iStock
Co determinuje stosowanie używek i leków uspokajających przez nastolatków?
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 14.11.2022
Źródło: Alkoholizm i Narkomania/Krzysztof Horoszkiewicz, Ewa Marcisz-Dyla i Czesław Marcisz
| Tagi: | Krzysztof Horoszkiewicz, Ewa Marcisz-Dyla, Czesław Marcisz, alkohol, alkoholizm, uzależnienie, młodzież |
Publikujemy wyniki badań, które potwierdzają znaczne różnice w zakresie palenia papierosów i zażywania leków uspokajających przez młodzież szkolną, zależne od typu szkoły – uczniowie szkół zawodowych częściej deklarują palenie papierosów, a technikum – przyjmowanie leków uspokajających.
Artykuł Krzysztofa Horoszkiewicza z Uniwersytetu Humanistycznospołecznego SWPS w Katowicach, Ewy Marcisz-Dyli z Akademii Górnośląskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach i Czesława Marcisza z Zakładu Gerontologii i Pielęgniarstwa Geriatrycznego Wydziału Nauk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego:
Powszechnie wiadomo, że stosowanie używek (picie alkoholu, palenie tytoniu, przyjmowanie leków psychotropowych) przez młodego człowieka może mieć negatywny wpływ na jego zdrowie i rozwój oraz może prowadzić do zachowań niezgodnych z porządkiem społecznym. Wyniki badań wskazują na silny związek między używaniem substancji psychoaktywnych a zachowaniami problemowymi czy ryzykownymi. Według Richarda i Shirley Jessorów1, 2, autorów teorii zachowań problemowych, skłonność do tego typu zachowań jest uwarunkowana pewnymi predyspozycjami osobowościowymi i jednocześnie wspierana czy nagradzana przez otoczenie społeczne jednostki oraz obowiązujący system zachowań. Jak wynika z badań HBSC omówionych przez Mazur i wsp.3 i z badań Jessorów1, 2, wybór określonego zachowania problemowego przez młodzież szkolną zwiększa prawdopodobieństwo jej zaangażowania w inne zachowania ryzykowne niebezpieczne dla zdrowia i życia. Wśród nich możemy wymienić: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie narkotyków, przyjmowanie leków psychotropowych, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, przedwczesną aktywność seksualną, stosowanie przemocy (fizycznej, psychicznej), agresję oraz akty wandalizmu i chuligaństwa1–4. Wśród czynników determinujących tego typu zachowania wymienia się również status społeczno-ekonomiczny rodziny, jej strukturę, jakość relacji z rodzicami i rówieśnikami, odczuwane wsparcie, kontrolę i monitoring ze strony rodziców, normy społeczne3, 5.
Międzynarodowe cykliczne badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), w których uczestniczy również zespół polski, wykazały, że najczęściej używaną przez młodzież substancją psychoaktywną jest alkohol3–6.
Wyniki polskich badań HBSC zrealizowanych w roku szkolnym 2017/2018, w porównaniu z danymi sprzed czterech lat (z roku szkolnego 2013/2014), przedstawiają mniejszy odsetek młodzieży, która piła alkohol kiedykolwiek w życiu (spadek z 38,8 proc. do 34,6 proc.) oraz w ciągu 30 dni przed badaniem (spadek z 18,4 proc. do 15,9 proc.). Ponadto odnotowano mniej osób deklarujących upicie się kiedykolwiek w życiu (odpowiednio: 15,5 proc. i 21,1 proc.) i w ostatnich dniach (odpowiednio: 5,9 proc. i 8,4 proc.)3.
W odniesieniu do palenia tytoniu przez młodzież 13-letnią, do regularnego palenia przyznało się 2,8 proc. badanych, ale już wśród 15-latków odsetek procentowy okazał się niemal czterokrotnie wyższy3. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic związanych z płcią. W porównaniu z wynikami z roku szkolnego 2013/2014 zmniejszył się o 4,5 punktu procentowego odsetek młodzieży w wieku 11–15 lat, która paliła papierosy kiedykolwiek w życiu, oraz o 3,8 punktu osób palących w ciągu ostatnich 30 dni. Obniżył się również odsetek uczniów w wieku 13–15 lat deklarujących codzienne palenie tytoniu (z 7,2 proc. do 3,3 proc.)3.
Badania Sierosławskiego6 wykazały, że uczniowie w Polsce stosunkowo często sięgają po leki psychotropowe (nasenne, uspokajające), nawet bez zalecenia lekarza. Dotyczy to ok. 17 proc. 15–16-latków i ok. 18 proc. 17–18-latków. Wskaźniki używania tych substancji są mniej więcej dwukrotnie wyższe wśród dziewcząt6.
Według Szczukiewicza7 oczekiwania dotyczące przyjmowania substancji psychoaktywnych są związane z tendencją do zmian emocji i zachowań, zwłaszcza u młodzieży szkolnej niedojrzałej emocjonalnie i w okresie kształtowania osobowości. Jak uważają niektórzy autorzy8, 9, eksperymentowanie z używkami przez osoby dorastające jest czymś zupełnie naturalnym; zakładają przy tym, że tego typu zachowania, szczególnie związane z piciem alkoholu, nie muszą prowadzić do negatywnych następstw w postaci zakłóceń w rozwoju psychicznym i fizycznym. Używanie lub nadużywanie przez uczniów substancji psychoaktywnych, w tym niektórych leków – jak natomiast twierdzą inni10 – może zmniejszyć szansę na uzyskanie odpowiedniego wykształcenia czy też dobrego przygotowania do zadań w okresie dorosłości.
Z dostępnych badań wynika, że stosowanie używek (picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie leków psychotropowych) przez uczniów szkół ponadpodstawowych może być zróżnicowane w zależności od typu szkoły. W badaniach Owoc i wsp.11 wykazano powiązanie między typem szkoły a ilością spożywanego przez uczniów alkoholu oraz liczbą wypalanych papierosów. Z kolei Tuszyńska12 najwięcej palących uczniów (56,6 proc.) odnotowała w szkole zawodowej, a najmniej – w technikum (13,3 proc.). W badaniach Horst-Sikorskiej i Skalskiej-Sadowskiej13 połowa badanych uczniów szkół ponadpodstawowych paliła papierosy, a 75 proc. deklarowało dość częste picie alkoholu.
Związek między typem szkoły a skłonnościami do zażywania tego typu substancji psychoaktywnych wynika z wielu uwarunkowań. Wybór typu szkoły zależy m.in. od środowiska wychowawczego oraz właściwości młodego człowieka. Wychowanie w danym środowisku wiąże się z ukształtowaniem określonego systemu wartości, który wpływa na wybór kierunku kształcenia – humanistyczne bądź techniczne. Znaczenie może mieć także tradycja rodzinna, mechanizm społecznego uczenia się (rodzice jako model kariery zawodowej), wreszcie aktualnie panująca „moda” na określony typ kształcenia.
