The influence of religiosity on life satisfaction

Wstęp

W literaturze podkreśla się, że orientacja religijna może być związana z dobrostanem psychicznym dzięki traktowaniu niekorzystnych wydarzeń życiowych jako szansy rozwoju osobistego i duchowego. Ponadto umożliwia odnajdywanie głębszego sensu w negatywnych zdarzeniach i zachowanie nadziei [1–4]. Wandrasz zwraca uwagę, że psychologia religii mówi o tzw. autopsychoterapeutycznym oddziaływaniu religijności człowieka, ponieważ odpowiada ona na ludzką potrzebę poczucia sensu życia i świata, pozwala na odnajdywanie wartości wszystkich sytuacji granicznych i doświadczeń egzystencjalnych, które trzeba samemu przeżyć (cierpienie, choroba, śmierć), odpowiada na potrzebę bezpieczeństwa, otwiera perspektywę transcendentną, biologiczną i społeczno-kulturową w patrzeniu na różne zdarzenia w życiu, zwłaszcza tragiczne, równoważy lub uwalnia poczucie zagrożenia pojawiające się w sytuacji, gdy jednostka dostrzega, iż nieodłącznym elementem życia jest niepewność, przemijanie i umieranie, oraz daje nadzieję na bliską i dalszą przyszłość, a także pozwala na zachowanie równowagi psychicznej [5].
Według literatury fachowej poszczególne religie różnią się nie tylko odniesieniem do kultury, istotą samej religii, w tym podejściem do zdrowia i choroby, ale mają też elementy indywidualizmu zależne od samej jednostki, która tę religię wyznaje [6, 7].
Udowodniono, że religijność jest dodatnio skorelowana z poziomem depresyjności (wyższy poziom religijności współwystępuje z niższym poziomem depresyjności) oraz otrzymywanego wsparcia społecznego, co skutkuje lepszym przestrzeganiem zaleceń lekarskich oraz większą motywacją do kontynuowania terapii i walki o wyzdrowienie [8–13].
Holmstrom jest przekonany, że człowiek wierzący w możliwość boskiej ingerencji w naturalny bieg życiowych zdarzeń podejmuje działania (często irracjonalne z punktu widzenia nauki), dzięki którym może nie poddać się chorobie i własnej bezradności, zmobilizować się do pozytywnego myślenia, a wiara staje się dla niego ewidentną siłą psychiczną dającą mu poczucie bezpieczeństwa, zwiększającą ufność i przekonanie, że wszystkie niepowodzenia go ominą [14].
Celem pracy była ocena korelacji pomiędzy satysfakcją z życia a poziomem religijności.

Materiał i metody

Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej UMB R-I-002-434-2014 oraz Dziekana Wydziału Nauk o Zdrowiu i Dyrekcji Szpitala Ogólnego w Wysokiem Mazowieckiem, Uniwersyteckiego Szpitala w Białymstoku, Szpitala Ogólnego w Wysokiem Mazowieckiem, Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku, Szpitala Wojewódzkiego Nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie oraz Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Białej Podlaskiej.
Badanie prowadzono od listopada 2014 r. do listopada 2015 r. Objęto nim łącznie 790 osób, w tym 259 osób w wieku 18–24 lat (grupa I – rozdano 300 ankiet, zwrotnie otrzymano 280, w badaniu wykorzystano 259 kompletnie wypełnionych), 189 osób w wieku 25–49 lat (grupa II – rozdano 200 ankiet, zwrotnie otrzymano 190, do badania włączono 185 kompletnie wypełnionych), 188 osób w wieku 50–70 lat (grupa III – rozdano 200 ankiet, zwrotnie otrzymano 180, w badaniu wykorzystano 172 kompletnie wypełnione) oraz 173 osoby w wieku powyżej 70 lat (grupa IV – rozdano 200 ankiet, zwrotnie otrzymano 180, do badania włączono 173 kompletnie wypełnione).
W badaniu zastosowano metodę sondażu diagnostycznego i wykorzystano:
autorski kwestionariusz ankietowy zawierający pytania o wiek, płeć, miejsce zamieszkania oraz deklarację traktowania siebie jako osoby wierzącej i praktykującej; standaryzowany Kwestionariusz Siły Przekonań Religijnych Santa Clara (Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire – SCSORFQ), użyczony przez dr. Marcina Wnuka. Przy jego użyciu można dokonać pomiaru siły wiary religijnej niezależnie od prezentowanego wyznania religijnego oraz praktyk religijnych charakterystycznych dla danej doktryny religijnej. Kładzie się w nim nacisk na wiarę w Boga, która jest źródłem pocieszenia, inspiracji, sensu i celu w życiu, stanowiąc centrum, wokół którego dokonuje się identyfikacja oraz kształtowanie poczucia tożsamości. Im wyższy jest wynik uzyskany w kwestionariuszu, tym wyższy poziom religijności [15];
standaryzowaną Skalę Satysfakcji z Życia (The Satisfaction With Life Scale – SWLS) Dienera, Emmonsa, Larsena i Griffina w polskiej adaptacji Juczyńskiego [16]. Wyniki mogły się mieścić w granicach od 5 do 35 pkt, przy czym im wyższy był wynik, tym większe było poczucie satysfakcji z życia: 5–9 pkt – osoba zdecydowanie niezadowolona ze swojego życia, 10–14 pkt – osoba bardzo niezadowolona ze swojego życia, 15–19 pkt – osoba raczej niezadowolona ze swojego życia, 20 pkt – osoba ani zadowolona, ani niezadowolona ze swojego życia, 21–25 pkt – osoba raczej zadowolona ze swojego życia, 26–30 pkt – osoba bardzo zadowolona ze swojego życia, 31–35 pkt – osoba zdecydowanie zadowolona ze swojego życia [16]. W badanej grupie najwięcej osób (259, 32,8%) było w wieku 18–24 lat, następnie w wieku 25–49 lat (189 osób, 23,9%) i 50–70 lat (188 osób, 23,8%), a najmniej w wieku 71 i więcej lat (154 osoby, 19,5%). W mieście mieszkało 62,2% (491 osób), a na wsi 37,8% (299 osób). Kobiety stanowiły 71,8% badanych (546 osób), a mężczyźni 28,2% (226 osób).
Większość ankietowanych określała swój stan zdrowia na poziomie średnim i powyżej średniego (średnia na skali 10-stopniowej – 6,9 ±1,99). Najwięcej badanych (20,1%) zaznaczyło 8, 126 osób (16,2%) – 7, 115 (14,8%) – 5, 108 (13,9%) – 9, 101 (13%) – 6, 75 (9,6%) – 10, 53 (6,8%) – 4, 36 (4,6%) – 3, 7 (0,9%) – 2, a 1 osoba (0,35) – 1.
Połowa respondentów deklarowała, że kontaktowała się z lekarzem w przypadku zachorowania (50,3%). Co szósty (14,8%) ankietowany odwiedzał lekarza przynajmniej raz w miesiącu. Częstsze wizyty zgłaszano sporadycznie.
W minionym roku najwięcej respondentów (50,3%, 397 osób) korzystało z opieki medycznej w razie potrzeby. Raz w miesiącu czyniło to 117 (14,8%) badanych, kilka razy w roku – 110 osób (13,9%), raz na pół roku – 107 (13,5%), kilka razy w miesiącu – 38 (4,8%), kilka razy w tygodniu – 10 (1,3%), a raz w tygodniu – 4 (0,5%) badanych. Siedem osób (0,9%) nie korzystało z porad lekarza w badanym okresie.
Do najczęściej występujących dolegliwości respondenci zaliczali:
codziennie: zmęczenie fizyczne (22%) i bóle kręgosłupa okolicy lędźwiowej (20,9%),
raz w tygodniu: zmęczenie fizyczne (11,9%), bóle głowy (10,8%) i zmęczenie psychiczne (10,5%),
raz w miesiącu: zmęczenie fizyczne (16,8%) i zmęczenie psychiczne (15,8%),
czasami: ból brzucha (49,6%) i bóle głowy (49,5%).
Pozostałe wyniki zebrano w tabeli 1.
Osoby religijnie niezdeklarowane częściej oceniały swój poziom zachowań zdrowotnych jako niski (46,7%). Zależność ta jest na granicy istotności statystycznej (p = 0,0822). Wyniki przedstawiono w tabeli 2. W badanej grupie 728 osób (92,2%) zadeklarowało się jako katolicy. Pozostali badani wskazali, że są wyznania prawosławnego (2,4%, 19 osób), osobami niewierzącymi (2,7%, 21 osób), wyznawcami judaizmu lub muzułmanami (po 0,3%, 2 osoby), świadkami Jehowy (0,9%, 7 osób) albo wyznawcami luteranizmu (0,1%, 1 osoba). Problem z deklaracją miało 1,3% (10) badanych.
Z zastosowaniem wybranych statystyk opisowych wyznaczone zostały wybrane charakterystyki liczbowe badanych parametrów: średnia arytmetyczna – przeciętny poziom zmiennej, mediana (wartość środkowa) – połowa pomiarów osiąga wartości mniejsze, a połowa większe od mediany, wartość największa (maksimum) i najmniejsza (minimum), odchylenie standardowe (s) – miara „przeciętnego” odchylenia od wartości średniej, 25. i 75. centyl – liczby określające poziom, poniżej (powyżej) którego znajduje się co czwarty (25%) z najniższych (najwyższych) pomiarów. W analizie wykorzystano także test analizy wariancji i test niezależności 2. Wyznaczono też współczynnik korelacji rang Spearmana.

Wyniki

W pierwszym etapie badań skupiono się na ocenie religijności. Jako osoby wierzące oraz praktykujące zadeklarowało się 75% respondentów, 60,1% określało się mianem wierzących i przestrzegających zasad wiary. Co piąty badany uważał się za osobę głęboko wierzącą. Osoby niezdecydowane, poszukujące, wątpiące i ateiści stanowili niewielki odsetek analizowanej grupy. Wyniki przedstawiono w tabeli 3. Oceny siły przekonań religijnych dokonano z użyciem standaryzowanego Kwestionariusza Siły Przekonań Religijnych Santa Clara (The Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire – SCSORFQ) w grupie 736 osób, które wypełniły go w kompletny sposób. Jak widać z porównania wartości średniej i mediany, a także na podstawie zamieszczonego obok histogramu (ryc. 1), rozkład ocen religijności jest lewostronnie asymetryczny, co sugeruje, że największa część ankietowanych oceniała swoją religijność wysoko lub bardzo wysoko, a relatywnie mało osób – nisko lub bardzo nisko. Mediana ocen religijności wynosiła aż 42 pkt i była bliska wartości maksymalnej. Średnie wartości SCSORFQ wynosiły 39,5 ±9,8 pkt, przy minimalnej wartości 10 pkt i maksymalnej 50 pkt.
W drugim etapie oceniono zadowolenie z życia ankietowanych za pomocą kwestionariusza SWLS. Wyznaczona miara punktowa obejmuje wartości z zakresu 5–35 pkt, przy czym wyższe wartości odpowiadają większemu zadowoleniu z życia. Dodatkowo można dokonać klasyfikacji na podstawie punktowej wartości SWLS do 7-stopniowej skali przymiotnikowej opisującej poziom zadowolenia z życia. Stwierdzono, że średni poziom satysfakcji z życia był dość wysoki – wyniósł 22,8 ±23 pkt, co jest znacznie bliższe wyniku maksymalnego niż minimalnego. Mediana wynosiła 23 pkt, wartość minimalna 5 pkt, a maksymalna 35 pkt. Rozkład wartości SWLS po zgrupowaniu w przedziałach o rozpiętości 5 pkt przedstawiono na rycinie 2. Procentowy udział poszczególnych ocen zadowolenia z życia przedstawiono w tabeli 4. Jak widać, przeważają określenia wyrażające zadowolenie z życia.
Badano również, czy poziom satysfakcji z życia – wyrażonej za pomocą punktowej miary SWLS – jest zależny od wieku. Okazało się, że taka zależność występowała, a poziom zadowolenia wykazywał tendencję spadkową wraz z wiekiem, przy czym wysokim poziomem zadowolenia z życia szczególnie wyróżniała się najmłodsza grupa wiekowa (średnia wartość SWLS w tej grupie to ok. 24 ±5,4 pkt w porównaniu z mniejszymi wartościami w pozostałych grupach wiekowych). Wyniki zebrano w tabeli 5.
