ma ona strukturę homogeniczną według metody głównych składowych, a współczynnik rzetelności α Cronbacha wynosi 0,848. Zaproponowana skala zawiera trzy elementy występujące w narzędziach do pomiaru PTG: zmiany w percepcji siebie, relacjach interpersonalnych i filozofii życia (Powell i wsp. 2003). Elementem oryginalnym jest pytanie o nadanie większej wartości zdrowiu, co lepiej ujmuje kontekst pandemii i wiąże się z analizą systemu wartości.
Jako zmienne objaśniające zmiany w podejściu do życia wybrano niektóre cechy demograficzne i społeczne respondentów (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, status zatrudnienia, pozostawanie w związku, posiadanie dzieci, stosunek do religii) oraz odpowiedzi na dwanaście pytań związanych z pandemią COVID-19. Trzy pytania dotyczyły ograniczenia kontaktów społecznych w tym czasie (poczucie braku bliskości drugiej osoby, niechęć do kontaktów wyrażana przez innych z powodu obawy przed zakażeniem, samoizolacja z tych samych powodów). Cztery pytania były związane z sytuacją zdrowotną własną i bliskich (występowaniem chorób przewlekłych, leczeniem z powodu zakażenia wirusem SARS-CoV-2, unikaniem kontaktów z jednostkami medycznymi, śmiercią osoby bliskiej lub znaczącej). Ostatni blok czterech pytań dotyczył obciążeń emocjonalnych związanych z pandemią COVID-19 zawartych w skali Pandemic Emotional Difficulties Scale charakteryzującej się dobrymi właściwościami psychometrycznymi (RMSEA = 0,032; Kozakiewicz i wsp. 2023), w tym częstości odczuwania frustracji lub niepokoju co do przyszłości, osamotnienia, gniewu i lęku. Na potrzeby analiz wykorzystano jednak pojedyncze itemy, a nie indeks sumaryczny.

Metody analiz

W pierwszym kroku analiz porównano odpowiedzi na pytania składowe skali zmian podejścia do życia według płci i wieku ankietowanych. Zastosowano test niezależności χ². W drugim kroku porównano średnie indeksy zmiany w podejściu do życia w przekrojach ze względu na dwadzieścia wyżej wymienionych cech respondentów w blokach tematycznych. Zastosowano nieparametryczny test Manna-Whitneya dla dwóch grup niepowiązanych lub Kruskala-Wallisa dla większej liczby grup. Jako miarę wielkości efektu przyjęto współczynnik d Cohena, a w przypadku więcej niż dwóch grup porównywano dwie skrajne. Pozwoliło to na wyróżnienie trzech kategorii czynników potencjalnie warunkujących zmienność badanego indeksu: niewykazujące związku, wykazujące związek istotny, ale niski efekt oddziaływania, wykazujące związek istotny oraz silny efekt oddziaływania (d Cohena > 0,5).
Wykorzystano program statystyczny SPSS v.27.

Wyniki

Poziom zmian w podejściu do życia w okresie pandemii COVID-19

W tabeli 1 zamieszczono odpowiedzi na pytania składowe skali dotyczącej zmiany podejścia do życia. Zaprezentowano odsetek odpowiedzi pozytywnych, kiedy ankietowani zdecydowanie zgadzali się lub raczej zgadzali się z danym stwierdzeniem. Najczęściej pozytywne zmiany wyrażały się zrozumieniem, że należy dbać o lepsze relacje z innymi ludźmi oraz o zdrowie. Stosunkowo rzadziej uznano, że pandemia COVID-19 sprzyjała rozwojowi nowych umiejętności oraz pozwoliła na spędzanie większej ilości czasu z najbliższymi. W tych dwóch stwierdzeniach był też najwyższy odsetek niezgadzających się (odpowiednio 11,9% oraz 29,3%). Istotne różnice na korzyść kobiet wykazano w odniesieniu do czterech pytań, najsilniejsze w pytaniu na temat zrozumienia sensu życia (9,7%).
W skali 0–24 punktów ogólny indeks zmiany podejścia do życia wynosił 17,34 ±4,50. Wartość bezwzględna miary wielkości efektu Cohena wynosi dla czynnika płci 0,254, co jest efektem umiarkowanym.
W tabeli 2 w analogiczny sposób zestawiono odpowiedzi na poszczególne pytania w czterech grupach wiekowych. Brak różnic związanych z wiekiem wykazano tylko w odniesieniu do pytania na temat wzrostu znaczenia czasu spędzanego z bliskimi. W czterech przypadkach odsetek zgadzających się istotnie zwiększał się z wiekiem, najbardziej również w pytaniu o zrozumienie sensu życia. Młodzi dorośli wyraźnie częściej niż starsi uznawali, że w czasie pandemii COVID-19 rozwinęli nowe umiejętności.
Ogólny indeks zmiany podejścia do życia zwiększył się w badanej grupie z 16,18 w wieku 18–29 lat do 17,79 od 65. roku życia (p < 0,001). Wartość bezwzględna miary wielkości efektu Cohena wynosi dla czynnika płci 0,364.

