Fitoestrogeny (zwane także izoflawonoidami) to wyjątkowa grupa niesteroidowych związków pochodzenia roślinnego o budowie i funkcji podobnej do naturalnych estrogenów. Fitoestrogeny występują we wszystkich częściach roślin – kwiatach, owocach, liściach, nasionach, a nawet korzeniach, gdzie pełnią funkcje ochronne tkanek. Dużą ilość izoflawonoidów zawierają rośliny strączkowe (takie jak soczewica, fasola, bób, groch), winogrona, liście zielonej herbaty oraz ciesząca się narastającym zainteresowaniem soja i jej produkty.
Soja (nazwa łacińska glycine) należy do rzędu strąkowców, rodziny motylkowatych. Jest to jednoroczna roślina oleista, pochodząca z południowo-wschodniej Azji, jej spożycie jest tam wielokrotnie wyższe niż w Europie. Soja posiada rozgałęzioną łodygę wysokości do 2 m, liście złożone z 3 listków, owłosione, często pomarszczone. Kwiaty ma białe lub fioletowe, zebrane w grona.
Owoce występują w postaci strąka, zawierającego jajowate nasiona, barwy żółtej, brunatnej, czarnej, czasami plamiste. Nasiona soi, będące podstawowym surowcem żywnościowym zawierają aż 70% wody, a dopiero połowę suchej masy stanowią białka.
W procesach technologii żywności uzyskuje się z soi oprócz białka lecytynę i olej spożywczy. 100 g nasion soi zawiera: 158 mg fosforu, 78 mg wapnia, 3,8 mg żelaza, witaminy – tiaminę, ryboflawinę, kwas askorbinowy, niacynę oraz flawonoidy i fitosterole. Zawartość flawonoidów waha się od 50 do 300 mg na 100 g nasion soi. Produkty sojowe, takie jak mleko, mąka oraz orzeszki zawierają od 1,2 do 3,8 mg/g. Soja, poddana obróbce z innymi produktami, np. zbożowymi, może zawierać mniejsze ilości fitoestrogenów [1].
Ze względu na budowę chemiczną można wyróżnić kilka grup fitoestrogenów (izoflawony, kumestany, lignany, kumaryny, kalkony), z których najważniejsze znaczenie w medycynie mają izoflawony zwane również flawonoidami. Najbardziej znane spośród izoflawonów i najczęściej poddawane różnego typu badaniom są daidzeina i genisteina, a także glyciteina.
Na rycinach przedstawiono ogólny wzór strukturalny – fitoestrogenów (ryc. 2.), estrogenów (ryc. 3.) oraz izoflawonoidów sojowych (ryc. 4.).
R1 R2 R3 R4
daidzeina
genisteina OH H OH OH
glyciteina H OCH3 OH OH
Fitoestrogeny szczególnie korzystnie wpływają na zdrowie kobiet w okresie menopauzy, co związane jest z ich powinowactwem do receptorów estrogenowch alfa (ER-alfa) i beta (ER-beta) Wykazują jednak większe powinowactwo do ER-beta. ER-alfa występuje głównie w gruczole sutkowym, endometrium oraz zrębie jajników. ER-beta natomiast w mózgu, naczyniach krwionośnych, nerkach, pęcherzu moczowym, płucach, kościach oraz w jelitach [2]. Z większego powinowactwa fitoestrogenów do ER-beta wynika korzystne działanie w łagodzeniu różnych objawów menopauzy.
Badania epidemiologiczne dowiodły, że uderzenia gorąca pojawiają się znacznie rzadziej w grupie kobiet spożywających znaczne ilości soi.
Fitoestrogeny w diecie kobiet:
Japonia – 200 mg/dz.
Azja – 25–45 mg/dz.
Europa – 5 mg/dz.
Uderzenia gorąca związane ze spadkiem poziomu estrogenów w ustroju kobiet, powodują znaczne obniżenie przepływu krwi w ośrodkowym układzie nerwowym [3, 4]. Może to prowadzić do niedotlenienia komórek mózgowych. Często powtarzające się uderzenia gorąca mogą nasilać starcze procesy degeneracyjne w OUN.
