Atopowe zapalenie skóry u osób starszych

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u osób starszych może przebiegać zarówno jako kontynuacja choroby od okresu dzieciństwa, jak i ujawnić się dopiero w starszym wieku. Wówczas mówi się o tzw. adult-onset atopic dermatitis. Na podstawie danych z piśmiennictwa częstość występowania AZS u osób dorosłych określa się na 1–3%.

Jednakże ryzyko zachorowania w populacji starszej (> 65. roku życia) jest istotnie niższe niż wśród młodych dorosłych. Charakterystyczne jest, że problem ten w znacznej mierze dotyczy osób starszych mieszkających w miastach o wyższym stopniu uprzemysłowienia, a także posiadających lepsze wykształcenie. W populacji starszej AZS częściej dotyczy mężczyzn.

Dane z piśmiennictwa wskazują, że początek AZS po 30. roku życia nie jest obecnie zjawiskiem rzadkim. Badania wskazują jednak, że nasilenie stanu zapalnego zazwyczaj ulega zmniejszeniu wraz z wiekiem. Do złych czynników rokowniczych zalicza się stan zapalny w obrębie twarzy i szyi, długi czas trwania aktywnych zmian zapalnych oraz duże stężenie całkowite IgE. W porównaniu z dziećmi i młodymi dorosłymi jakość życia starszych pacjentów z AZS jest znacznie obniżona. Pacjenci ci często narzekają na przewlekłe zmęczenie chorobą, bezradność, uczucie niepokoju i zgłaszają objawy depresji, rezygnując z pracy zawodowej i życia społecznego.

Rozpoznanie AZS ustala się w oparciu o kryteria kliniczne Hanifina i Rajki, jednak jak dotąd nie zwalidowano ich w odniesieniu do AZS u osób starszych. Bez wątpienia cechą towarzyszącą wszystkim chorym, niezależnie od wieku, jest świąd oraz nadmierna suchość skóry. Rozpoznanie AZS w wieku podeszłym wymaga przeprowadzenia szerokiej diagnostyki różnicowej, szczególnie w odniesieniu do takich chorób, jak: alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, łojotokowe zapalenie skóry, łuszczyca, świerzb i skórne postaci chłoniaków wywodzących się z limfocytów T. Z tego względu pierwszorazowe rozpoznanie AZS u osób starszych wymaga wykonania badania histopatologicznego. W przypadku braku odpowiedzi na stosowane leczenie i utrzymywania się zmian zapalnych skóry badanie histopatologiczne należy powtarzać nawet kilkukrotnie.

U pacjentów dorosłych (> 18. roku życia) zmiany chorobowe najczęściej występują w postaci ognisk lichenifikacji zlokalizowanych na wyprostnych i zgięciowych powierzchniach kończyn, na rękach, ramionach, szyi, twarzy i powiekach. Nie ma dostępnych wielu danych z piśmiennictwa pozwalających na charakterystykę obrazu klinicznego AZS u pacjentów w wieku podeszłym (> 65. roku życia). Najwięcej opisów pochodzi z publikacji autorów japońskich. Uważa się, że obraz kliniczny przypomina ten występujący u młodych dorosłych, z tym że nie obserwuje się ognisk lichenifikacji w dołach łokciowych i podkolanowych bądź zmiany te występują zdecydowanie rzadziej. Często natomiast obserwowano erytrodermię.

Leczenie
Niezależnie od wieku pacjenta postępowanie terapeutyczne jest podobne. Celem leczenia jest identyfikacja i eliminacja czynników zaostrzających, odbudowa i poprawa funkcji bariery naskórkowej oraz likwidacja stanu zapalnego.
U osób starszych podstawą terapii będzie stosowanie emolientów. Substancje te powinny być aplikowane przynajmniej 3–4 razy dziennie na całą skórę, nie tylko miejsca chorobowo zmienione. Ze względu na starszy wiek i często towarzyszące zaburzenia w układzie kostno-stawowym postępowanie takie może być dla starszych pacjentów bardzo trudne. Ponadto jest ono dosyć kosztowne. W celu nakłonienia pacjentów do używania emolientów można w szczególnych przypadkach, biorąc pod uwagę sytuację finansową, posiłkować się maściami recepturowymi zawierającymi np. maść cholesterolową czy małe stężenia mocznika (3–5%). W celu zwiększenia efektu przeciwświądowego do maści recepturowych można dodać mentol (stężenie 0,3–1%) lub anestezynę (5%). Suchość i świąd skóry często są też wynikiem drażnienia jej przez nieodpowiednie środki myjące źle dobrane (szczególnie wełniane) ubrania oraz przegrzewania skóry związanego m.in. z przebywaniem w pomieszczeniach o zbyt wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności. Wszystkie te elementy powinny być szczegółowo omówione ze starszymi pacjentami. Ważne jest nakłonienie ich do rezygnacji z klasycznych mydeł (szczególnie tak w Polsce popularnego mydła szarego), gdyż zmieniają one środowisko skóry na zasadowe i sprzyjają nasileniu świądu. Do mycia należy stosować preparaty tzw. syndet, najlepiej z linii dermokosmetyków i emolientów.
W celu ograniczenia zmian zapalnych miejscowo stosowane są glikokortykosteroidy (mGKS) i inhibitory kalcyneuryny (mIK). Ze względu na ścieńczenie skóry wraz z wiekiem pacjentów należy rozważnie stosować mGKS. Zbyt długa aplikacja w krótszym niż u osób dorosłych czasie może prowadzić do powstania działań niepożądanych (zaniki, rozstępy, wybroczyny krwawe), a ponadto łatwiej przenikają one do krwiobiegu, czyli nieznacznie rośnie ryzyko rozwoju ogólnych powikłań posteroidowych. Starsi pacjenci stosunkowo często skarżą się na świąd i pieczenie skóry po takrolimusie stosowanym miejscowo. Należy to z nimi przedyskutować i zalecić odpowiednie postępowanie. Pozostałe zasady stosowania mGKS i mIK są takie same jak w przypadku reszty grup wiekowych osób chorych na AZS i omówiono je w odpowiednich rozdziałach podręcznika (zob. rozdziały 14 i 15).

Fragment książki "Atopowe zapalenie skóry" pod redakcją prof. Joanny Narbutt i prof. Rafała Pawliczaka, Termedia, 2019