Z drugiej strony wybór typu szkoły zależy od możliwości intelektualnych i zainteresowań młodego człowieka. Można zatem przyjąć, że rożne typy szkół grupują uczniów o określonym profilu psychospołecznym. Przy podejmowaniu działań profilaktycznych w szkołach powinno się brać pod uwagę dominujący w danej szkole rodzaj substancji psychoaktywnych i sposób ich używania, z uwzględnieniem specyfiki demograficznej uczniów.
Potocznie wydaje się, że większość ryzykownych zachowań dotyczy szkół zawodowych i techników niż liceów ogólnokształcących, co może być związane m.in. z większym odsetkiem chłopców uczęszczających do tych szkół (zawodowych lub technicznych) oraz wspomnianymi wyżej uwarunkowaniami środowiskowymi.
Celem pracy było określenie czynników determinujących stosowanie używek (picie alkoholu, palenie tytoniu) i leków uspokajających przez uczniów szkoły ponadpodstawowej, z uwzględnieniem jej typu.
W realizacji tego celu sformułowano następujące pytania badawcze:
1. Czy występuje zróżnicowanie w zakresie palenia papierosów, spożywania alkoholu oraz zażywania leków uspokajających przez uczniów szkoły zawodowej i technikum?
2. Czy płeć i wiek badanych osób różnicują częstość spożywania przez nich alkoholu, zażywania leków uspokajających oraz palenia papierosów?
3. Które zmienne są predyktorami stosowania używek (picia alkoholu, palenia tytoniu) i leków uspokajających przez uczniów szkoły ponadpodstawowej?
Materiał i metody
Badania przeprowadzono na próbie 350 uczniów szkół ponadpodstawowych, w tym 115 uczniów branżowej szkoły pierwszego stopnia, dalej w tekście „szkoła zawodowa” (grupa 1), i 235 uczniów technikum (grupa 2). Badani uczniowie byli w wieku od 14 do 20 lat; średnia wieku ± odchylenie standardowe (SD) = 16,8 ±1,4 roku. W badaniach uczestniczyło w sumie 151 dziewcząt (43,1 proc.) i 199 chłopców (56,9 proc.). W obu szkołach grupy były jednorodne pod względem płci i wieku. Wśród respondentów szkoły zawodowej było 62 chłopców (53,9 proc.) i 53 dziewczęta (46,1 proc.), natomiast w grupie technikum – 137 chłopców (58,3 proc.) i 98 dziewcząt (41,7 proc.). Osoby badane zostały przydzielone do dwóch grup wiekowych: młodszej (M = 15,6, SD = 0,6) i starszej (M = 17,9, SD = 1,0).
Do badań włączono uczniów, którzy wyrazili na to zgodę oraz w całości wypełnili ankietę. Były to osoby uczące się w zespole szkół o profilu technicznym (szkoła zawodowa i technikum). Rodzice otrzymali informację pisemną od nauczyciela, wychowawcy klasy o celu badań, sposobie ich przeprowadzenia oraz zapewnieniu anonimowości. Zdecydowana większość rodziców (ok. 90 proc.) wyraziła zgodę na udział ich dziecka w projekcie badawczym. Badania przeprowadzono w lutym i marcu 2021 r. podczas lekcji wychowawczych prowadzonych przez nauczycieli w trybie nauki zdalnej. Uczestnikom badań zagwarantowano zachowanie anonimowości i poufności danych.
Dobór próby był celowy. W badaniu użyto ankiety autorskiej, w której uwzględniono czynniki socjodemograficzne – płeć, wiek, mieszkanie z rodzicami, wsparcie osoby, której mogę zwierzyć się z kłopotów (tak, nie), oraz następujące zmienne: nadużywanie alkoholu w rodzinie (tak, nie), zaburzenia psychiczne w rodzinie (tak, nie), a także palenie papierosów przez uczniów (tak, nie), zażywanie leków uspokajających (tak, nie) i spożywanie alkoholu (nie piję, piję kilka razy w roku lub rzadziej, piję raz w miesiącu lub częściej).
Obliczenia statystyczne przeprowadzono z użyciem pakietu IBM SPSS Statistics 26. Dla zmiennych jakościowych zastosowano testy niezależności c2 z poprawką na ciągłość oraz test dokładności Fishera14. Otrzymane dane zostały omówione za pomocą liczności oraz odsetka wartości, przy czym za poziom istotności uznano klasyczny próg α = 0,05. Przeprowadzono regresję logistyczną z użyciem metody selekcji postępującej15. Zmienną zależną były używki (picie alkoholu, palenie tytoniu i zażywanie leków psychotropowych), a zmienne niezależne obejmowały dane metrykalne.
Wyniki
Uczniowie szkoły zawodowej i technikum byli statystycznie porównywalni pod względem zamieszkiwania z rodzicami, zaufania do osób otaczających i występowania zaburzeń psychicznych w rodzinie (p >0,05; tab. I). Wśród uczniów technikum istotnie częściej odnotowano problem nadużywania alkoholu w rodzinie (p <0,05; tab. I).
Uczniowie szkoły zawodowej istotnie częściej palili papierosy (p <0,001) i rzadziej stosowali leki uspokajające (p = 0,035) niż uczniowie technikum (tab. II).
Wśród uczniów palących papierosy było ponad 20 proc. chłopców i prawie 20 proc. dziewcząt (p = 0,865). Około połowy chłopców i dziewcząt deklarowało, że nie spożywało alkoholu, a wśród pijących – chłopcy pili częściej niż dziewczęta (p = 0,042; tab. III).
Przyjmowanie leków uspokajających przez uczniów w zależności od płci było odsetkowo porównywalne (p = 0,07).
Uczniów palących papierosy było istotnie więcej w przedziale wiekowym 17–20 lat niż 14–16 lat (p <0,001). Odsetek niepijących alkoholu był istotnie wyższy wśród uczniów młodszych (72,4 proc.) niż starszych (32,1 proc.); starsi uczniowie 4 razy częściej pili alkohol przynajmniej raz w miesiącu niż uczniowie młodsi (p = 0,042; tab. IV).
W każdej grupie wiekowej ponad 5 proc. uczniów stosowało leki uspokajające.
W analizie regresji logistycznej zmienną „nie piję alkoholu” zakodowano jako 0, natomiast odpowiedzi: „piję kilka razy w roku lub rzadziej” i „piję raz w miesiącu lub częściej” jako 1.
Zastosowanie analizy regresji logistycznej wymaga, aby zmienna zależna była na skali dychotomicznej, a zatem przyjmowała tylko dwie wartości15. W zakresie zmiennej „typ szkoły” przyjęto wartość 0 dla uczniów szkoły zawodowej i wartość 1 dla uczniów technikum.
