(Nie)zdrowe finanse

Rząd zdecydował się na znaczące obniżki składki zdrowotnej dla przedsiębiorców – mimo że zapowiadane zmiany doprowadzą do obniżenia dochodów państwa, nie zaproponowano cięć wydatków, a to oznacza, że zwiększy się deficyt finansów publicznych.

• Rząd przedstawił propozycję zmian w sposobie naliczania składki zdrowotnej dla osób prowadzących działalność gospodarczą – zaproponowano przywrócenie ryczałtowej składki dla większości przedsiębiorców
• Składka zdrowotna jest w istocie podatkiem – jej wysokość nie zależy od jakości, dostępności i zakresu świadczeń zdrowotnych ani od ryzyka wystąpienia zdarzenia, że wobec ubezpieczonego takie świadczenie będzie musiało zostać wykonane. Większość podatników płaci ją proporcjonalnie do dochodu
• Mimo że zapowiadane zmiany doprowadzą do obniżenia dochodów państwa, rządzący nie zaproponowali cięć wydatków, co oznacza, że wzrósłby deficyt finansów publicznych
• Gdyby proponowane zmiany zaczęłyby obowiązywać, oznaczałoby to, że przedsiębiorcy płaciliby niższą składkę zdrowotną niż pracownicy zarabiający płacę minimalną

Wprowadzony w 2022 r. Polski Ład zmienił zasady naliczania składki zdrowotnej dla przedsiębiorców, uzależniając w większości przypadków jej wysokość od dochodu. Wcześniej samozatrudnieni odprowadzali ją w kwocie odpowiadającej 75 proc. przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Polski Ład zwiększył więc obciążenia dla osób prowadzących działalność gospodarczą, ale też jednocześnie zmniejszył różnice w tzw. klinie podatkowo-składkowym między przedsiębiorcami i pracownikami.

Jeszcze podczas kompanii wyborczej politycy Koalicji Obywatelskiej i Trzeciej Drogi zapowiadali cofnięcie zmian wprowadzonych w Polskim Ładzie dotyczących składki zdrowotnej, a już po wyborach szefowie tych dwóch partii oraz Nowej Lewicy wpisali do umowy koalicyjnej postulat odejścia od opresyjnego systemu podatkowo-składkowego dzięki korzystnym i czytelnym zasadom naliczania składki zdrowotnej¹.

Pod koniec marca przedstawiono propozycję, by od 1 stycznia 2025 r. przywrócić co do zasady ryczałtową składkę zdrowotną dla przedsiębiorców. Większość z nich miałaby odprowadzać ją w wysokości 9 proc. od 75 proc. minimalnego wynagrodzenia, czyli, jak oszacowano, na poziomie ok. 310 zł w warunkach przyszłego roku. Dzięki tym zmianom niższą niż obecnie „składkę” miałoby zapłacić 93 proc. przedsiębiorców².

Mniej o 5 mld zł
Według szacunków resortu dochody państwa z tytułu składki zdrowotnej zmniejszyłyby się o 5 mld zł³.

Polska należy do krajów o najwyższym deficycie finansów publicznych w Unii Europejskiej (4,6 proc. PKB w tym roku, 3,9 proc. PKB w przyszłym), a w umowie koalicyjnej przewidziano podniesienie pieniędzy wydawanych na ochronę zdrowia. Mimo to przedstawiciele Ministerstwa Finansów nie przedstawili planów żadnych cięć innych wydatków. Jeśli rząd nie zdecyduje się na obniżenie budżetu Narodowego Funduszu Zdrowia, oznaczać to będzie wzrost deficytu finansów publicznych i – w konsekwencji – długu publicznego. Nasz kraj płaci najwyższe po Węgrzech odsetki od długu publicznego (4,8 proc. w tym roku, 4,5 proc. w przyszłym). Na odsetki wyda w tym roku ponad 83 mld zł⁴.

Wykres 1. Saldo finansów publicznych jako procent PKB w krajach Unii Europejskiej



Planowane obniżenie składki zdrowotnej dla osób prowadzących działalność gospodarczą powiększy też problem braku neutralności systemu podatkowo-składkowego. Jeśli jest możliwość obniżania obciążeń, należałoby to czynić w taki sposób, by mniejsze ciężary ponosili wszyscy podatnicy, a nie wybrana grupa.

Zapowiadane obniżenie składki zdrowotnej dla przedsiębiorców to kolejny w obecnej kadencji przypadek (po obniżeniu VAT dla branży beauty⁵), gdy na zmianie ma skorzystać tylko niewielka część podatników.

Stosowanie różnych obciążeń w zależności od formy zarobkowania sprawia, że system podatkowo-składkowy przestaje być neutralny – wysokość dochodu netto zależy bowiem nie tylko od wysokości dochodu brutto, wynikającego z produktywności danej jednostki, ale też od tego, jaką formę zarobkowania wybierze.

Wprowadzenie przedstawionej przez Ministerstwo Finansów zmiany sprawiłoby, że zdecydowana większość samozatrudnionych płaciłaby składkę niższą niż osoby zarabiające płacę minimalną.