Związek poziomu zmian z cechami demograficznymi i społecznymi ankietowanych

W tabeli 3 przedstawiono wartości średniego indeksu zmian podejścia do życia według pięciu cech respondentów. Nie potwierdzono, aby na zmianę mogły mieć wpływ wykształcenie, status zatrudnienia i pozostawanie w związku. Poza cechami analizowanymi w tabeli nie wykazano także związku z miejscem zamieszkania (p = 0,375).
Istotna okazała się zależność ze zmianą sytuacji materialnej. W porównaniu z osobami, które takich zmian nie zanotowały, badany indeks przyjmował większe wartości w grupie zgłaszających zarówno pogorszenie, jak i poprawę. Większe wartości badanego indeksu uzyskano też w grupie osób posiadających dzieci w porównaniu z osobami bezdzietnymi, z wielkością efektu na poziomie 0,304. Najciekawsze wyniki w tym bloku tematycznym dotyczą związku ze stosunkiem do wiary – stwierdzono wyraźną różnicą na korzyść osób wierzących i praktykujących, ze wskaźnikiem Cohena na poziomie 0,584.

Związek poziomu zmian z obciążeniem emocjonalnym w okresie pandemii COVID-19

W tabeli 4 przedstawiono średnie wartości indeksu zmian podejścia do życia w zależności od odczuwania negatywnych stanów emocjonalnych w związku z sytuacją epidemiologiczną. Odsetek ankietowanych zgłaszających często takie stany wahał się od 18,8% (osamotnienie) do 32,0% (frustracja lub niepewność co do przyszłości). Istotny związek wykazano w odniesieniu do trzech symptomów (oprócz osamotnienia). Największy efekt wykazano dla lęku (0,562).

Związek poziomu zmian ze zdrowiem, leczeniem się i kontaktami społecznymi

Ostatnie zestawienie dotyczyło kształtowania się średniej wartości indeksu zmiany podejścia do życia w czasie pandemii COVID-19 w zależności od wymuszonego pandemią osłabienia relacji społecznych (tab. 5).
W badanej grupie 46,6% osób zgadzało się ze stwierdzeniem, że brakowało im bliskości z drugim człowiekiem. Podobny odsetek (45,1%) świadomie izolował się od innych w trosce o ich bezpieczeństwo. Nieco mniejszy był odsetek doświadczających izolacji zainicjowanej przez inne osoby (31,8%).
Badani, którzy uznali, że często musieli się izolować od najbliższych, aby ich nie narażać na zakażenia, uzyskali bardzo wysokie wartości analizowanego indeksu zmiany podejścia do życia, ze wskaźnikiem Cohena na poziomie 0,664. Jest to więc główny czynnik w grupie dwudziestu analizowanych. Stosunkowo silna okazała się też zależność z doświadczeniem braku bliskości drugiej osoby.
Powyższe wyniki uzupełniają informacje na temat zdrowia i leczenia. Analizowano związek z występowaniem chorób przewlekłych stwierdzonych przez lekarza (60,1% ankietowanych), przebyciem i leczeniem zakażenia wirusem SARS-CoV-2 (12,5%) i ze świadomym unikaniem kontaktów z jednostkami ochrony zdrowia w pandemii (24,4%). Ten ostatni czynnik najsilniej wiązał się z poziomem badanego indeksu w tym bloku tematycznym (ryc. 1). Bezwzględna wartość współczynnika Cohena wyniosła tu 0,380.
Wśród osób z chorobami przewlekłymi średni indeks zmiany podejścia do życia wynosił 17,46 ±4,45 vs 17,34 ±4,65 w grupie osób zdrowych (p = 0,630). Biorąc pod uwagę przebycie zakażenia wirusem SARS-CoV-2, uzyskano średnie indeksy: 17,21 ±4,49 dla osób, które nie chorowały, 17,27 ±4,48 w przypadku choroby o lekkim przebiegu oraz 18,12 ±4,53, kiedy konieczna była pomoc specjalistyczna, w tym leczenie w szpitalu (p = 0,005, d Cohena –0,202). W grupie 613 osób (30,5%), które straciły bliską lub znaczącą osobę w czasie pandemii COVID-19, badany indeks zmian nie był istotnie wyższy (17,62 ±4,42) niż w grupie osób bez takich doświadczeń (17,27 ±4,54), p = 0,071. Trudno jednak tę zależność interpretować, ponieważ równocześnie 42 respondentów (2,0%), którzy odmówili odpowiedzi na pytanie o śmierć osoby bliskiej, osiągnęło względnie niski wynik (15,83 ±4,21).