Pierwszy model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające palenie papierosów w badanej grupie uczniów. Wymieniony model wyjaśnia 28,8 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo palenia papierosów występowało u uczniów szkoły zawodowej (B = –1,370; p <0,001), uczniów częściej przyjmujących leki uspokajające (B = 1,480; p = 0,009), starszych (B = 0,320; p = 0,006) i częściej spożywających alkohol (B = 1,646; p <0,001) (tab. V).
Drugi model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające spożywanie alkoholu w badanej grupie uczniów. Model ten wyjaśnia 36,1 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo spożywania alkoholu występuje u uczniów starszych (B = 0,766; p <0,001) i częściej palących papierosy (B = 5,483; p <0,001) (tab. VI).
Trzeci model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające stosowanie leków uspokajających w badanej grupie uczniów. Model ten wyjaśnia 16,8 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo zażywania leków uspokajających występuje u dziewcząt (B = 1,075; p = 0,042) oraz uczniów z rodzin nadużywających alkoholu (B = 1,403; p = 0,019) i rodzin z zaburzeniami psychicznymi (B = 2,156; p <0,001) (tab. VII).
Omówienie
Badaniami objęto 350 uczniów szkół ponadpodstawowych uczęszczających do zespołu szkół o profilu technicznym (szkoła zawodowa i technikum). Poszukiwano różnic i podobieństw w zakresie palenia papierosów, spożywania alkoholu oraz zażywania leków uspokajających przez uczniów szkoły zawodowej i technikum. Sprawdzano, czy występuje zróżnicowanie wyników w zakresie częstości spożywania wymienionych substancji psychoaktywnych, a także poszukiwano zmiennych przewidujących ich stosowanie.
Palenie papierosów, spożywanie alkoholu, stosowanie leków uspokajających przez młodzież szkolną – wszystkie te czynniki mogą istotnie zwiększać ryzyko przedwczesnej utraty zdrowia czy nawet życia12, 16–20.
Z przeprowadzonych badań wynika, że prawdopodobieństwo stosowania używek i leków uspokajających przez uczniów może być związane z typem szkoły. Uczniowie szkoły zawodowej częściej palili papierosy i rzadziej stosowali leki uspokajające niż uczniowie technikum. Podobne wyniki dotyczące palenia uzyskała Tuszyńska12 – największy odsetek uczniów palących papierosy był w szkole zawodowej, a najmniejszy w technikum. Jak wykazały badania własne, palenie papierosów jest wśród młodzieży szkolnej mniej powszechne niż picie alkoholu, co potwierdzają wyniki innych badań, np. Sierosławskiego6, jak również prace wielu autorów zagranicznych16–18. W odniesieniu do całej badanej społeczności szkolnej do palenia papierosów przyznało się ok. 20 proc. respondentów. Odsetek uczniów szkoły zawodowej palących papierosy był dwukrotnie wyższy niż uczniów technikum. W badaniach Owoc i wsp.11 palenie papierosów deklarowało prawie 35 proc. uczniów szkół średnich (liceum i technikum), przy czym odsetek osób palących codziennie był niemal pięciokrotnie wyższy w grupie uczniów technikum. W badaniach własnych okazało się, że co trzeci uczeń szkoły zawodowej deklarował palenie papierosów. Wskazuje to na potrzebę podniesienia świadomości uczniów tego typu szkół na temat zagrożeń, jakie niesie za sobą stosowanie tych używek.
W niniejszych badaniach wykazano, że odsetek dziewcząt i chłopców palących papierosy był porównywalny. Te wyniki są zbieżne z ustaleniami Modrzejewskiej i Bomby21 oraz Sierosławskiego6, którzy również nie obserwowali zależnych od płci istotnych różnic w paleniu papierosów przez młodzież szkolną. Wydaje się, że obecne programy profilaktyczne w szkołach nie spełniają pokładanych w nich oczekiwań. Zasadnym rozwiązaniem powinno być raczej skupienie się na odpowiedniej diagnozie środowiskowej (szkolnej, klasowej), a następnie podjęcie profesjonalnych działań (rozmowy z uczniami, dyskusje, rekomendowane programy) skierowanych do poszczególnych uczniów z grup ryzyka, uwzględniając przy tym konieczność monitorowania ich postaw.
Odnosząc się do najnowszych danych opisanych w raporcie z ogólnopolskich badań ankietowych z 2019 r.6, można zauważyć, że 18,3 proc. uczniów polskich szkół ponadpodstawowych przyznało się do przyjmowania leków uspokajających i nasennych. W badaniach własnych odsetek uczniów stosujących leki uspokajające okazał się znacznie niższy i wynosił 5,4 proc., przy czym leki te były stosowane ponad dwa razy częściej przez dziewczęta. Zażywanie leków uspokajających przez młodzież jest zjawiskiem bardzo złożonym i zależy np. od umiejętności radzenia sobie ze stresem, świadomości zagrożeń, używania tych leków przez członków rodzin i rówieśników22. Uczniowie technikum częściej stosowali leki uspokajające niż uczniowie szkoły zawodowej. Różnica w zakresie odsetka uczniów deklarujących zażywanie leków uspokajających między obiema szkołami wyniosła 5,5 proc. (technikum – 7,2 proc., szkoła zawodowa – 1,7 proc.). Być może było to związane z wyższym poziomem nauczania i stawianymi wymaganiami w technikum i tym samym większym obciążeniem psychicznym uczniów. W badaniach Okulicz-Kozaryn i wsp.23 wykazano, że dziewczęta niemal dwa razy częściej niż chłopcy regularnie przyjmowały leki uspokajające i nasenne. Ciekawych danych dostarczają badania Modrzejewskiej i Bomby21. Jak z nich wynika, dziewczęta dwukrotnie częściej od chłopców zgłaszały rożnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Można przypuszczać, że wymagały one odpowiedniego leczenia farmakologicznego. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę uwrażliwienia nauczycieli i wychowawców na obserwację zachowań uczniów oraz ich reakcji na szkolne niepowodzenia. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na dziewczęta charakteryzujące się wyższą wrażliwością emocjonalną, które na ogół łatwiej i szybciej ujawniają negatywne emocje oraz częściej od rówieśników przejawiają lęk. Troska o ucznia, rozmowa z nim o problemach czy skierowanie do psychologa szkolnego może być ważnym „punktem krytycznym” w życiu młodych ludzi, pozwalając im na rozwijanie pozytywnych przekonań i własnej skuteczności.
W badaniach własnych zaobserwowano, że niemal połowa respondentów (49,1 proc.) deklarowała spożywanie alkoholu. Choć częstotliwość picia alkoholu była porównywalna w obu szkołach, to warto dodać, że wśród uczniów technikum odnotowano prawie trzykrotnie wyższy odsetek osób deklarujących problem nadużywania alkoholu w rodzinie. Jak można przypuszczać, niektórzy uczniowie stali się ofiarami tego negatywnego przykładu.
Istotnym czynnikiem różnicującym stosowanie niektórych używek przez młodzież była płeć, co stwierdzono także w innych badaniach6, 21, 23. Należy jednak zauważyć, że wyniki analiz tego zjawiska nie zawsze były porównywalne7. Badania własne wykazały, że płeć okazała się istotną zmienną różnicującą częstotliwość spożywania alkoholu przez młodzież szkolną. Jak zaobserwowano, niemal co drugi uczeń przyznał się do picia alkoholu. Choć spożywanie alkoholu kilka razy w roku lub rzadziej było na podobnym poziomie u dziewcząt i chłopców (odpowiednio: 16,6 proc. i 16,0 proc.), to picie alkoholu przynajmniej raz w miesiącu lub częściej odnotowano u 5,1 proc. dziewcząt i 11,4 proc. chłopców. Warto wspomnieć, że odsetek niepijących alkoholu dziewcząt (21,4 proc.) był niższy o 8 proc. niż niepijących chłopców (29,4 proc.). Podobne wyniki uzyskano w innych opracowaniach polskich21, 23, 24 i zagranicznych badaczy25, 26 – kobiety istotnie rzadziej spożywały alkohol w porównaniu z mężczyznami. Zróżnicowanie w spożywaniu alkoholu w zależności od płci zostało szczegółowo przedstawione w metaanalizie Erol i Kapryak26. Z kolei w badaniach hiszpańskich27 wykazano, że spożywanie alkoholu nie było istotnie powiązane z płcią, lecz wzrastało wraz z wiekiem badanych uczniów. Coraz bardziej widoczna jest tendencja do zacierania się różnic związanych z płcią w spożywaniu alkoholu i także w paleniu papierosów6, 26. Jak wynika z badań Erol i Kapryak26 w krajach, w których konsumpcja alkoholu rośnie, obserwuje się inicjację alkoholową u coraz młodszych roczników nastolatków.
W badaniach własnych wykazano, że starsi uczniowie w porównaniu z młodszymi częściej spożywali alkohol i palili papierosy. W przedziale od 17 do 20 lat odsetek osób palących był ponad trzykrotnie wyższy niż u osób w wieku od 14 do 16 lat. W przypadku częstotliwości spożywania alkoholu odsetek uczniów ze starszej grupy pijących kilka razy w roku lub rzadziej był ponad dwukrotnie wyższy, a pijących raz w miesiącu lub częściej ponad pięciokrotnie wyższy niż z młodszej grupy. Wyniki tych badań korespondują z rezultatami innych badań, które wskazują, że wraz z wiekiem stosowanie wielu używek staje się bardziej powszechne6, 27–29. Zaskakujące dane dotyczące spożywania alkoholu przez uczniów w wieku od 11 do 20 lat przedstawili Asante i Kugbey30; ich zdaniem zarówno wiek, jak i płeć uczniów nie różnicowały ich pod względem częstości picia alkoholu.
Eksperymentowanie młodzieży szkolnej z używkami może mieć negatywne konsekwencje zdrowotne, społeczne, a nawet prawne. Takie zachowania stają się bardziej powszechne i utrwalane, np. przez negatywne wzmacnianie czy modelowanie związane z brakiem reakcji otoczenia. Wymagane jest zatem wdrożenie odpowiednich działań edukacyjnych i troska o higienę psychiczną uczniów, aby stosowanie przez nich używek stawało się znacząco mniej rozpowszechnione niż obserwowane w przedstawionych badaniach.
Wśród predykatorów wyjaśniających palenie papierosów i spożywanie alkoholu ważną zmienną stanowił wiek respondentów. Im starsi byli uczniowie, tym częściej sięgali po używki. Z badań własnych również wynika, że alkohol i leki uspokajające były najsilniejszymi zmiennymi wyjaśniającymi palenie papierosów. W przypadku spożywania alkoholu przez uczniów te czynniki to starsza grupa wiekowa i palenie papierosów. Należy zauważyć, że palenie papierosów i spożywanie alkoholu często były ze sobą skorelowane, co odnotowano w wielu innych publikacjach naukowych18, 21, 31, 32. Interesującą zależność odkryto w modelu wyjaśniającym przyjmowanie leków uspokajających przez badanych uczniów. Najsilniejszymi predyktorami okazały się obciążenia rodzinne związane kolejno z występowaniem zaburzeń psychicznych w rodzinie i nadużywaniem alkoholu, a także w mniejszym stopniu – płeć. Najważniejszą rolę w kształtowaniu odpowiednich wzorów zachowań młodych ludzi zdaje się pełnić rodzina. Jak zauważa Sierosławski6, przyzwolenie ze strony rodziców lub brak zainteresowania stosunkiem dzieci do alkoholu i innych substancji psychoaktywnych może zwiększać ryzyko ich używania przez młodych ludzi. Wychowawcy i nauczyciele powinni wiedzieć, że właściwie realizowana strategia wychowawcza może zapobiec podejmowaniu i ponawianiu doświadczeń z substancjami psychoaktywnymi.
Z badań Bobrowskiego i wsp.5 wynika, że najsilniejszym czynnikiem determinującym spożywanie alkoholu, upijanie się oraz problemy wynikające z picia są subiektywne normy sprzyjające używaniu substancji psychoaktywnych. Autorzy podkreślają znaczenie pewnych cech osobowości, impulsywności, niskiej samokontroli, a istotną rolę przypisują określonym relacjom z rówieśnikami i rozpowszechnieniu problemów alkoholowych wśród znajomych dorosłych5.
Wypada zauważyć, że okres dorastania i edukacji w szkole ponadpodstawowej jest dla wielu uczniów czasem trudnym, zwłaszcza dla tych, którzy są bardziej podatni na wpływ rówieśników. Pytania, czy określone zachowanie jest zgodne z przyjętymi normami, czy im wypada to robić, czy też nie, dla wielu młodych osób stanowią poważne wyzwanie. Skoro ich rówieśnicy czy bliscy tak się zachowują, istnieje duże prawdopodobieństwo, że niemała część uczniów ulegnie tej presji i będzie postępować podobnie. Odpowiednia rola rodziny i szkoły w kształtowaniu dojrzałych postaw młodych osób wydaje się kluczowa.
Ograniczenia badania
Niniejsza praca jest obarczona ograniczeniami. Badania opierają się na deklaracjach uczniów dotyczących częstości stosowania przez nich poszczególnych używek. Należy zachować ostrożność przy uogólnianiu wyników z uwagi na możliwość wystąpienia artefaktów związanych z próbą pokazania siebie w lepszym świetle. Do tej pory nie były prowadzone w tym zespole szkół podobne badania, które umożliwiłyby dokonanie stosownych analiz porównawczych i śledzenie dynamiki zmian w zakresie częstości stosowania używek przez uczniów. Zasadne jest włączenie do badań uczniów liceum, aby otrzymane wyniki związane z używaniem określonych substancji psychoaktywnych odnosiły się do wszystkich typów szkół.