Ponadto izoflawonoidy hamują osteoporozę. Daidzeina jest aktywnym metabolitem ipriflawonu, który w niektórych krajach zalecany jest jako lek antyosteoporotyczny. Fitoestrogeny wpływają także na metabolizm tkanki kostnej, poprawiając jej gęstość, zapobiegają utracie masy kostnej, przyczyniając się w istotny sposób do zmniejszenia częstości złamań [5, 6].
Fitoestrogeny powodują również obniżenie poziomu cholesterolu, a tym samym mogą przyczyniać się do zmniejszenia częstości występowania choroby wieńcowej. Dieta bogata w białko sojowe powoduje obniżenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL [7, 8, 9].
Fitoestrogeny mogą także bezpośrednio wpływać na zahamowanie powstawania blaszek miażdżycowych w naczyniach, zmniejszając agregację płytek krwi oraz wpływając na zahamowanie aktywności kinazy tyrozynowej powodować spadek produkcji niektórych cytokin [10].
Badania epidemiologiczne na zwierzętach wykazały, że fitoestrogeny wpływają na zahamowanie rozwoju kancerogenezy, poprzez nasilanie apoptozy komórek nowotworowych, hamowanie transdukcji sygnałów wewnątrzkomórkowych [11], blokowanie translokacji czynnika NF-kappa-beta do jądra komórkowego [12], hamowanie angiogenezy [13] oraz działanie antyoksydacyjne [14].
Fitoestrogeny mogą w istotny sposób przyczyniać się do obniżenia ryzyka rozwoju raka endometrium i raka sutka. W krajach Azji zachorowalność na raka piersi jest znacznie niższa niż w Ameryce Północnej i Europie, co łączy się ze znaczną zawartością soi i jej produktów w diecie [12, 15, 16].
Fitoestrogeny mogą być oznaczane w moczu. Są prawdopodobnie hydrolizowane częściowo przez kwasy żołądkowe, a dalsze przemiany przechodzą w jelitach.
Genisteina i daidzeina oraz ich metabolity pojawiają się w moczu po spożyciu pożywienia zawierającego izoflawonoidy [17, 18]. Ich poziom w moczu nie zawsze jest wprost proporcjonalny do spożycia, ponieważ zależy w dużej mierze od intensywności przemian w jelitach, na co duży wpływ ma skład mikroflory bakteryjnej. Wydalanie izoflawonoidów z kałem jest znacznie mniejsze niż z moczem. Objawy uboczne przy doustnym stosowaniu fitoestrogenów praktycznie nie występują.
W dawkach zalecanych są dobrze tolerowane. Niezwykle rzadko zdarza się alergia na preparaty sojowe.
W trakcie badań doświadczalnych zauważono u niektórych zwierząt, że zastosowanie izoflawonoidów prowadziło do obniżenia produkcji hormonów tarczycy [19]. Z drugiej strony różne preparaty sojowe powodują wzrost funkcji tarczycy. Wpływ ten pozostaje niejasny.
Należy zaznaczyć, że fitoestrogeny stosowane są także w kosmetologii, gdzie wykorzystywane jest ich działanie przeciwrodnikowe [18]. Reaktywne formy tlenu, powstając w reakcjach wolnorodnikowych w skórze mogą wpływać na uszkodzenie fibroblastów, odpowiedzialnych za produkcję włókien kalogenowych. Takie uszkodzenie może powodować spadek produkcji kalogenu i wytwarzanie kolagenu nieprawidłowego. Przeszkody w syntezie i odnawianiu kalogenu są jedną z przyczyn tworzenia się zmarszczek. Drugim istotnym elementem skóry właściwej są włókna elastyczne. Fitoestrogeny wpływają hamująco na nadmierny rozpad włókien elastycznych poprzez hamujący wpływ na rozkładający je enzym – elastazę. Uszkodzenie włókien kalogenowych i elastycznych może przyczyniać się do szybszego powstawania zmarszczek i mniejszej elastyczności skóry.
W kremach stosuje się głównie ekstrakty z grapefruita, passiflory, winogron oraz sosny śródziemnomorskiej.
W podsumowaniu należy podkreślić, że działanie fitoestrogenów nie jest zbyt silne i nie może zastąpić klasycznej hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Może być jednak dobrym rozwiązaniem dla kobiet z przeciwwskazaniami do HTZ lub w sytuacjach z mało nasilonymi objawami wypadowymi. Istnieje także grupa kobiet niechętnie nastawiona do HTZ. W takich przypadkach pomocna może być terapia fitohormonami.
Piśmiennictwo
1. Wang H, Murphy PA. Isoflavone content in commercial soybean foods. J Agric Food Chem 1994; 42: 1666-73.
2. Grynkiewicz G, Gadzikowska M. Fitoestrogeny jako selektywne modulatory aktywności receptorów estrogennych. Postępy Fitoterapii 2003; 10: 28-35.
3. Alberatzzi P, Pansini F, Bonaccorsi G, et al. The effects of soy supplementation on hot flushes. Obstet Gynecol 1998; 91: 6-11.
4. Murkies AL, Lombard C, Strauss B, et al. Dietary flower suplementation decreases post-menopausal hot flushes: effect of soy and wheat. Maturitas 1995; 21: 189-95.
5. Alekel DL, Germain AS, Peterson CT, et al. Isoflavone-rich soy protein isolate attenuates bone loss in the lumbar spine of perimenopausal women. Am J Clin Nutr 2000; 72 (3): 844-52.
6. Potter SM, Baum JA, Teng H, et al. Soy protein and isoflavones: their effects on blood lipids and bone density in postmenopausal women. Am J Clin Nutr 1998; 68 (6 Suppl): 1375S-1379S.
7. Anderson JW, Johnstone BM, Cook-Newell ME. Meta – analysis of the effects of soy protein intake on serum lipids. N Engl J Med 1995; 333: 276-82.
8. Crouse JR, Morgan T, Terry JG, et al. A randomized trial comparing the effect of casein with that of soy protein containing varying amounts of isoflavones on plasma concentrations of lipids and lipoproteins. Arch Intern Med 1999; 159: 2070-6.
9. Potter SM. Overview of proposed mechanisms for the hypocholesterolemic effect of soy. J Nutr 1995; 125: 6065-115.
10. Nakashima S, Koike T, Nozawa Y. Genistein, a protein tyrosine kinase inhibitor, inhibits thromboxane A2-mediated human platelet responses. Mol Pharmacol 1991; 39: 475-80.
11. Kim H, Peterson T, Barnes S. Mechanisms of action of the soy isoflavone genistein: emerging role for its effects via transforming growth factor beta signaling pathways. Am J Clin Nutr 1998; 68 (6 Suppl): 1418S-1425S.
12. Gong L, Li Y, Nedeljkovic-Kurepa A, Sarkar F. Inactivation of NF-kappaBeta by genistein is mediated via Akt signaling pathway in breast cancer cells. Oncogene 2003; 22: 4702-9.
13. Pool-Zobel B, Adlercreutz H, Glei M, et al. Isoflavonoids and lignans have different potentials to modulate oxidative genetic damage in human colon cells. Carcinogenesis 2000; 21: 1247-52.
14. Wei H, Bowen R, Cai Q, et al. Antioxidant and antipromotional effects of the soybean isoflavone genistein. Proc Soc Exp Biol Med 1995; 208: 124-9.
15. Horn-Ross PL, John E M, Canchola AL, et al. Phytoestrogen intake and endometrial cancer risk.
J Natl Cancer I 2003; 95 (15): 1158-64.
16. Mishra SI, Dickerson V, Najm W. Phytoestrogens and breast cancer prevention: what is the evidence? Am J Obset Gynecol 2003: 188 (5): 566-70.
17. Joannou GE, Kelly GE, Reeder AY, et al. A urinary profile study of dietary phytoestrogens. The identification and mode of metabolism of new isoflavonoids. J Steroid Biochem Mol Biol 1995; 54: 167-84.
18. Kelly GE, Nelson C, Waring MA, et al. Metabolites of dietary (soya) isoflavones in human urine. Clin Chim Acta 1993; 223: 9-22.
19. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Antithyroid isoflavones from soybean. Biochem Pharmacol 1997; 54: 1087-96.
Adres do korespondencji
dr n. med. Helena Rotsztejn
Poradnia Dermatologiczna Przychodni Specjalistycznej
Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi
ul. Rzgowska 281/289
93-338 Łódź