Omówienie

Przedstawione analizy dotyczące 2050 dorosłych osób ankietowanych 2 miesiące przed odwołaniem w Polsce stanu epidemii pozwoliły na ocenę poziomu pozytywnego przewartościowania pod wpływem różnych doświadczeń poprzednich 2 lat. Uzyskano bardzo spójne wyniki, sugerujące, że osoby gorzej znoszące obciążenia związane z pandemią COVID-19 częściej wskazywały na pozytywne przewartościowanie.
Ogólny indeks zmiany w podejściu do życia wynosił 17,34 w badanej grupie, w tym 17,91 dla kobiet oraz 16,78 dla mężczyzn. Różnica na korzyść kobiet była największa w odniesieniu do zmian w postrzeganiu sensu życia. Różnice związane z płcią wykazano już w pierwszych opracowaniach twórców teorii PTG (Tedeschi i Calhoun 1996), jak również w nowszych badaniach (Prieto-Ursua i Jódar 2020). Silniejszym niż płeć czynnikiem różnicującym był wiek ankietowanych. Wyższe indeksy zmiany w większości stwierdzeń zanotowano u ludzi starszych, z wyjątkiem pytania o zdobycie nowych umiejętności. Zakłada się, że w późniejszym okresie życia występuje zdolność do adaptacyjnego czerpania ze wspomnień związanych z przeszłymi wyzwaniami, które wykazują pewne podobieństwo do obecnej sytuacji (Bluck i Alea 2011). Wykorzystanie osobistych wspomnień do kierowania bieżącym zachowaniem może być widoczne ze względu na rozległość i głębię doświadczeń osób starszych (Lind i wsp. 2019). Zmiana podejścia może się wiązać z faktem, że osoby w późniejszych fazach życia są bardziej skłonne do skupienia się na interakcjach znaczących emocjonalnie, w tym na generatywności (Rubinstein i wsp. 2015), która może kierować poczuciem celu.
W badaniu wykazano związek między posiadaniem dzieci, zmianą sytuacji materialnej w czasie pandemii oraz stosunkiem do wiary a zmianami w podejściu do życia, przy czym najsilniejszy efekt uzyskano dla osób wierzących i praktykujących w porównaniu z niewierzącymi. Z uwagi na psychologiczne koszty stresorów związanych z COVID-19 (Hamouche 2020) myślenie pełne nadziei może być cennym zasobem, który umożliwia ludziom utrzymanie lub odzyskanie dobrego samopoczucia. Stwierdzono, że zasoby religijne ułatwiają radzenie sobie w sytuacjach trudnych (Aten i wsp. 2019). W badaniach polskich przeanalizowano wypowiedzi kobiet, u których widoczne było silne przeżywanie sytuacji trudnych związanych z epidemią, a wiele wypowiedzi świadczyło o poszukiwaniu wsparcia w duchowości (Łukasik 2022). Warto przypomnieć, że zmiany w duchowości są często analizowanym odrębnym obszarem w kwestionariuszach PTG, adap-towanych też na język polski (Ogińska-Bulik i Juczyński 2010).
Ponadto większe wartości badanego indeksu uzyskano w grupie osób, które dość często lub bardzo często odczuwały niepewność co do przyszłości, gniew i lęk (tu efekt najsilniejszy). Należy podkreślić, że pandemia COVID-19 została zidentyfikowana jako poważna przyczyna psychologicznych kryzysów egzystencjalnych, które wpływają na różne obszary życia człowieka na wszystkich poziomach. Emanuel i wsp. (2021) uznali, że w obliczu pandemii egzystencja stała się bardziej krucha, a w ludziach narasta lęk egzystencjalny lub przerażenie. Przejawem lęku mogła być skłonność do unikania jednostek ochrony zdrowia, dla której też uzyskano silny związek z PTG. W innych badaniach wykazano, że rzadsze wychodzenie z domu wiązało się nasileniem objawów lęku oraz depresji w czasie izolacji związanej z pandemią wirusa SARS-CoV-2 (Budzyńska i Moryś 2021). Chen i wsp. (2021) na podstawie swoich badań stwierdzili jednak, że formy dystresu psychicznego, takie jak lęk, złość i smutek, nie tylko wyzwalają altruizm, lecz także mogą prowadzić do większej jedności i tożsamości społecznej w kraju, co wspiera wyniki badań własnych.
Co więcej, osoby, które uznały, że często musiały się izolować od najbliższych, aby ich nie narażać, uzyskały bardzo wysokie wartości analizowanego indeksu zmiany podejścia do życia. Według miary efektu Cohena jest to najsilniejszy związek w grupie dwudziestu analizowanych czynników. Zakłada się, że samotność podczas pandemii COVID-19 była znacznie częstsza niż wcześniej, a także związana ze zwiększoną depresją i myślami samobójczymi (Killgore i wsp. 2020; Rybarczyk i Koweszko 2022), jednak w naszych badaniach doświadczenie izolacji społecznej silniej wiązało się z PTG niż poczucie samotności. Niektórzy autorzy sugerują, że rozpowszechnienie samotności utrzymywało się w tym czasie na stosunkowo stałym poziomie lub okresowo nieznacznie wzrastało (McGinty i wsp. 2020), przy czym młodzi dorośli zgłaszali najwyższe poziomy. Być może izolacja prowadziła do zrozumienia wartości i nadania większego znaczenia rodzinie czy bliskim, kiedy ograniczone były możliwości wspólnego spędzania czasu. Stosunkowo silna okazała się też zależność z doświadczeniem braku bliskości drugiej osoby (dotyku). Von Mohr i wsp. (2021) stwierdzili, że pozbawienie dotyku intymnego podczas restrykcji związanych z COVID-19 wiąże się z wyższym lękiem i większą samotnością.
W omawianym badaniu większa część respondentów deklarowała znaczące zmiany w zakresie podejścia do życia, co potwierdzają badania Bojanowskiej i wsp. (2021) zrealizowane w grupie 215 osób, których uczestnicy ujawniali wartości osobiste oraz subiektywne eudajmoniczne samopoczucie 9 miesięcy przed pierwszymi obostrzeniami i blokadami wprowadzonymi w Polsce oraz 2 tygodnie i 4 tygodnie po ich ogłoszeniu. Autorzy cytowanej publikacji zaobserwowali w badaniach długofalowych wzrost wartościowania samorozwoju, bezpieczeństwa, konformizmu, pokory, opiekuńczości i uniwersalizmu oraz spadek wartościowania hedonizmu.