O słabości naszego badania świadczy niewątpliwie fakt, że ogranicza się ono prawie wyłącznie do danych socjodemograficznych. W ankiecie nie uwzględniliśmy pytań o liczbę wypalanych papierosów i ilość spożywanego alkoholu, co jest przedmiotem bardziej szczegółowych badań HBSC. Przyjrzeliśmy się przyjmowaniu środków uspokajających, aby ogólnie oszacować nasilenie tego zjawiska. W przyszłych badaniach warto byłoby dowiedzieć się, ile i jakich substancji psychoaktywnych respondenci używają najczęściej. A także ustalić, czy są to antydepresanty lub stymulanty, opioidy, kannabinoidy, halucynogeny, a może inhalanty.
Wnioski
Odsetek uczniów palących papierosy i stosujących leki uspokajające jest zróżnicowany w zależności od typu szkoły ponadpodstawowej; uczniowie szkoły zawodowej częściej palą papierosy i rzadziej przyjmują leki uspokajające niż uczniowie technikum. Spożywanie alkoholu jest porównywalne w obu typach szkół.
W szkołach ponadpodstawowych uczennice rzadziej spożywają alkohol niż uczniowie. Odsetek palących papierosy i stosujących leki uspokajające dziewcząt i chłopców szkół ponadpodstawowych nie jest zróżnicowany.
W szkołach ponadpodstawowych uczniowie ze starszej grupy wiekowej częściej spożywają alkohol i palą papierosy w porównaniu z uczniami z młodszej grupy. Przyjmowanie leków uspokajających przez uczniów jest niezależne od ich wieku.
W przypadku uczniów szkół ponadpodstawowych predyktorami palenia papierosów są spożywanie alkoholu, przyjmowanie leków uspokajających, wiek i typ szkoły. Spożywanie alkoholu koreluje z wiekiem i paleniem papierosów. Stosowanie leków uspokajających jest związane z występowaniem zaburzeń psychicznych i nadużywaniem alkoholu w rodzinie oraz z płcią żeńską.
Piśmiennictwo:
1. Jessor R. Problem’s Behavior Theory, Psychosocial Development, and Adolescent Problem Drinking. Br J Addict 1987; 82: 331-42.
2. Jessor R, Jessor S. Problem behavior and psychological development: a longitudinal study of youth. New York: Academic Press; 1997.
3. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka; 2018.
4. Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań ryzykownych młodzieży szkolnej. Dziecko krzywdzone. Teorie, badania, praktyka 2017; 16(1): 132-45.
5. Bobrowski K, Greń J, Ostaszewski K, Pisarska A. Factors related to the alcohol use among students attending youth correctional centres. Alcohol Drug Addict 2019; 32(4): 317-36.
6. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2019 roku. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2020.
7. Szczukiewicz P. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych a zagrożenia rozwoju psychospołecznego młodzieży. In: Parcheta M (ed.). Patologie społeczne dzieci, młodzieży i ich rodzin. Stalowa Wola: Katolicki Uniwersytet Lubelski; 2015, p. 9-30.
8. Gajewski J, Małkowska-Szkutnik A. Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież. Dev Period Med 2012; 16(4): 322-8.
9. Shedler J, Block J. Adolescent Drug Use and Psychological Health: A Longitudinal Inquiry. Am Psychol 1990; 45(5): 612-30.
10. Pisarska A, Ostaszewski K. Pomiar rozpowszechniania używania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Przegląd Pedagogiczny 2015; 1: 137-51.
11. Owoc A, Maliszewska D, Pawełczak-Barszczowska A, Bojar I. Ryzykowne zachowania młodzieży warszawskich szkół średnich w kontekście chorób układu krążenia. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2011; 17(2): 80-4.
12. Tuszyńska L. Wpływ edukacji zdrowotnej na styl życia uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Rocznik Świętokrzyski Ser B – Nauki Przyr 2012; 33: 121-38.
13. Horst-Sikorska W, Skalska-Sadowska J. Ocena rozpowszechniania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży szkolnej miasta Poznania. Nowiny Lekarskie 2007; 76(4): 322-6.
14. Bind M, Rubin D. When possible, report a Fisher-exact P value and display its underlying null randomization distribution. PNAS 2020; 117(32): 19151-8.
15. Peng CYJ, Lee KL, Ingersoll GM. An introduction to logistic regression analysis and reporting. J Educ Res 2002; 96(1): 3-14.
16. Esser MB, Clayton H, Demissie Z, Kanny D, Brewer RD. Current and Binge Drinking Among High School Students – United States, 1991-2015. MMWR Morb Mort Wkly Rep 2017; 66(18): 474-8.
17. Tsitsimpikou C, Tsarouhas K, Vasilaki F, Papalexis P, Dryllis G, Choursalas A et al. Health risk behaviors among high school and university adolescent students. Exp Ther Med 2018; 16(4): 3433-8.
18. Guo C, Wen X, Li N, Wang Z, Chen G, Zheng X. Is Cigarette and Alcohol Use Associated With High-Risk Sexual Behaviors Among Youth in China? J Sex Med 2017; 14(5): 659-65.
19. Klimkiewicz A, Klimkiewicz J, Jakubczyk A, Kieres-Salomoński I, Wojnar M. Comorbidity of alcohol dependence with other psychiatric disorders, part I – epidemiology of dual diagnosis. Psychiatr Pol 2015; 49: 265-75.
20. Johannessen EL, Andersson HW, Bjørngaard JH, Pape K. Anxiety and depression symptoms and alcohol use among adolescents – a cross sectional study of Norwegian secondary school students. BMC Public Health 2017; 17(1): 1-9.
21. Modrzejewska R, Bomba J. Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych i używania substancji psychoaktywnych w populacji 17-letniej młodzieży wielkomiejskiej. Psychiatr Pol 2010; 44(4): 579-92.
22. Esmaeelzadeh S, Moraros J, Thorpe L, Bird Y. The association between depression, anxiety and substance use among Canadian post-secondary students. Neuropsychiatr Dis Treat 2018; 14: 3241-51.
23. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A, Kocoń K. Przyjmowanie leków psychoaktywnych a używanie innych substancji odurzających przez młodzież. Alkoholizm i Narkomania 2006; 19(1): 35-52.
24. Arciszewska D, Czabała JC. Psychosocial factors related to alcohol consumption among small town women seeking institutional support. Alcohol Drug Addict 2020; 33(3): 203-18.
25. Jilali L, Benazzouz B, Hessni A, Ouichou A, Mesfioui A. Prevalence of alcohol consumption and alcohol use disorders among middle and high school students in the province of Khemisset, Morocco: a cross-sectional study. Int J Adolesc Youth 2020; 25(1): 638-48.
