WADY WRODZONE
Surgical treatment of transposition of the great arteries in infants with body weight less then 2500 g

Wstęp
Niska masa urodzeniowa noworodka (< 2500 g), związana z wcześniactwem lub hipotrofią, jest niezależnym czynnikiem ryzyka operacji kardiochirurgicznych zwiększającym śmiertelność oraz liczbę powikłań we wczesnym i późnym okresie pooperacyjnym [1–3]. Choć w ciągu ostatnich lat nastąpił ogromny postęp w technice operacyjnej oraz opiece okołooperacyjnej dzieci z wadami serca, noworodki o niskiej masie urodzeniowej wciąż stanowią wyzwanie dla współczesnej kardiochirurgii. Przełożenie wielkich pni tętniczych (ang. transposition of the great arterie – TGA) jest jedną z najczęściej występujących siniczych wad wrodzonych serca. Od czasu wykonania przez Jatene’a pierwszej korekcji anatomicznej (ang. arterial switch operations – ASO) [4, 5] switch tętniczy stał się optymalną metodą leczenia dzieci z TGA z bardzo dobrymi wczesnymi i odległymi wynikami. W Klinice Kardiochirurgii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki (ICZMP) ASO jest metodą z wyboru leczenia zarówno prostego przełożenia (TGA + IVS; ang. intact ventricular septum), jak i przełożenia ze współistniejącymi innymi wadami wrodzonymi, najczęściej ubytkiem międzykomorowym (TGA + VSD; ang. ventricular septum defect) lub anomalią łuku aorty (TGA + AAA; ang. anomalous aortic arch). W Klinice Kardiochirurgii w latach 2000–2008 wykonano 228 operacji przełożenia pni tętniczych, w tym 15 operacji u dzieci z niską masą ciała, co stanowiło 6,6% wszystkich operacji TGA.

Cel pracy
Celem pracy była retrospektywna ocena wczesnych i późnych wyników leczenia operacyjnego przełożenia wielkich pni tętniczych w grupie dzieci z masą ciała w dniu operacji < 2500 g.

Materiał i metody
Charakterystyka grupy pacjentów
Badaniem objęto 15 dzieci z przełożeniem wielkich pni tętniczych i niską masą ciała operowanych w Klinice Kardiochirurgii ICZMP w Łodzi w latach 2000–2008. W analizowanej grupie dziewczynki stanowiły 73% (11 pacjentów), a chłopcy 27% (4 pacjentów). Mediana wieku ciążowego wynosiła 36 tyg. (zakres 33–41 tyg. ciąży). 12 noworodków (80%) urodziło się przedwcześnie (przed ukończeniem
37. tyg. ciąży), 3 hipotroficzne noworodki (20%) urodziły się o czasie; 4 dzieci pochodziło z ciąży bliźniaczej.

Rozpoznanie przedoperacyjne
Przełożenie wielkich pni tętniczych oraz współistniejące inne wady wrodzone serca były rozpoznane na podstawie szczegółowej diagnostyki echokardiograficznej (ECHO 2D, Doppler). U 10 pacjentów w badanej grupie rozpoznano proste przełożenie (TGA + IVS). U 1 pacjenta rozpoznano TGA współistniejące z VSD (TGA + VSD). U 3 pacjentów rozpoznano złożoną postać TGA współistniejącego z VSD i innymi wadami: 1 pacjent z całkowicie nieprawidłowym spływem żył płucnych (ang. total anomalous pulmonary vein return – TAPVR), 1 pacjent ze zwężeniem zastawki płucnej (ang. pulmonary stenosis – PS) i zwężeniem ujścia lewej komory serca (ang. left ventricular outflow tract obstruction
– LVOTO), 1 pacjent z zarośnięciem zastawki pnia płucnego. U 1 pacjenta rozpoznano zespół Taussig-Binga z izomeryzmem lewoprzedsionkowym.

Stan kliniczny pacjentów przed operacją
Wszystkie dzieci przed operacją charakteryzowały się niewydolnością krążenia w stopniu umiarkowanym (II/III klasa wg NYHA) – 10 dzieci, ciężkim (IV klasa wg NYHA) – 4 dzieci lub bardzo ciężkim (V klasa wg NYHA) – 1 dziecko.
Przedoperacyjny stan noworodków przedstawia tabela I. U dziecka z zespołem Taussig-Binga rozpoznano dodatkowo przepuklinę pępowinową, którą operowano tuż po urodzeniu. U 1 dziecka rozpoznano zespół mnogich wad rozwojowych dotyczących układu kostnego i oddechowego. U pozostałych pacjentów nie rozpoznano wad wrodzonych dotyczących układów innych niż sercowo-naczyniowy. Mediana masy urodzeniowej analizowanej grupy pacjentów wynosiła 2225 g (zakres 1550–2500 g), mediana masy ciała w dniu operacji wynosiła 2400 g (zakres 2070–2500 g).
14 pacjentów otrzymywało alprostadil we wlewie ciągłym w dawkach 0,01–0,1 µg/kg m.c./min. 3 pacjentów przed operacją wymagało zabiegu Rashkinda. 1 noworodek urodził się z infekcją wrodzoną, 2 dzieci przebyło posocznicę, dziecko z zespołem Taussig-Binga pneumocystodozowe zapalenie płuc. U 1 dziecka rozpoznano zespół błon szklistych i wymagało ono podania surfaktantu, 1 dziecko, ze względu na narastającą niedokrwistość, wymagało przetoczenia koncentratu krwinek czerwonych, 1 dziecko, ze względu na wysoką hiperbilirubinemię, wymagało intensywnej fototerapii.

Leczenie chirurgiczne
Troje pacjentów ze złożonym TGA było operowanych paliatywnie: u 2 (1 ze współistniejącymi PS i LVOTO; 1 ze współistniejącym zarośnięciem zastawki pnia płucnego) wszczepiono polipropylenową protezę naczyniową o średnicy 3 mm pomiędzy prawą tętnicę podobojczykową a prawą tętnicę płucną sposobem Blalocka-Taussiga, u 1 pacjenta ze współistniejącym TAPVR wykonano banding tętnicy płucnej. U pozostałych 12 pacjentów wykonano korekcję anatomiczną wady (metodą Jatene’a z manewrem Lecompte’a [6]) z zastosowaniem własnych modyfikacji chirurgicznych przeszczepiania tętnic wieńcowych oraz zespolenia tętnicy płucnej [7].
Mediana wieku pacjentów w dniu operacji anatomicznej korekcji TGA wynosiła 12 dni (zakres 4–32 dni). Operacje w złożonych postaciach TGA wykonywane były jednoetapowo. Pacjenci operowani byli w warunkach krążenia pozaustrojowego w umiarkowanej hipotermii 26,8°C (zakres 22,4–28,2°C, temperatura mierzona w odbycie). Po zakleszczeniu aorty podawano w sposób antegrade 20 ml/kg m.c. krwistego płynu kardioplegicznego, uzyskując zatrzymanie czynności serca w rozkurczu. Następną dawkę płynu kardioplegicznego podawano po 20 min bezpośrednio do naczyń wieńcowych w ilości 10 ml/kg m.c. Powyższa procedura podawania płynu kardioplegicznego powtarzana była po kolejnych 20 min. Mediana czasu krążenia pozaustrojowego wynosiła 114,5 min (zakres 84–142 min). Mediana czasu zaklemowania aorty wynosiła 57,5 min (zakres 46–86 min). Żaden z pacjentów nie wymagał okresowego zatrzymania krążenia czy zastosowania głębokiej hipotermii.

Wyniki
Ocena ustawienia aorty i pnia płucnego względem siebie
W obserwowanym materiale 5 dzieci miało ustawione naczynia jedno pod drugim, 5 dzieci miało przesuniętą tętnicę płucną o 30° od linii pionowej w lewo, 1 dziecko miało przesuniętą tętnicę płucną o 30° od linii pionowej w prawo, 1 dziecko miało ustawione naczynia bok do boku względem siebie.

Ocena ustawienia spoideł zastawek aortalnej i płucnej względem siebie
Naprzeciwstawne (facing) ustawienie spoideł zastawek względem siebie wystąpiło u 8 dzieci, nienaprzeciwstawne (non-facing) wystąpiło u 4 dzieci. U wszystkich dzieci z ustawieniem non-facing sposób korekcji chirurgicznej polegał na przeszczepieniu naczyń do osobnych zatok zastawki tętnicy płucnej.

Ocena układu naczyń wieńcowych
Prawidłowy układ naczyń wieńcowych (wg Yacouba [8]) występował u 9 pacjentów, u 3 pacjentów gałąź okalająca lewej tętnicy wieńcowej odchodziła od prawidłowo położonej prawej tętnicy wieńcowej.

Wczesne wyniki leczenia u dzieci po korekcji anatomicznej TGA
Mediana czasu leczenia na oddziale intensywnej opieki w okresie pooperacyjnym wynosiła 4,5 doby (zakres 2–15 dób). Czas sztucznej wentylacji w tym okresie wynosił 72 godz. (zakres 36–336 godz.). U 1 pacjenta z nieprawidłowym odejściem naczyń wieńcowych śródoperacyjnie stwierdzono niedokrwienie mięśnia sercowego w zakresie gałęzi zstępującej lewej tętnicy wieńcowej. Pacjent zmarł w 14. dobie po operacji w przebiegu zespołu małego rzutu serca. Nie stwierdzono więcej zgonów we wczesnym okresie po operacji.
U 75% dzieci stwierdzono powikłania pooperacyjne (tab. II). Jedno dziecko z krwawieniem wymagało podania czynnika VII krzepnięcia krwi, u kolejnego krwawienie ustąpiło po chirurgicznym zaopatrzeniu miejsca krwawienia. Dziecko ze stwierdzoną skrzepliną w prawym przedsionku serca wymagało przedłużonego leczenia heparyną drobnocząsteczkową.

Pooperacyjna ocena echokardiograficzna
U wszystkich dzieci potwierdzono przywrócone prawidłowe połączenia komorowo-naczyniowe, u 11 dzieci także dobrą kurczliwość mięśnia lewej komory serca (EF > 60%). Średnica zastawki aortalnej wynosiła 8,0 mm (zakres 6,4–11 mm). Średnica zastawki pnia płucnego wynosiła 7,0 mm (zakres 6,5–10 mm). Fale zwrotne (śladowe lub I°) na zastawkach dużych tętnic badanych dzieci zarejestrowano: u 5 dzieci na zastawce tętnicy płucnej i u 3 dzieci na zastawce aortalnej; nie powodowały zaburzeń hemodynamicznych. Niedomykalność zastawki pnia płucnego II° stwierdzono u 2 dzieci. Zwężenie w miejscu anastomozy tętnicy płucnej stwierdzono u 2 pacjentów:
1) u rocznego chłopca łagodne zwężenie tętnicy płucnej z Vmax = 2,6 m/s (PG = 27 mm Hg) wykryto we wczesnym okresie pooperacyjnym; obecnie nienarastające;
2) u 9-letniej dziewczynki obserwuje się umiarkowane zwężenie tętnicy płucnej z Vmax = 3,0 m/s (PG = 40 mm Hg) (Vmax po operacji 2,0 m/s).
Odległe wyniki leczenia u dzieci po korekcji anatomicznej TGA
Żadne dziecko nie wymagało reoperacji. U jednego dziecka 6 lat po ASO stwierdzono zespół Lowna-Ganonga-Levine’a. U 2 dzieci stwierdzono opóźnienie rozwoju psychoruchowego. Jedno dziecko rok po operacji rozwija się poniżej normy dla wieku (masa ciała i wzrost poniżej 10. centyla).

Wyniki leczenia i dalsze postępowanie u dzieci leczonych paliatywnie
Dziecko po operacji założenia tasiemki przewężającej pień płucny zmarło w 56. dobie pooperacyjnej w przebiegu niewydolności wielonarządowej. U jednego dziecka 6 mies. po operacji zespolenia systemowo-płucnego stwierdzono niedrożność zespolenia i założono shunt centralny. U dziecka tego wykonano operację Rastellego 3 lata po pierwszej operacji paliatywnej. Dziecko zmarło we wczesnym okresie pooperacyjnym. Drugie dziecko po zespoleniu systemowo-płucnym wymagało założenia shuntu po drugiej stronie w 14. dobie po pierwszej operacji oraz zabiegu Rashkinda kolejne 14. dni później. Rok po pierwszym zabiegu paliatywnym wykonano operację Rastellego. Dziecko pozostaje pod opieką Poradni Kardiologicznej ICZMP.

Dyskusja
Rozwój kardiochirurgii dziecięcej sprawia, iż chirurg staje przed wyzwaniem operowania coraz młodszych dzieci, o coraz niższej masie ciała, z coraz bardziej skomplikowanymi wadami wrodzonymi. Wady serca, które jeszcze kilka lat temu stanowiły problem terapeutyczny u noworodków z prawidłową masą ciała, obecnie są operowane z dobrym efektem u dzieci z niską masą urodzeniową. Należy pamiętać, iż noworodek z niską masą urodzeniową i wadą serca ma również problemy charakterystyczne dla wcześniactwa, jak zaburzenia metaboliczne (elektrolitowe, hipotermia i hipoglikemia), choroby układu oddechowego (zespół błon szklistych, bezdechy), zaburzenia odporności, koagulologiczne. Wczesna korekcja przywraca nie tylko prawidłowy stan anatomiczny, ale przede wszystkim prawidłowy stan fizjologiczny organizmu.
W 1975 r. Jatene przeprowadził pierwszą, zakończoną powodzeniem, operację korekcji anatomicznej TGA [4, 5]. Ponieważ początkowo operacje korekcji anatomicznej obarczone były dużą śmiertelnością, dzieci z prostą postacią TGA były przygotowywane do korekcji anatomicznej poprzez przewężenie tętnicy płucnej, w niektórych przypadkach przy niskich utlenowaniach krwi, również ze współistniejącym zespoleniem systemowo-płucnym. W kolejnych latach, dzięki doświadczeniu zespołu kardiochirurgicznego oraz postępowi opieki okołooperacyjnej, metoda anatomicznej korekcji stała się metodą z wyboru leczenia TGA w okresie noworodkowym.
Ponieważ niska masa urodzeniowa jest uznawana za czynnik ryzyka zwiększonej śmiertelności i zachorowalności u pacjentów leczonych korekcyjnie z zastosowaniem krążenia pozaustrojowego, anatomiczna korekcja wady bywa odraczana poprzez wykonanie operacji paliatywnej w pierwszym etapie leczenia chirurgicznego. Postępowanie takie jednakże wydłuża czas pozostawania organizmu noworodka w stanie niefizjologicznym, zwiększa zużycie energii, prowadzi do zaburzeń odżywiania, a tym samym często uniemożliwia uzyskanie właściwej masy ciała. Długotrwałe przeciążenie układu krążenia oraz hipoksemia mogą prowadzić do nieodwracalnych zmian w układzie sercowo-naczyniowym, neurologicznym, jak również dysfunkcji poszczególnych narządów, np. nerek, wątroby.
Dyskusja nad korekcją TGA u noworodków z niską masą ciała wciąż pozostaje otwarta. Kardiochirurg staje przed wyborem: kiedy operować, czy korekcja anatomiczna powinna być wykonana jako jedyny etap leczenia, czy wykonać operację paliatywną i czekać do czasu zwiększenia masy ciała noworodka. W Klinice Kardiochirurgii ICZMP operacja korekcji anatomicznej TGA jest metodą z wyboru u noworodków z niską masą ciała. Z 12 operowanych noworodków zmarło jedno dziecko we wczesnym okresie pooperacyjnym. Nie zanotowaliśmy natomiast żadnego zgonu w okresie późniejszym. Żadne dziecko przed operacją ASO nie wymagało operacji paliatywnej. Ryzyko operacji paliatywnej czy opóźniania terminu operacji korekcyjnej nie tylko nie przynosi korzyści, lecz często przewyższa ryzyko pierwotnej całkowitej korekcji [9, 10]. Chang i wsp. [10] obserwowali 82-proc. przeżywalność szpitalną pacjentów z niską masą urodzeniową, u których wykonano pełną korekcję wady, 78-proc. przeżywalność u pacjentów leczonych uprzednio paliatywnie oraz 77-proc. przeżywalność u dzieci nieleczonych paliatywnie, których termin operacji odroczono do czasu osiągnięcia odpowiedniej masy ciała. Inni autorzy [1, 11, 15] również wskazują na przewagę pierwotnej całkowitej korekcji wady nad innymi sposobami postępowania, sugerując, iż wczesna agresywna interwencja kardiochirurgiczna, przywracając stan fizjologiczny bądź poprawiając warunki hemodynamiczne w układzie krążenia, przyczynia się do prawidłowego rozwoju innych narządów czy układów organizmu.
Nasze wyniki nie odbiegają od wyników leczenia dzieci z prawidłową masą ciała leczonych w Klinice [12, 13]. Roussin i wsp. nie zanotowali istotnych statystycznie różnic w śmiertelności noworodków po ASO z masą ciała < 2000 g a grupą noworodków o wyższej masie ciała [14]. Także wg innych autorów ryzyko operacji ASO u wcześniaków czy noworodków z niską masą ciała nie odbiega od ryzyka operacji noworodków donoszonych o prawidłowej masie ciała [1, 11]. Natomiast wg Pretre’a i wsp. niska masa ciała jest czynnikiem ryzyka operacji ASO [16]. Wyniki te potwierdza analiza The Society of Thoracic Surgeons Congenital Heart Database, baza danych porównująca operacje pacjentów z niską masą urodzeniową z pacjentami o masie prawidłowej, gdzie masa ciała < 2500 g jest istotnym czynnikiem ryzyka anatomicznej korekcji TGA [17].
Niezwykle istotną sprawą poruszaną podczas opieki nad pacjentami z TGA i niską masą urodzeniową jest wiek noworodka w dniu operacji. Jak wiadomo, zdolność lewej komory do podjęcia funkcji systemowej powoli maleje po ok. 2 tyg. życia [18]. Wernovsky i wsp. obserwowali, iż starszy wiek w dniu operacji ASO jest istotnym czynnikiem ryzyka przeżywalności po operacji [19]. W związku z tym ASO powinno być wykonane w pierwszych tygodniach życia, co potwierdzają dane Roussin i wsp., którzy uznali, iż ASO jest operacją z wyboru u pacjentów z TGA i niską masą urodzeniową, a czekanie na wzrost masy ciała istotnie wpływa na zwiększoną śmiertelność pacjentów [14]. W naszym materiale większość dzieci operowanych było w ciągu pierwszych 14 dni po urodzeniu. Czas ten był nieco dłuższy u dzieci z chorobami towarzyszącymi, jak posocznica, zespół błon szklistych czy przepuklina sznura pępowinowego.
Technika operacji ma bardzo duże znaczenie dla wyniku leczenia. Zaznaczyć należy, iż przeszczepianie aorty i pnia płucnego ustawionych w sposób inny niż w linii pionowej (jedno pod drugim) komplikuje przeprowadzenie operacji korekcji anatomicznej, gdyż powoduje, po przeszczepieniu dużych naczyń, przesunięcie w bok gałęzi płucnych względem aorty. Im bardziej duże naczynia ustawione są w linii poziomej (bok do boku), tym bardziej uciskana jest tętnica płucna. Ocena ustawienia tych naczyń jest istotna ze względu na możliwość wystąpienia zwężenia w miejscu anastomozy tętnicy płucnej jako najczęstszego powikłania po ASO. Spośród 12 dzieci objętych badaniem anomalię tę wykryto u 7 pacjentów. Nie miała ona wpływu na efekt końcowy operacji.
Przeszczepienie naczyń wieńcowych wiążące się ze zmianą kąta ustawienia ujścia ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego przepływu przez te naczynia. Przeszczepienie prawidłowo odchodzących tętnic wieńcowych pozwala na obrót naczynia bez jego zagięcia. U 3 pacjentów tętnica okalająca odchodziła od prawej tętnicy wieńcowej. Przeszczepienie tego naczynia było w tych przypadkach obarczone większym ryzykiem zagięcia. Dla uniknięcia zagięcia stosowano metodę opisaną wcześniej [7]. U jednego z tych pacjentów śródoperacyjnie stwierdzono niedokrwienie mięśnia sercowego w zakresie gałęzi zstępującej lewej tętnicy wieńcowej. Pacjent zmarł w 14. dobie po operacji w przebiegu zespołu małego rzutu serca.
Analizując wyniki leczenia, trzeba zwrócić uwagę na częste powikłania pooperacyjne (u 75% dzieci). Wyniki te nie odbiegają od opisywanych w literaturze. Abrishamchian i wsp. przeprowadzając metaanalizę 6 prac dotyczących operacji kardiochirurgicznych u noworodków z niską masą urodzeniową (< 2500 g; łącznie 365 operacji różnych wad wrodzonych serca), stwierdzili ponad 86-proc. zachorowalność pooperacyjną [20]. Najczęściej obserwowanymi powikłaniami były posocznica (6,1%) i zapalenie płuc (5,6%). Z kolei Beyens i wsp. obserwowali powikłania pooperacyjne u 83% dzieci z masą ciała < 2500 g operowanych z powodu różnych wad serca [2]. Najczęstszymi powikłaniami były: zespół małego rzutu, sepsa i zapalenia płuc. Tak liczne powikłania w grupie pacjentów z niską masą ciała należy tłumaczyć niedojrzałością innych narządów, niedoborami odporności oraz zaburzeniami koagulologicznymi. Bove i wsp. obserwowali, iż samo zastosowanie krążenia pozaustrojowego zwiększało częstość występowania powikłań pooperacyjnych u dzieci z niską masą ciała [15].
Bardzo interesujące wyniki prezentują Reddy i Hanley, którzy operowali 20 noworodków z bardzo niską masą ciała (< 1500 g) [9]. Podczas 40-miesięcznej obserwacji pooperacyjnej zanotowali jedynie dwa zgony we wczesnym okresie pooperacyjnym, jeden zgon w późniejszym okresie, a tylko jedno dziecko wymagało reoperacji. Autorzy nie wspominają jednak o innych powikłaniach leczenia operacyjnego.

Wnioski
1. Anatomiczna korekcja jest optymalną metodą leczenia przełożenia wielkich pni tętniczych.
2. Noworodki z niską masą urodzeniową są obarczone dużym ryzykiem powikłań pooperacyjnych.
3. Niska masa ciała nie wpływa na przeżywalność pooperacyjną.
Piśmiennictwo
1. Rossi AF, Seiden HS, Sadeghi AM, Nguyen KH, Quintana CS, Gross RP, Griepp RB. The outcome of cardiac operations in infants weighing two kilograms or less. J Thorac Cardiovasc Surg 1998; 116: 28-35.
2. Beyens T, Biarent D, Bouton JM, Demanet H, Viart P, Dessy H, Deville A, Lamote J, Deuvaert FE. Cardiac surgery with extracorporeal circulation in 23 infants weighing 2500 g or less: short and intermediate term outcome. Eur
J Cardio-thorac Surg 1998; 14: 165-172.
3. Pawade A, Waterson K, Laussen P, Karl TR, Mee RB. Cardiopulmonary bypass in neonates weighing less than 2.5 kg: analysis of the risk factors for early and late mortality. J Card Surg 1993; 8: 1-8.
4. Jatene AD, Fontes VF, Paulista PP, Souza LC, Neger F, Galantier M, Sousa JE. Anatomic correction of transposition of the great vessels. J Thorac Cardiovasc Surg 1976; 72: 364-370.
5. Jatene AD, Fontes VF, Souza LC, Paulista PP, Neto CA, Sousa JE. Anatomic correction of transposition of the great arteries. J Thorac Cardiovasc Surg 1982; 83: 20-26.
6. Lecompte Y, Zannini L, Hazan E, Jarreau MM, Bex JP, Tran VT, Neveux JY. Anatomic correction of transposition of the great arteries. New technique without use of prosthetic conduit. J Thorac Cardiovasc Surg 1981; 82: 629-631.
7. Moll JJ. Korekcja anatomiczna w przełożeniu wielkich pni tętniczych (TGA) u noworodków i niemowląt z zastosowaniem własnych modyfikacji chirurgicznych. Rozprawa na stopień doktora habilitowanego nauk medycznych. Wydawnictwo ADI, Łódź 1999.
8. Yacoub MH, Radley-Smith R. Anatomy of the coronary arteries in transposition of the great arteries. Thorax 1978; 33: 418-424.
9. Reddy VM, Hanley FL. Cardiac surgery in infants with very low birth weight. Semin Pediatr Surg 2000; 9: 91-95.
10. Chang AC, Hanley FL, Lock JE, Castaneda AR, Wessel DL. Management and outcome of low birth weight neonates with congenital heart disease. J.Pediatr. 1994; 124: 461-466.
11. Oppido G, Napoleone CP, Formigari R, Gabbieri D, Pacini D, Frascaroli G, Gargiulo G. Outcome of cardiac surgery in low birth weight and premature infants. Eur J Cardiothorac Surg 2004; 26: 44-53.
12. Moll JJ, Moll JA, Sysa A. Korekcja anatomiczna metodą Jatene’a u 100 kolejnych dzieci z przełożeniem wielkich pni tętniczych. Kardiol Pol 1995; 43: 397-403.
13. Młudzik K, Moll JA, Sysa A, Moll JJ. Odległe wyniki korekcji anatomicznej przełożenia wielkich pni tętniczych. Pol Przeg Kardiol 2004; 6: 195-202.
14. Roussin R, Belli E, Braniaux J, Demontoux S, Touchot A, Planche C, Serraf A. Surgery for transposition of the great arteries in neonates weighing less than 2000g: a consecutive series of 25 patients. Ann Thorac Surg 2007; 83: 173-178.
15. Bové T, François K, De Groote K, Suys B, De Wolf D, Verhaaren H, Matthys D, Moerman A, Poelaert J, Vanhaesebroeck P, Van Nooten G. Outcome analysis of major cardiac operations in low weight neonates. Ann Thorac Surg 2004; 78: 181-187.
16. Pretre R, Tamisier D, Bonhoeffer P. Results of the arteria switch operations In neonates with transposed great arterie. Lancet 2001; 357: 1826-1830.
17. Curzon CL, Milford-Beland S, Li JS, O’Brien SM, Jacobs JP, Jacobs ML, Welke KF, Lodge AJ, Peterson ED, Jaggers J. Cardiac surgery in infants with low birth weight is associated with increased mortality: analysis of the Society of Thoracic Surgeons Congenital Heart Database. J Thorac Cardiovasc Surg 2008; 135: 546-551.
18. Lacour Gayet F, Piot D, Zoghbi J. Surgical management and indication of left ventricle retraining in arterial switch for transposition of the great arteries with intact ventricular septum. Eur J Cardiothorac Surg 2001; 20: 824-829.
19. Wernovsky G, Mayer JE, Jonas RA. Factors influencing Elary and late outcome of arterial switch operation for transposition of the great arteries. J Thorac Cardiovasc Surg 1995; 109: 289-302.
20. Abrishamchian R, Kanhai D, Zwets E, Nie L, Cardarelli M. Low birth weight or diagnosis, which is a higher risk? A meta-analysis of observational studies. Eur J Cardiothorac Surg 2006; 30: 700-705.