Mocne i słabe strony analiz

Według dostępnej wiedzy badanie to jest pierwszym, które analizuje doświadczenia związane z pandemią COVID-19 jako stymulator zmian podejścia do życia w tak dużej grupie Polaków. Nie jest ono jednak wolne od ograniczeń. Fakt, że dane pochodzą z końcowego okresu pandemii, może być i wadą, i zaletą. Są to jednak badania przekrojowe, dające słabsze podstawy do wnioskowania niż badania podłużne. Ograniczenia w objętości kwestionariusza nie pozwoliły na zastosowanie jednego z klasycznych narzędzi do pomiaru PTG. W celu redukcji liczby informacji i usprawnienia wnioskowania zastosowano w analizach narzędzie własne, mające dobre własności psychometryczne. W przeglądzie badań na temat wpływu kwarantanny na zdrowie populacji europejskiej doceniono prace, w których również wykorzystano takie proste narzędzia (Bonati i wsp. 2022). Zaletą opisanej skali jest silne zaakcentowanie kontekstu pandemii, jej wpływu na podejście do zdrowia i postrzeganie ważności relacji z bliskimi osobami.

Wnioski

W świetle wyników naszych badań doświadczenia pandemii COVID-19 są związane ze znaczącą zmianą podejścia do życia, a większość respondentów wskazała na pozytywne przewartościowanie swoich poglądów. Chociaż nie można zaprzeczyć, że pandemia COVID-19 niosła ze sobą zagrożenia i traumy, nie należy pomijać możliwości potraumatycznego wzrostu i korzystnych zmian, które nastąpiły po zetknięciu z sytuacją kryzysową. Jak stwierdzili Tedeschi i wsp. (2018), traumy i katastrofy są dla jednostki katalizatorami zrozumienia siebie i odbudowy filozofii życia, a dla społeczeństwa szansą na pozytywne zmiany społeczne i kulturowe. Badanie to pokazuje, że wyznawane wartości są elastyczne i reagują na zewnętrzne okoliczności, takie jak globalne wydarzenia krytyczne, a fakt pozytywnego przewartościowania świadczy o odporności człowieka i jego zdolności do przezwyciężania problemów w kontekście adaptacyjnym.
Przeprowadzone analizy mają wstępny charakter i zachęcają do dokładniejszego zbadania złożonych zależności między zidentyfikowanymi czynnikami wpływającymi na zmienność indeksu zmiany podejścia do życia w okresie pandemii COVID-19, jak również powtórzenia badań w zbliżonej próbie populacyjnej w celu określenia stabilności uzyskanych wskaźników w okresie popandemicznym.

Oświadczenie

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo