Alergia na jad owadów – świadomy pacjent

Co roku w Polsce odnotowuje się zgony po użądleniu osy, pszczoły bądź szerszenia. Przyczyną jest ciężka reakcja alergiczna spowodowana uczuleniem na jad owadów błonkoskrzydłych. Niestety nadal wiele osób, u których pojawiły się niepokojące reakcje po użądleniu, nie zgłasza się do lekarza i nie podejmuje odczulania.

W celu zwiększenia świadomości na temat zagrożeń związanych z użądleniami, a także sposobów skutecznego leczenia Fundacja Centrum Walki z Alergią prowadzi kampanię edukacyjną „Alergia na jad owadów – świadomy pacjent”.

Szacuje się, że w Polsce od 5 do nawet 10 proc. dorosłych jest uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych w takim stopniu, że po użądleniu występuje u nich ogólnoustrojowa reakcja alergiczna. Wśród nich 1–2 proc. jest zagrożonych wystąpieniem wstrząsu anafilaktycznego, czyli ciężkiej reakcji alergicznej, która stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.

W Polsce brakuje wiarygodnych statystyk, które pokazywałyby liczbę zgonów w wyniku anafilaksji po użądleniu owada. – Dostępne statystyki mogą być zaniżone, ponieważ zdarza się, że ciężkie ogólnoustrojowe reakcje alergiczne imitują zaburzenia sercowo-naczyniowe, zawał lub udar. Istnieje zatem pewna liczba zgonów, dla których nie ustalono faktycznej przyczyny – zwraca uwagę Grzegorz Baczewski, pełniący obowiązki prezes Fundacji Centrum Walki z Alergią. Przyjmuje się, że w krajach takich jak Polska rocznie umiera z tego powodu od kilkunastu do kilkudziesięciu osób.

Niestety mimo realnego zagrożenia, jakim jest uczulenie na jad owadów, wiele osób, u których wystąpiły objawy alergiczne po użądleniu, nie zgłasza się do specjalisty. Eksperci zwracają uwagę, że w konsekwencji w Polsce za mało osób z alergią na jad owadów błonkoskrzydłych jest odczulanych – z tej formy leczenia korzysta zaledwie ok. 2,5 tys. pacjentów.

Jakie są objawy alergii na jad owadów?
U każdej osoby, którą użądlił owad, wokół miejsca ukłucia może pojawić się zaczerwienienie, ból, obrzęk i świąd skóry – to naturalna, prawidłowa reakcja organizmu na toksyny zawarte w jadzie. Z reakcją alergiczną mamy natomiast do czynienia wtedy, gdy układ immunologiczny nieprawidłowo reaguje na zawarte w jadzie białka, błędnie identyfikując je jako zagrożenie dla organizmu.

Reakcje alergiczne mają różny stopień nasilenia – od niegroźnej reakcji miejscowej aż do wstrząsu anafilaktycznego, który stanowi zagrożenie życia. W przypadku mało nasilonego uczulenia występuje jedynie niewielka miejscowa reakcja alergiczna. Duże reakcje miejscowe występują u ponad 10 proc. populacji.

Znacznie bardziej poważna jest alergiczna reakcja ustrojowa. W jej wyniku mogą pojawić się na całym ciele bąble pokrzywkowe, obrzęk, zaczerwienienie i swędzenie skóry, obrzęk warg, powiek, szyi, twarzy.

Najsilniejszą reakcją ogólnoustrojową po użądleniu owada jest wstrząs anafilaktyczny. W jego wyniku dochodzi do gwałtownego spadku ciśnienia krwi. Pojawiają się wtedy niebezpieczne objawy, których możemy nie kojarzyć z użądleniem: uczucie przeszkody w gardle, duszność, kaszel ze świszczącym oddechem, zasłabnięcie, bóle brzucha, a nawet utrata przytomności. Anafilaksja jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia, wymagającym natychmiastowego, specjalistycznego leczenia.

Miałeś objawy po użądleniu – zgłoś się do alergologa!
Jednym z głównych celów kampanii edukacyjnej „Alergia na jad owadów – świadomy pacjent” jest przekonanie wszystkich osób, u których wystąpiły reakcje alergiczne po użądleniu, by nie ignorowały objawów i zgłosiły się do lekarza w celu rozpoczęcia diagnostyki i – w razie potrzeby – odpowiedniej terapii ratującej życie.

Jeżeli kiedykolwiek po użądleniu owada wystąpił obrzęk i zaczerwienienie skóry, które obejmowały obszar większy niż 10 cm i utrzymywały się dłużej niż 24 godziny, istnieje duże ryzyko uczulenia na jad owadów błonkoskrzydłych. Lekceważenie takich symptomów jest niebezpieczne, ponieważ z czasem mogą być one silniejsze i przy kolejnym spotkaniu z owadem skutkować anafilaksją, a nawet zgonem.

– Osoby, które kiedykolwiek po użądleniu doświadczyły objawów ogólnoustrojowych, powinny skontaktować się z alergologiem. Specjalista może zdecydować o podjęciu immunoterapii, czyli odczulania, a także ustali, jakie leki należy podać w razie użądlenia – przekonuje Grzegorz Baczewski.