W ostatnim etapie dokonano analizy korelacji zadowolenia z życia z poziomem religijności ankietowanych osób. Wykorzystano liczbową miarę SWLS oraz podobną miarę poziomu religijności. Wyznaczono współczynnik korelacji rang Spearmana, którego wartość zamieszczono w nagłówku wykresu rozrzutu ilustrującego rozważaną zależność. Korelacja pomiędzy siłą przekonać religijnych a zadowoleniem z życia była znamienna statystycznie, ale jej siła była bardzo znikoma (R nawet poniżej 0,10). Biorąc pod uwagę wyniki uzyskane dla całej zbiorowości, nie można mówić o wpływie siły przekonań religijnych na zadowolenie z życia (ryc. 3).
Inną formą analizy jest porównanie poziomu zadowolenia z życia osób wierzących i niewierzących (ponieważ liczność grup na to pozwalała, dodatkowo uwzględniono także osoby niezdeklarowane). Nie wykazano statystycznie istotnych różnic pomiędzy porównywanymi grupami w odniesieniu do zadowolenia z życia (wartość prawdopodobieństwa testowego p wyznaczona za pomocą testu analizy wariancji znacząco przekracza 0,10). Wyniki przedstawiono w tabeli 6.
W odniesieniu do osób wierzących i niewierzących przedstawiono również klasyfikację wg poziomu zadowolenia z życia. Również w tym ujęciu nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności pomiędzy byciem osobą wierzącą a poziomem satysfakcji z życia (tab. 7).
W kolejnym etapie dla każdej grupy wiekowej przeprowadzono analizę korelacji pomiędzy poziomem religijności i zadowoleniem z życia, a także porównano poziom zadowolenia z życia wśród osób wierzących i niewierzących. Odnotowano, że w młodszych grupach wiekowych nie występowały statystycznie istotne zależności pomiędzy poziomem religijności a zadowoleniem z życia. Natomiast w grupie wiekowej 50 lat i powyżej zaznaczała się znamienna statystycznie korelacja pomiędzy tymi dwoma czynnikami. Nie jest ona zbyt silna (R < 0,30), ale zdecydowanie bardziej wyrazista, niż sugerowałyby to wcześniejsze wyniki. Dodatni znak współczynnika korelacji pozwolił stwierdzić, że wraz ze wzrostem religijności rosło zadowolenie z życia w grupie wiekowej 50–70 lat oraz 71 lat i powyżej (tab. 8).
W każdej grupie wiekowej dokonano podziału na osoby wierzące i niewierzące, a następnie porównano rozkład punktowej miary SWLS pomiędzy nimi. Oceny istotności różnic między osobami wierzącymi i niewierzącymi w zakresie zadowolenia z życia dokonano za pomocą testu t dla prób niezależnych. Wyniki potwierdzają wcześniejsze wnioski, że w grupie osób w wieku 50–70 lat występuje zbliżona do znamiennej statystycznie, a w grupie najstarszej znamienna statystycznie różnica dotycząca zadowolenia z życia osób wierzących i niewierzących na korzyść tych pierwszych. Wyniki ukazują tabela 9 i rycina 4.

Dyskusja

Chlewiński [17] stworzył katalog funkcji religijności w osobowości człowieka, do którego zaliczył: sens życia (religia wyjaśnia go, umożliwia zrealizowanie potrzeby transcendencji, pozwala interpretować życie, cierpienie, śmierć i inne sytuacje egzystencjalne jako wartościowe dla człowieka i społeczeństwa), system wartości (religia, stając się systemem wartości, organizuje i hierarchizuje wartości przyjmowane przez człowieka, dostarcza kryteriów wyboru właściwych sposobów postępowania, staje się czynnikiem integrującym ludzką osobowość i wytycza kierunek dążeń zgodny z przyjmowanymi przez człowieka wartościami), bezpieczeństwo i zaufanie (religia umożliwia człowiekowi uwolnienie się od poczucia zagrożenia, wprowadza zaufanie i gwarancję równowagi psychicznej, zapewnia o zwycięstwie dobra nad złem oraz życia nad śmiercią i ugruntowuje przekonanie, że Bóg może rozwiązać problemy zagrażające poczuciu bezpieczeństwa), autoidentyfikację (w przekonaniach religijnych i religijnym systemie wartości człowiek odnajduje podstawy swego samookreślenia, co wiąże się z przeświadczeniem człowieka o sposobie traktowania go przez Boga), identyfikację z grupą (utrzymuje i przekazuje przez pokolenia stałe i trwałe wartości, głównie moralne i obyczajowe, wyzwala specyficzną więź międzyludzką), funkcję autopsychoterapeutyczną, sensotwórczą (religia jest czynnikiem redukującym źródła neurotycznych napięć, stwarza możliwość rozróżniania tego, co istotne i nieistotne, uwalnia człowieka od winy, ponieważ oferuje mu rytualne sposoby ekspiacji).