26. Erol A, Karpyak VM. Sex and gender-related differences in alcohol use and its consequences: Contemporary knowledge and future research considerations. Drug Alcohol Depend 2015; 156: 1-13.
27. Goldberg-Looney LD, Sánchez-SanSegundo M, Ferrer-Cascales R, Albaladejo-Blazquez N, Perrin PB. Adolescent alcohol use in Spain: Connections with friends, school, and other delinquent behaviors. Front Psychol 2016; 7: 269.
28. Bowden JA, Delfabbro P, Room R, Miller CL, Wilson C. Prevalence, perceptions and predictors of alcohol consumption and abstinence among South Australian school students: a cross-sectional analysis. BMC Public Health 2017; 17(1): 1-11.
29. Fernandez ME, Daset L, Vanderplasschen W, Costa Ball CD, Damme L, Vindevogel S. Risk and protective factors for alcohol use among school-going adolescents in Montevideo (Uruguay). Drugs Alcohol Today 2017; 17(1): 12-22.
30. Asante K, Kugbey N. Alcohol use by school-going adolescents in Ghana: Prevalence and correlates. Ment Health Prev 2019; 13: 75-81.
31. Kristjansson AL, Kogan SM, Mann MJ, Smith ML, Juliano LM, Lilly CL, et al. Does early exposure to caffeine promote smoking and alcohol use behavior? A prospective analysis of middle school students. Addiction 2018; 113(9): 1706-13.
32. Kim SJ, Cho KW. Interaction Between Smoking Cigarettes and Alcohol Consumption on Sexual Experience in High School Students. Osong Public Health Res Perspect 2019; 10(5): 274-80.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 1/2022.
Przeczytaj także: „O uzależnionych od alkoholu uczestniczących w terapiach” i „Alkohol – ojciec polskich chorób”.
Powszechnie wiadomo, że stosowanie używek (picie alkoholu, palenie tytoniu, przyjmowanie leków psychotropowych) przez młodego człowieka może mieć negatywny wpływ na jego zdrowie i rozwój oraz może prowadzić do zachowań niezgodnych z porządkiem społecznym. Wyniki badań wskazują na silny związek między używaniem substancji psychoaktywnych a zachowaniami problemowymi czy ryzykownymi. Według Richarda i Shirley Jessorów1, 2, autorów teorii zachowań problemowych, skłonność do tego typu zachowań jest uwarunkowana pewnymi predyspozycjami osobowościowymi i jednocześnie wspierana czy nagradzana przez otoczenie społeczne jednostki oraz obowiązujący system zachowań. Jak wynika z badań HBSC omówionych przez Mazur i wsp.3 i z badań Jessorów1, 2, wybór określonego zachowania problemowego przez młodzież szkolną zwiększa prawdopodobieństwo jej zaangażowania w inne zachowania ryzykowne niebezpieczne dla zdrowia i życia. Wśród nich możemy wymienić: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie narkotyków, przyjmowanie leków psychotropowych, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, przedwczesną aktywność seksualną, stosowanie przemocy (fizycznej, psychicznej), agresję oraz akty wandalizmu i chuligaństwa1–4. Wśród czynników determinujących tego typu zachowania wymienia się również status społeczno-ekonomiczny rodziny, jej strukturę, jakość relacji z rodzicami i rówieśnikami, odczuwane wsparcie, kontrolę i monitoring ze strony rodziców, normy społeczne3, 5.
Międzynarodowe cykliczne badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), w których uczestniczy również zespół polski, wykazały, że najczęściej używaną przez młodzież substancją psychoaktywną jest alkohol3–6.
Wyniki polskich badań HBSC zrealizowanych w roku szkolnym 2017/2018, w porównaniu z danymi sprzed czterech lat (z roku szkolnego 2013/2014), przedstawiają mniejszy odsetek młodzieży, która piła alkohol kiedykolwiek w życiu (spadek z 38,8 proc. do 34,6 proc.) oraz w ciągu 30 dni przed badaniem (spadek z 18,4 proc. do 15,9 proc.). Ponadto odnotowano mniej osób deklarujących upicie się kiedykolwiek w życiu (odpowiednio: 15,5 proc. i 21,1 proc.) i w ostatnich dniach (odpowiednio: 5,9 proc. i 8,4 proc.)3.
W odniesieniu do palenia tytoniu przez młodzież 13-letnią, do regularnego palenia przyznało się 2,8 proc. badanych, ale już wśród 15-latków odsetek procentowy okazał się niemal czterokrotnie wyższy3. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic związanych z płcią. W porównaniu z wynikami z roku szkolnego 2013/2014 zmniejszył się o 4,5 punktu procentowego odsetek młodzieży w wieku 11–15 lat, która paliła papierosy kiedykolwiek w życiu, oraz o 3,8 punktu osób palących w ciągu ostatnich 30 dni. Obniżył się również odsetek uczniów w wieku 13–15 lat deklarujących codzienne palenie tytoniu (z 7,2 proc. do 3,3 proc.)3.
Badania Sierosławskiego6 wykazały, że uczniowie w Polsce stosunkowo często sięgają po leki psychotropowe (nasenne, uspokajające), nawet bez zalecenia lekarza. Dotyczy to ok. 17 proc. 15–16-latków i ok. 18 proc. 17–18-latków. Wskaźniki używania tych substancji są mniej więcej dwukrotnie wyższe wśród dziewcząt6.
Według Szczukiewicza7 oczekiwania dotyczące przyjmowania substancji psychoaktywnych są związane z tendencją do zmian emocji i zachowań, zwłaszcza u młodzieży szkolnej niedojrzałej emocjonalnie i w okresie kształtowania osobowości. Jak uważają niektórzy autorzy8, 9, eksperymentowanie z używkami przez osoby dorastające jest czymś zupełnie naturalnym; zakładają przy tym, że tego typu zachowania, szczególnie związane z piciem alkoholu, nie muszą prowadzić do negatywnych następstw w postaci zakłóceń w rozwoju psychicznym i fizycznym. Używanie lub nadużywanie przez uczniów substancji psychoaktywnych, w tym niektórych leków – jak natomiast twierdzą inni10 – może zmniejszyć szansę na uzyskanie odpowiedniego wykształcenia czy też dobrego przygotowania do zadań w okresie dorosłości.
Z dostępnych badań wynika, że stosowanie używek (picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie leków psychotropowych) przez uczniów szkół ponadpodstawowych może być zróżnicowane w zależności od typu szkoły. W badaniach Owoc i wsp.11 wykazano powiązanie między typem szkoły a ilością spożywanego przez uczniów alkoholu oraz liczbą wypalanych papierosów. Z kolei Tuszyńska12 najwięcej palących uczniów (56,6 proc.) odnotowała w szkole zawodowej, a najmniej – w technikum (13,3 proc.). W badaniach Horst-Sikorskiej i Skalskiej-Sadowskiej13 połowa badanych uczniów szkół ponadpodstawowych paliła papierosy, a 75 proc. deklarowało dość częste picie alkoholu.
