Chemikalia, mikroplastik i leki problemem oczyszczalni ścieków

Do kanalizacji trafia coraz więcej nowych substancji chemicznych – z leków, kosmetyków i tworzyw sztucznych. Ich separacja i bezpieczne pozbycie się z oczyszczalni ścieków stanowi jednak spory problem.  

– Mikrozanieczyszczenia nie pojawiły się w ściekach w ostatnich latach. Tego typu zanieczyszczenia występowały w nich od dawna, ale nie wiedzieliśmy o ich obecności i nie mieliśmy aż tak dużej wiedzy, jak obecnie, na temat ich szkodliwości. Dopiero od kilkunastu lat posiadamy narzędzia analityczne, które pozwalają znaleźć w badanych próbkach małe ilości substancji. Wiemy również, że nie należy dopuszczać do migracji tych zanieczyszczeń w środowisku – uważa dr hab. Monika Żubrowska-Sudoł, profesor z Wydziału Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej.

Jej zdaniem trzeba wnikliwie obserwować cały cykl życia produktu, który trafia na rynek – „od kołyski aż po grób”. A niektóre z nowych związków są słabo przebadane i nie wiadomo jeszcze, jak je unieszkodliwiać.

Przemysł inaczej spojrzy na tworzone przez siebie substancje

5 listopada 2024 r. Unia Europejska przyjęła dyrektywę o oczyszczaniu ścieków komunalnych. Zakłada ona m.in. rozszerzoną odpowiedzialność producenta za produkty wprowadzane na rynek, co przekłada się na podejście „zanieczyszczający płaci”. Zgodnie z tą zasadą m.in. producenci kosmetyków, leków, środków chemicznych będą musieli wziąć na siebie część kosztów usuwania mikrozanieczyszczeń ze ścieków. Zmiany następować mają do 2035 r.

– To bardzo duży krok naprzód, bo przemysł inaczej spojrzy na tworzone przez siebie szkodliwe substancje – komentuje Monika Żubrowska-Sudoł, zwracając jednak uwagę, że niektórych niezbędnych człowiekowi substancji obecnych na rynku nie umiemy jeszcze skutecznie unieszkodliwić.

Ubrania generują plastik

Jedną z grup substancji, z którą nie radzą sobie oczyszczalnie, są mikroplastiki. Pochodzą z opakowań plastikowych, znajdują się w składzie produktów kosmetycznych czy syntetycznych tkaninach. Dużo mikroplastików uwalnia się też do wody podczas prania odzieży z tworzyw sztucznych (np. polaru, nylonu, poliestru). – Może się wydawać, że przetwarzanie opakowań plastikowych na polarowe bluzy czy koce to ekologiczny trend, bo pozbywamy się odpadów. A ubrania również generują mikroplastik – wskazuje specjalistka.

Wirus polio w ściekach to sygnał ostrzegawczy – Wykrycie wirusa polio w warszawskich ściekach nie stanowi bezpośredniego zagrożenia, ale jest sygnałem ostrzegawczym dla niezaszczepionych – mówi w „Menedżerze Zdrowia” prof. Piotr Rzymski.

Dr Żubrowska-Sudoł mówi, że europejskie oczyszczalnie nie mają jeszcze obowiązku, by usuwać mikroplastiki. W ściekach oczyszczonych, które trafią do rzek i mórz, znajdują się zatem te niewielkie cząstki, które bardzo długo pozostają potem w środowisku. Ekspertka przypomina, że mikroskopijne kawałki polimerów nie tylko oddziałują z organizmem (mogą np. wpływać negatywnie na układ hormonalny), ale i zbierają na sobie zanieczyszczenia – na ich powierzchni sorbują się inne zanieczyszczenia, rozwijają się również na nich bakterie.

„Lekowy” problem oczyszczalni ścieków

Kolejnym źródłem mikrozanieczyszczeń są farmaceutyki, np. środki przeciwbólowe, leki przeciwnowotworowe, hormony, antybiotyki, ale również środki stosowane w weterynarii czy narkotyki.