Zdaniem Wandrasza [5] głęboka religijność uczy człowieka szacunku dla innych oraz samego siebie, podkreśla jego wewnętrzną godność i wartość, a to może być pomocne w przezwyciężaniu poczucia osobistej nieadekwatności, bezwartościowości i niekompetencji. W prezentowanym badaniu większość (77,2%) respondentów deklarowała się jako osoby wierzące, a co piąta osoba – jako głęboko wierząca.
Wśród 391 nauczycieli badanych przez Krzysztofik-Gogol ponad 80% respondentów identyfikowała się z wyznaniem rzymskokatolickim i większość otrzymała rzetelne wychowanie religijne [18]. W grupie 100 pacjentów Szpitala Wojewódzkiego im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Łomży badanych przez Krajewską-Kułak i wsp. przeważały osoby wyznania katolickiego (95%), po jednej osobie było wyznania luterańskiego i prawosławnego, a 3% określiły się jako osoby niewierzące [19]. Za niereligijną uznała się tylko jedna osoba ze wsi, za raczej niereligijną – 9% chorych, a za obojętną religijnie – 4%. Jako raczej religijne określiło się 57% ankietowanych, w większości z miasta, a jako bardzo religijne – 29%, większości ze wsi [19].
Krajewska-Kułak i wsp. [20] objęli badaniem 250 losowo wybranych mieszkańców Podlasia, wśród których dominowały osoby wyznania katolickiego (83,2%), inne wyznania religijne stanowiły: prawosławie (11,2%), muzułmanizm (1,2%), judaizm (0,4%), luteranizm (0,4%), świadkowie Jehowy (0,4%). Jako osoby niewierzące zadeklarowało się 3,2% respondentów. W badaniu własnym aż 92,2% osób zadeklarowało się jako katolicy. Osoby niewierzące stanowiły jedynie 2,7% omawianej zbiorowości.
Czapiński wykazał, że wraz ze wzrostem aktywności religijnej Polaków wyżej oceniane są jakość życia, samopoczucie, zwiększa się nadzieja na przyszłość, radość z życia, zadowolenie ze stanu własnego zdrowia, a także z osiągnięć osobistych [21]. Uwarunkowania satysfakcji życiowej to kwestia zindywidualizowana, złożona i wieloaspektowa. W literaturze przedmiotu [22–25] wyróżnia się dwa rodzaje wartości i celów, które mogą wpływać na satysfakcję z życia. Są to wartości wewnętrzne (intrinsic), np. samoakceptacja, poczucie przynależności oraz wspólnoty, sprawiające, że jednostka angażuje się w działania zmierzające do zaspokojenia ważnych potrzeb psychologicznych, takich jak rozwój, zakorzenienie, kompetencje czy autonomia, co wpływa korzystnie na poczucie szczęścia i satysfakcji, oraz wartości zewnętrzne (extrinsic), takie jak sukces materialny, popularność, atrakcyjny wizerunek, powiązane z uzyskaniem pozytywnej oceny innych osób i utrudniające angażowanie się w czynności mogące zaspokoić naturalne potrzeby i przyczynić się do wzrostu jakości życia. Badania przeprowadzone przez Kasserę i Ahuvię [23] wśród studentów z Singapuru, Ryana i wsp. [24] w Rosji oraz Schmucka i wsp. [25] w Niemczech i Stanach Zjednoczonych wykazały, że osoby zorientowane na wartości zewnętrzne z reguły doświadczają mniejszej samoakceptacji i witalności, prezentują mniej pozytywnych emocji i przejawiają więcej cech depresji i lęku. Z kolei osoby ceniące wartości społeczne i religijne funkcjonowały lepiej i były szczęśliwsze w wyniku uzyskiwanego wsparcia, natomiast osoby ceniące wartości materialne funkcjonowały gorzej, ponieważ nie miały tego wsparcia.