Związek między typem szkoły a skłonnościami do zażywania tego typu substancji psychoaktywnych wynika z wielu uwarunkowań. Wybór typu szkoły zależy m.in. od środowiska wychowawczego oraz właściwości młodego człowieka. Wychowanie w danym środowisku wiąże się z ukształtowaniem określonego systemu wartości, który wpływa na wybór kierunku kształcenia – humanistyczne bądź techniczne. Znaczenie może mieć także tradycja rodzinna, mechanizm społecznego uczenia się (rodzice jako model kariery zawodowej), wreszcie aktualnie panująca „moda” na określony typ kształcenia.
Z drugiej strony wybór typu szkoły zależy od możliwości intelektualnych i zainteresowań młodego człowieka. Można zatem przyjąć, że rożne typy szkół grupują uczniów o określonym profilu psychospołecznym. Przy podejmowaniu działań profilaktycznych w szkołach powinno się brać pod uwagę dominujący w danej szkole rodzaj substancji psychoaktywnych i sposób ich używania, z uwzględnieniem specyfiki demograficznej uczniów.
Potocznie wydaje się, że większość ryzykownych zachowań dotyczy szkół zawodowych i techników niż liceów ogólnokształcących, co może być związane m.in. z większym odsetkiem chłopców uczęszczających do tych szkół (zawodowych lub technicznych) oraz wspomnianymi wyżej uwarunkowaniami środowiskowymi.
Celem pracy było określenie czynników determinujących stosowanie używek (picie alkoholu, palenie tytoniu) i leków uspokajających przez uczniów szkoły ponadpodstawowej, z uwzględnieniem jej typu.
W realizacji tego celu sformułowano następujące pytania badawcze:
1. Czy występuje zróżnicowanie w zakresie palenia papierosów, spożywania alkoholu oraz zażywania leków uspokajających przez uczniów szkoły zawodowej i technikum?
2. Czy płeć i wiek badanych osób różnicują częstość spożywania przez nich alkoholu, zażywania leków uspokajających oraz palenia papierosów?
3. Które zmienne są predyktorami stosowania używek (picia alkoholu, palenia tytoniu) i leków uspokajających przez uczniów szkoły ponadpodstawowej?
Materiał i metody
Badania przeprowadzono na próbie 350 uczniów szkół ponadpodstawowych, w tym 115 uczniów branżowej szkoły pierwszego stopnia, dalej w tekście „szkoła zawodowa” (grupa 1), i 235 uczniów technikum (grupa 2). Badani uczniowie byli w wieku od 14 do 20 lat; średnia wieku ± odchylenie standardowe (SD) = 16,8 ±1,4 roku. W badaniach uczestniczyło w sumie 151 dziewcząt (43,1 proc.) i 199 chłopców (56,9 proc.). W obu szkołach grupy były jednorodne pod względem płci i wieku. Wśród respondentów szkoły zawodowej było 62 chłopców (53,9 proc.) i 53 dziewczęta (46,1 proc.), natomiast w grupie technikum – 137 chłopców (58,3 proc.) i 98 dziewcząt (41,7 proc.). Osoby badane zostały przydzielone do dwóch grup wiekowych: młodszej (M = 15,6, SD = 0,6) i starszej (M = 17,9, SD = 1,0).
Do badań włączono uczniów, którzy wyrazili na to zgodę oraz w całości wypełnili ankietę. Były to osoby uczące się w zespole szkół o profilu technicznym (szkoła zawodowa i technikum). Rodzice otrzymali informację pisemną od nauczyciela, wychowawcy klasy o celu badań, sposobie ich przeprowadzenia oraz zapewnieniu anonimowości. Zdecydowana większość rodziców (ok. 90 proc.) wyraziła zgodę na udział ich dziecka w projekcie badawczym. Badania przeprowadzono w lutym i marcu 2021 r. podczas lekcji wychowawczych prowadzonych przez nauczycieli w trybie nauki zdalnej. Uczestnikom badań zagwarantowano zachowanie anonimowości i poufności danych.
Dobór próby był celowy. W badaniu użyto ankiety autorskiej, w której uwzględniono czynniki socjodemograficzne – płeć, wiek, mieszkanie z rodzicami, wsparcie osoby, której mogę zwierzyć się z kłopotów (tak, nie), oraz następujące zmienne: nadużywanie alkoholu w rodzinie (tak, nie), zaburzenia psychiczne w rodzinie (tak, nie), a także palenie papierosów przez uczniów (tak, nie), zażywanie leków uspokajających (tak, nie) i spożywanie alkoholu (nie piję, piję kilka razy w roku lub rzadziej, piję raz w miesiącu lub częściej).
Obliczenia statystyczne przeprowadzono z użyciem pakietu IBM SPSS Statistics 26. Dla zmiennych jakościowych zastosowano testy niezależności c2 z poprawką na ciągłość oraz test dokładności Fishera14. Otrzymane dane zostały omówione za pomocą liczności oraz odsetka wartości, przy czym za poziom istotności uznano klasyczny próg α = 0,05. Przeprowadzono regresję logistyczną z użyciem metody selekcji postępującej15. Zmienną zależną były używki (picie alkoholu, palenie tytoniu i zażywanie leków psychotropowych), a zmienne niezależne obejmowały dane metrykalne.
Wyniki
Uczniowie szkoły zawodowej i technikum byli statystycznie porównywalni pod względem zamieszkiwania z rodzicami, zaufania do osób otaczających i występowania zaburzeń psychicznych w rodzinie (p >0,05; tab. I). Wśród uczniów technikum istotnie częściej odnotowano problem nadużywania alkoholu w rodzinie (p <0,05; tab. I).
Uczniowie szkoły zawodowej istotnie częściej palili papierosy (p <0,001) i rzadziej stosowali leki uspokajające (p = 0,035) niż uczniowie technikum (tab. II).
Wśród uczniów palących papierosy było ponad 20 proc. chłopców i prawie 20 proc. dziewcząt (p = 0,865). Około połowy chłopców i dziewcząt deklarowało, że nie spożywało alkoholu, a wśród pijących – chłopcy pili częściej niż dziewczęta (p = 0,042; tab. III).
Przyjmowanie leków uspokajających przez uczniów w zależności od płci było odsetkowo porównywalne (p = 0,07).
Uczniów palących papierosy było istotnie więcej w przedziale wiekowym 17–20 lat niż 14–16 lat (p <0,001). Odsetek niepijących alkoholu był istotnie wyższy wśród uczniów młodszych (72,4 proc.) niż starszych (32,1 proc.); starsi uczniowie 4 razy częściej pili alkohol przynajmniej raz w miesiącu niż uczniowie młodsi (p = 0,042; tab. IV).
W każdej grupie wiekowej ponad 5 proc. uczniów stosowało leki uspokajające.