Leki nie są całkowicie unieszkodliwiane w oczyszczalniach ścieków. Trafiają do rzek, przez co wpływać mogą na funkcjonowanie zwierząt i roślin – a wiadomo np., że niektóre leki hormonalne również w małych stężeniach mogą wpływać na rozwój i rozród ryb czy płazów.

Z kolei płynące w kanalizacji, a potem w rzekach antybiotyki w niskich stężeniach pozwalają bakteriom na kontakt z groźną dla nich substancją, ale w niskich stężeniach i dają im warunki, by przygotować mechanizmy obronne przed antybiotykiem. Jeśli zaś potem taka odporna na antybiotyk bakteria, która wyewoluowała w ściekach, dostanie się do organizmu, nie będziemy jej w stanie zwalczyć tymże antybiotykiem. A przez to pozbawimy się na zawsze naszej obrony przed chorobami bakteryjnymi.

– Antybiotyki ratują nasze życie i nie możemy jako ludzkość przestać ich używać. Natomiast możemy wydajniej dobierać dla poszczególnych pacjentów dawki antybiotyku, żeby zminimalizować te ilości leku, które trafią do ścieków – komentuje ekspertka.

Kancerogenne związki w atykułach higienicznych i opakowaniach żywności 

Do ścieków trafiają też związki chemiczne, które są niezwykle trwałe. Należą do nich PFAS, czyli związki perfluoroalkilowe. Nazywane są czasem wiecznymi chemikaliami, bo występuje w nich jedno z najsilniejszych znanych nam wiązań chemicznych (między węglem a fluorem).

Ludzie produkują już miliony różnych związków z grupy PFAS. Wiadomo już, że PFAS mają działanie kancerogenne, mutagenne, mogą być szkodliwe dla rozwijających się płodów, a część tych związków powoduje również choroby psychiczne. PFAS używane są w teflonowych patelniach, opakowaniach do żywności – np. pudełkach na pizzę, kobiecych artykułach higienicznych, ubraniach, telefonach komórkowych, kosmetykach, papierze toaletowym.

– Tych substancji jeszcze nie umiemy skutecznie usuwać ze ścieków. Dopiero trwają badania w tym zakresie. Zastanawiam się jednak, jak można było dopuścić do tego, że takie substancje trafiły na rynek. Najlepiej by było w ogóle nie wprowadzać ich do obrotu, a nawet wycofywać i szukać zamienników tam, gdzie to możliwe – komentuje dr Żubrowska-Sudoł.

Oczyszczalnie z mikrozanieczyszczeniami 

Nowa dyrektywa ściekowa narzuca wprawdzie usuwanie ze ścieków mikrozanieczyszczeń z dużych oczyszczalni ścieków, ale dotyczy to tylko wybranych substancji. Stosuje się przy tym np. metody membranowe (zatrzymywanie zanieczyszczeń) czy sorpcję (pochłanianie jednych materiałów – jak gąbka – przez inne). Dzięki temu wybrane szkodliwe związki nie są uwalniane do środowiska w ściekach oczyszczonych. Reszta jednak mikrozanieczyszczeń trafia do rzek, mórz i gleby.

Prof. Żubrowska-Sudoł zwraca uwagę, że oprócz mikrozanieczyszczeń, które pierwotnie znajdują się w ściekach, równie niebezpieczne dla zdrowia człowieka oraz dla środowiska naturalnego są związki stanowiące produkty pośrednie przemian wykorzystywanych podczas oczyszczania ścieków. Związki te w wielu przypadkach są bardziej szkodliwe od ich prekursorów. Są to jedne z najnowszych doniesień naukowych i miejmy nadzieję, że zostaną wykorzystane w praktyce.

Każdy z nas ma na to wpływ

– Nie traktujmy kanalizacji jak śmietnika, zwracajmy uwagę na skład produktów, które kupujemy, wybierajmy produkty (w tym również ubrania), które mają biodegradowalny skład, omijajmy firmy, które unikają odpowiedzialności za zanieczyszczenia, które wprowadzają do środowiska.

Przeczytaj także: „Zabójcze ścieki – nikt ich systemowo nie monitoruje”.