Kraje Unii Europejskiej finansują publiczne systemy opieki zdrowotnej albo ze specjalnego podatku (składki), albo z budżetu państwa. Specjalny podatek na finansowanie systemu stosuje poza Polską 21 krajów UE. W większości z nich składka zdrowotna jest proporcjonalna do dochodu albo przychodu. Tylko Węgry i Grecja stosują system mieszany, w którym danina może być różnie naliczana w zależności od przedmiotu, wyboru podatnika i formy działalności⁶.

Fikcyjne samozatrudnienie
Przywrócenie w Polsce systemu mieszanego będzie w oczywisty sposób zachęcać do fikcyjnego samozatrudnienia, czyli sytuacji, w której dana osoba ma założoną działalność, ale wykonuje zadania tylko dla jednego podmiotu, od którego otrzymuje regularne wynagrodzenie. Upowszechnianie się tego zjawiska sprawia, że w debacie publicznej co chwilę pojawiają się pomysły poprawiania systemu przez wprowadzenie kolejnych biurokratycznych procedur, jak na przykład „test przedsiębiorcy”⁷.

Właściwym kierunkiem jest ograniczanie różnic w tzw. klinie podatkowo-składkowym pomiędzy umowami o pracę i samozatrudnieniem. Pod tym względem lepsze rozwiązanie zaproponowała Trzecia Droga – podobną ryczałtową składkę dla przedsiębiorców i pracowników⁸. Oznaczałoby to jednak jeszcze większy spadek dochodów państwa – o mniej więcej 12 mld zł. Tym bardziej więc należałoby przedstawić konkretne propozycje cięć wydatków.

Polski system podatkowo-składkowy – przez to, że istnieją w nim liczne wykluczenia, ulgi i zwolnienia – jest skrajnie niespójny i skomplikowany⁹. Dlatego konieczna jest jego reforma. Jednak taka reforma systemu podatkowo-składkowego wymaga całościowego podejścia, a nie wprowadzania kolejnych punktowych zmian, które będą tworzyć kolejne problemy. Wymaga też uwzględnienia wysokości wydatków publicznych, które od 2015 r. zwiększyły się o 5,6 proc. PKB. Bez obniżenia wydatków cięcia podatków oznaczają dalsze zadłużanie państwa.

Tekst Mateusza Michnika, młodszego analityka ekonomicznego Forum Obywatelskiego Rozwoju.

Przypisy:
1. Koalicja Obywatelska, Trzecia Droga, Nowa Lewica, Umowa koalicyjna, 10 listopada 2023, https://plat-forma.org/upload/document/203/attachments/433/UmowaKoalicyjna.pdf, s. 6.
2. Ministerstwo Finansów, Założenia planowanych zmian w składce zdrowotnej przedsiębiorców, 21 marca 2024, https://www.gov.pl/web/finanse/zaloenia-planowanych-zmian-w-skladce-zdrowotnej-przedsiebiorcow.
3. M. Polak, J. Styczyński, 5 mld zł mniej w budżecie NFZ. Eksperci przestrzegają przed nową składką zdrowotną, rynekzdrowia.pl, 22 marca 2024, https://www.rynekzdrowia.pl/Finanse-i-zarzadzanie/5-mld-zl-mniej-w-budze-cie-NFZ-Eksperci-przestrzegaja-przed-nowa-skladka-zdrowotna,256633,1.html.
4. M. Michnik, Projekt budżetu na 2024 rok: pocałunek śmierci PiS, Komunikat FOR 25/2023, https://for.org.pl/pl/a/9496.
5. Ł. Zalewski, 8 proc. VAT dla branży beauty. Niezgodne z dyrektywą? Tłumaczymy też, jak się zmienią rozliczenia, Business Insider, 10 marca 2024, https://businessinsider.com.pl/prawo/podatki/obnizka-stawki-vat-dla-uslug-kosmetycznych-jak-sie-przygotowac/bkq4bwv.
6. Ł. Błoński, Jak finansowana jest opieka zdrowotna w państwach Unii?, Tygodnik Gospodarczy PIE, 19 sierpnia 2021, s. 4–5, https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2021/08/Tygodnik-Gospodarczy_PIE_33-2021-1.pdf. Opracowanie przygotowane przez Polski Instytut Ekonomii dotyczy sytuacji przed wprowadzeniem w Polsce Polskiego Ładu, który dla większości przedsiębiorców wprowadził „składkę” zdrowotną proporcjonalną do dochodu (najważniejszym wyjątkiem są przedsiębiorcy opodatkowani ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych – stanowią oni ok. 30% samozatrudnionych). W konsekwencji polski system podatkowo-składkowy przybliżył się do systemu „proporcjonalnego”.
7. A. Łaszek, Test przedsiębiorcy – więcej władzy w ręce urzędników, Komunikat FOR 11/2019, https://for.org.pl/pl/a/6684.
8. Polska 2050, Nowe zasady naliczania składki zdrowotnej, 22 marca 2024, https://polska2050.pl/nowe-zasady-naliczania-skladki-zdrowotnej/.
9. M. Zieliński, H. Wejman, System podatkowy, w: G. Hawryluk, P. Oliński, P. Wachowiec, H. Wejman, M. Zieliński, Polityka publiczna oparta na dowodach. Ocena Polski, Forum Obywatelskiego Rozwoju, 2024, s. 16–19, https://for.org.pl/pl/a/9521.