Zdaniem Juczyńskiego „ocena satysfakcji z życia jest wynikiem porównania własnej sytuacji z ustalonymi przez siebie standardami. Jeżeli wynik porównania jest zadowalający, to jego skutkiem jest odczucie satysfakcji” [16].
W 2015 r. na zlecenie CBOS przeprowadzono metodą wywiadów bezpośrednich (face-to-face) wspomaganych komputerowo (CAPI) badanie dotyczące zadowolenia z życia na liczącej 936 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski [26]. Okazało się, że 51% Polaków nie zaliczało siebie do jednoznacznie szczęśliwych ani pechowych, 39% uważało się za takich, którym sprzyja szczęście, a 10% sądziło, że na ogół ma w życiu pecha [26]. Prawie trzy czwarte (72%) było ogólnie zadowolonych z życia, 24% twierdziło, że są z niego średnio zadowoleni, a tylko 3% wyrażało ogólnie niezadowolenie (raczej niezadowoleni i bardzo niezadowoleni) z całego życia. Respondenci najczęściej deklarowali, że są zadowoleni ze swoich dzieci (91%), małżeństw (82%), relacji towarzyskich (81%) oraz miejsca zamieszkania (78%). Większość była zadowolona z przebiegu pracy zawodowej (63%), stanu swojego zdrowia (60%), wykształcenia (59%) i materialnych warunków bytu (56%). Jednocześnie najwięcej osób narzekało na swoje finanse (35%) oraz stan zdrowia (20%).
Średni poziom satysfakcji z życia w opisywanym badaniu był dość wysoki, przy czym najwyższy w najmłodszej grupie wiekowej.
Wielu autorów [15, 27–29] podkreśla, że osoby, dla których religia stanowi główną lub jedną z najistotniejszych wartości w życiu, sens swojego życia odkrywają w powiązaniu z wartościami religijnymi, a agnostycy, ateiści oraz osoby niereligijne, kierując się w życiu wartościami świeckimi, takimi jak opieka nad innymi, wartości związane z rodziną i wspólnotą, autonomia i niezależność, własny rozwój i odpoczynek, relacje rodzinne czy przyjaźń i miłość.
Steger i Frazier stwierdzili, że wśród studentów psychologii podejmowanie praktyk religijnych sprzyjało odkrywaniu sensu życia i pośrednio wpływało na satysfakcję z życia [30]. Również Chamberlain i Zika wykazali, że wśród kobiet religijność jest związana z poczuciem sensu życia i decyduje o ich satysfakcji z życia [31]. Diener z kolei uważa, że analogicznie można założyć, że także wartości świeckie mogą być źródłem poczucia sensu życia i wpływać pośrednio na satysfakcję z życia, uważaną za poznawczy aspekt dobrostanu i jakości życia [32].

Wnioski

Największa grupa ankietowanych oceniała swoją religijność wysoko lub bardzo wysoko i była raczej zadowolona z życia.
Poziom zadowolenia zasadniczo wykazywał tendencję spadkową wraz z wiekiem.
W grupie wiekowej 50–70 lat oraz 71 lat i powyżej zadowolenie z życia rosło wraz ze wzrostem religijności.
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Heszen I. Duchowość i jej rola w radzeniu sobie ze stresem. W: Człowiek i dzieło. Suchocka L, Sztembis R (red.). Wyd. KUL, Lublin 2010; 215-223.
2. Meraviglia MGM. The effect of spirituality on well-being of people with lung cancer. Oncol Nurs Forum 2004; 31: 89-94.
3. Heszen-Niejodek I, Gruszczynska E. Wymiar duchowy człowieka, jego znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegl Psychol 2004; 1: 15-31.