Niestety, wystąpienia ciężkiej reakcji alergicznej nie da się przewidzieć. Zdarza się, że pacjent może nie mieć w przeszłości żadnych symptomów alergii po użądleniach, a w wyniku kolejnego pojawia się od razu reakcja zagrażająca życiu.

Kto jest najbardziej narażony na alergię?
Okres zagrożenia użądleniami w naszym umiarkowanym klimacie jest stosunkowo długi – trwa od wiosny do późnej jesieni. Największa aktywność pszczół ma miejsce od połowy lipca do końca sierpnia, natomiast os – od końca lipca do pierwszej dekady września. Zimą użądlenia zdarzają się bardzo rzadko, np. jeśli przypadkowo obudzi się osy gnieżdżące się na strychu.

– Najbardziej narażone na reakcje alergiczne po użądleniu owadów błonkoskrzydłych są osoby, które z racji wykonywanego zawodu długo przebywają na powietrzu, np. pszczelarze, rolnicy, sadownicy, leśnicy i w sezonie wakacyjnym oczywiście turyści. Zagrożone są również dzieci, które latem spędzają więcej czasu w plenerze: w parkach, lasach, na placach zabaw – przypomina Grzegorz Baczewski.

– Warto pamiętać, że każda kolejna ekspozycja na jad owadów zwiększa ryzyko rozwoju ciężkiej reakcji alergicznej. Oczekiwanie, że przy ponownym użądleniu objawy już nie wystąpią lub będą łagodniejsze, jest bezpodstawne i bardzo ryzykowne – dodaje Baczewski.

Jak sprawdzić, czy mamy alergię na jad – diagnostyka
Aby ustalić, czy objawy, które pojawiły się po użądleniu, rzeczywiście są wynikiem uczulenia na jad pszczoły, osy, szerszenia lub trzmiela, konieczne są specjalistyczne badania wykonane przez alergologa. Diagnozę stawia się na podstawie testów skórnych (punktowych i śródskórnych) oraz badania z krwi tzw. swoistych dla jadu przeciwciał IgE. Jako badanie pomocnicze wykonuje się oznaczenie stężenia całkowitych przeciwciał IgE z krwi.

Odczulanie – jedyna skuteczna metoda leczenia alergii na jad owadów
Jedynym sposobem leczenia alergii na jad owadów jest immunoterapia alergenowa, zwana potocznie odczulaniem. Polega ona na podawaniu minimalnych ilości substancji alergizującej, co sprawia, że układ immunologiczny pacjenta uczy się od nowa tolerować składniki jadu – tak jak to ma miejsce u osoby zdrowej.

Odczulanie ma dwa etapy: wstępny i podtrzymujący. Pierwszy etap może trwać kilka godzin lub kilka tygodni, ale zawsze kończy się uzyskaniem tolerancji na dawkę jadu, która jest następnie w fazie podtrzymującej podawana co 4–6 tygodni, przez 3–5 lat.

Immunoterapia alergenowa jest leczeniem bardzo skutecznym i bardzo bezpiecznym. W przypadku alergii na jad osy skuteczność sięga 90 proc. a nawet do 100 proc., a w przypadku alergii na jad pszczoły – ponad 80 proc. Klinicyści określają immunoterapię jadami jako najskuteczniejszą metodę leczenia w całej medycynie.

Kto powinien się odczulać?
Według wytycznych towarzystw naukowych zarówno europejskich, jak i amerykańskich z immunoterapii alergenowej powinna korzystać każda uczulona osoba, u której występują ciężkie reakcje systemowe, takie jak: duszność, spadek ciśnienia krwi, przyspieszone bicie serca. Dla tych osób odczulanie jest terapią ratującą życie.

Zdaniem części specjalistów odczulać powinny się też osoby, które nie doświadczyły po użądleniu objawów anafilaksji, ale wystąpiły u nich uogólnione reakcje alergiczne, takie jak bardzo duże obrzęki kończyn, obrzęki twarzy czy szyi. Dotyczy to zwłaszcza osób narażonych na częste użądlenia, m.in. pszczelarzy.

Immunoterapii mogą poddać się pacjenci w każdym wieku – zarówno dzieci, jak i seniorzy. By zakwalifikować pacjenta do odczulania, zawsze najpierw wykonuje się badania diagnostyczne, które muszą potwierdzić alergiczne tło reakcji po ekspozycji na jad (testy skórne i testy z krwi).

Przed rozpoczęciem odczulania wykonuje się dodatkowe badania, m.in. morfologię krwi, EKG, rentgen klatki piersiowej, by wykluczyć istnienie ewentualnych przeciwwskazań do przyjęcia immunoterapii jadami.

Gdzie się odczulać?
W Polsce odczulanie jest dostępne w ramach leczenia szpitalnego. Istnieje sieć ośrodków diagnostycznych i odczulających na jad owadów błonkoskrzydłych, w których pracują alergolodzy specjalizujący się w diagnozowaniu i leczeniu dzieci oraz dorosłych z alergią na owady żądlące. Pełna lista placówek, w których można się przebadać w kierunku alergii i podjąć odczulanie, znajduje się na stronie Fundacji https://www.fundacjaalergia.pl/lista-osrodkow-diagnostycznych

Więcej na temat kampanii na stronie: www.fundacjaalergia.pl/swiadomy-pacjent.