4. Maltby J, Day L. Religious orientation, religious coping and appraisals of stress: assessing primary appraisal factor in the relationship between religiosity and psychological well-being. Pers Indiv Differ 2003; 34: 1209-1224.
5. Wandrasz M. Religijność a postawa wobec chorób. RW KUL, Lublin 1998.
6. Aleksandrowicz J. W poszukiwaniu definicji zdrowia. Studia Filozoficzne 1972; 82: 79-83.
7. Grom B. Psychologia religii. Wyd. WAM, Kraków 2009.
8. Koenig HG, George LK, Titus P. Religion, spirituality, and health in medically III hospitalized older patients. J Am Geriatr Soc 2004; 52: 554-562.
9. Koenig HG. Religion, spirituality, and medicine: research findings and implications for clinical practice. South Med J 2004; 97: 1194-1200.
10. Koenig HG. Spirituality in patient care: why, how, when, and what. Templeton Foundation Press 2002.
11. Koenig HG, George LK, Peterson BL. Religiosity and remission of depression in medically ill older patients. Am J Psychiat 1998; 155: 536-542.
12. Koenig HG, Idler E, Kasl S i wsp. Religion, spirituality, and medicine: a rebuttal to skeptics. Int J Psychiatry Med 1999; 29: 123-131.
13. Koenig HG. Religion, spirituality, and health: The research and clinical implications. ISRN Psychiatry 2012; 2012: 278730.
14. Holmstrom J. Kiedy modlitwa jest wysłuchana. Opowieści o cudownych uzdrowieniach. Wyd. Inny Świat, Bydgoszcz 1997.
15. Wnuk M. Właściwości psychometryczne kwestionariusza Siły Wiary Religijnej dla populacji Anonimowych Alkoholików oraz studentów. Probl Hig Epidemiol 2009; 4: 588-595.
16. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2009.
17. Chlewiński Z. Psychologia religii. Wyd. Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1982.
18. Krzysztofik-Gogol E. Znaczenie religijności w życiu prywatnym nauczycieli. Pogranicze. Studia Społeczne 2014; 23: 249-264.
19. Krajewska-Kułak E, Wróblewska K, Radziejewski P i wsp. Postawy chorych wobec przesądów i zabobonów. W: W drodze do brzegu życia. Krajewska-Kułak E, Łukaszuk CR, Lewko J (red.). Wyd. Duchno, Białystok 2011; 169-181.
20. Krajewska-Kułak E, Kułak W, Radziejewski P i wsp. Current view of the traditional superstitions in general population of Podlaskie province. Preliminary study. Prog Health Sci 2011; 1: 76-83.
21. Czapiński J. Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 1994.
22. Mudyń K, Pietras K. Preferowane wartości a zdrowie i satysfakcja z życia. Psychoterapia 2007; 140: 5-25.
23. Kasser T, Ahuvia A. Materialistic values and well-being in business students. Eur J Soc Psychol 2002; 32: 137-146.
24. Ryan RM, Chirkov VI, Little TD i wsp. The American dream in Russia: Extrinsic aspirations and well-being in two cultures. Person Soc Psychol Bull 1999; 25: 1509-1524.
25. Schmuck P, Kasser T, Ryan R. Intrinsic and extrinsic goals: their structure and relationship to well-being in German and U.S. college students. Soc Indicators Res 2000; 50: 225-241.
26. Kowalczuk K. Zadowolenie z życia. Badanie CBOS, nr 3/2015. Warszawa 2015; 1-9.
27. Bar-Tur L, Savaya R, Prager E. Sources of meaning in life for young and old Israeli Jews and Arabs. J Aging Studies 2001; 15: 253-269.
28. Stuckey JC. Faith, aging and dementia. Experiences of Christian, Jewish, and non-religious spousal caregivers and older adults. Dementia 2003; 2: 337-352.
29. Mądrzycki T. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. UG, Gdańsk 2002.
30. Steger MF, Frazier P. Meaning in life: One link in the chain from religiousness to well-being. J Counseling Psychol 2005; 52: 574-582.
31. Chamberlain K, Zika S. Religiosity, life meaning and wellbeing: Some relationship in a sample of women. JSSR 1988; 27: 411-420.
32. Diener E. Subjective well-being. Psychol Bull 1984; 95: 542-575.