W analizie regresji logistycznej zmienną „nie piję alkoholu” zakodowano jako 0, natomiast odpowiedzi: „piję kilka razy w roku lub rzadziej” i „piję raz w miesiącu lub częściej” jako 1.
Zastosowanie analizy regresji logistycznej wymaga, aby zmienna zależna była na skali dychotomicznej, a zatem przyjmowała tylko dwie wartości15. W zakresie zmiennej „typ szkoły” przyjęto wartość 0 dla uczniów szkoły zawodowej i wartość 1 dla uczniów technikum.
Pierwszy model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające palenie papierosów w badanej grupie uczniów. Wymieniony model wyjaśnia 28,8 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo palenia papierosów występowało u uczniów szkoły zawodowej (B = –1,370; p <0,001), uczniów częściej przyjmujących leki uspokajające (B = 1,480; p = 0,009), starszych (B = 0,320; p = 0,006) i częściej spożywających alkohol (B = 1,646; p <0,001) (tab. V).
Drugi model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające spożywanie alkoholu w badanej grupie uczniów. Model ten wyjaśnia 36,1 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo spożywania alkoholu występuje u uczniów starszych (B = 0,766; p <0,001) i częściej palących papierosy (B = 5,483; p <0,001) (tab. VI).
Trzeci model regresji logistycznej wskazuje zmienne niezależne wyjaśniające stosowanie leków uspokajających w badanej grupie uczniów. Model ten wyjaśnia 16,8 proc. zmienności. Istotnie większe prawdopodobieństwo zażywania leków uspokajających występuje u dziewcząt (B = 1,075; p = 0,042) oraz uczniów z rodzin nadużywających alkoholu (B = 1,403; p = 0,019) i rodzin z zaburzeniami psychicznymi (B = 2,156; p <0,001) (tab. VII).
Omówienie
Badaniami objęto 350 uczniów szkół ponadpodstawowych uczęszczających do zespołu szkół o profilu technicznym (szkoła zawodowa i technikum). Poszukiwano różnic i podobieństw w zakresie palenia papierosów, spożywania alkoholu oraz zażywania leków uspokajających przez uczniów szkoły zawodowej i technikum. Sprawdzano, czy występuje zróżnicowanie wyników w zakresie częstości spożywania wymienionych substancji psychoaktywnych, a także poszukiwano zmiennych przewidujących ich stosowanie.
Palenie papierosów, spożywanie alkoholu, stosowanie leków uspokajających przez młodzież szkolną – wszystkie te czynniki mogą istotnie zwiększać ryzyko przedwczesnej utraty zdrowia czy nawet życia12, 16–20.
Z przeprowadzonych badań wynika, że prawdopodobieństwo stosowania używek i leków uspokajających przez uczniów może być związane z typem szkoły. Uczniowie szkoły zawodowej częściej palili papierosy i rzadziej stosowali leki uspokajające niż uczniowie technikum. Podobne wyniki dotyczące palenia uzyskała Tuszyńska12 – największy odsetek uczniów palących papierosy był w szkole zawodowej, a najmniejszy w technikum. Jak wykazały badania własne, palenie papierosów jest wśród młodzieży szkolnej mniej powszechne niż picie alkoholu, co potwierdzają wyniki innych badań, np. Sierosławskiego6, jak również prace wielu autorów zagranicznych16–18. W odniesieniu do całej badanej społeczności szkolnej do palenia papierosów przyznało się ok. 20 proc. respondentów. Odsetek uczniów szkoły zawodowej palących papierosy był dwukrotnie wyższy niż uczniów technikum. W badaniach Owoc i wsp.11 palenie papierosów deklarowało prawie 35 proc. uczniów szkół średnich (liceum i technikum), przy czym odsetek osób palących codziennie był niemal pięciokrotnie wyższy w grupie uczniów technikum. W badaniach własnych okazało się, że co trzeci uczeń szkoły zawodowej deklarował palenie papierosów. Wskazuje to na potrzebę podniesienia świadomości uczniów tego typu szkół na temat zagrożeń, jakie niesie za sobą stosowanie tych używek.
W niniejszych badaniach wykazano, że odsetek dziewcząt i chłopców palących papierosy był porównywalny. Te wyniki są zbieżne z ustaleniami Modrzejewskiej i Bomby21 oraz Sierosławskiego6, którzy również nie obserwowali zależnych od płci istotnych różnic w paleniu papierosów przez młodzież szkolną. Wydaje się, że obecne programy profilaktyczne w szkołach nie spełniają pokładanych w nich oczekiwań. Zasadnym rozwiązaniem powinno być raczej skupienie się na odpowiedniej diagnozie środowiskowej (szkolnej, klasowej), a następnie podjęcie profesjonalnych działań (rozmowy z uczniami, dyskusje, rekomendowane programy) skierowanych do poszczególnych uczniów z grup ryzyka, uwzględniając przy tym konieczność monitorowania ich postaw.
Odnosząc się do najnowszych danych opisanych w raporcie z ogólnopolskich badań ankietowych z 2019 r.6, można zauważyć, że 18,3 proc. uczniów polskich szkół ponadpodstawowych przyznało się do przyjmowania leków uspokajających i nasennych. W badaniach własnych odsetek uczniów stosujących leki uspokajające okazał się znacznie niższy i wynosił 5,4 proc., przy czym leki te były stosowane ponad dwa razy częściej przez dziewczęta. Zażywanie leków uspokajających przez młodzież jest zjawiskiem bardzo złożonym i zależy np. od umiejętności radzenia sobie ze stresem, świadomości zagrożeń, używania tych leków przez członków rodzin i rówieśników22. Uczniowie technikum częściej stosowali leki uspokajające niż uczniowie szkoły zawodowej. Różnica w zakresie odsetka uczniów deklarujących zażywanie leków uspokajających między obiema szkołami wyniosła 5,5 proc. (technikum – 7,2 proc., szkoła zawodowa – 1,7 proc.). Być może było to związane z wyższym poziomem nauczania i stawianymi wymaganiami w technikum i tym samym większym obciążeniem psychicznym uczniów. W badaniach Okulicz-Kozaryn i wsp.23 wykazano, że dziewczęta niemal dwa razy częściej niż chłopcy regularnie przyjmowały leki uspokajające i nasenne. Ciekawych danych dostarczają badania Modrzejewskiej i Bomby21. Jak z nich wynika, dziewczęta dwukrotnie częściej od chłopców zgłaszały rożnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Można przypuszczać, że wymagały one odpowiedniego leczenia farmakologicznego. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę uwrażliwienia nauczycieli i wychowawców na obserwację zachowań uczniów oraz ich reakcji na szkolne niepowodzenia. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na dziewczęta charakteryzujące się wyższą wrażliwością emocjonalną, które na ogół łatwiej i szybciej ujawniają negatywne emocje oraz częściej od rówieśników przejawiają lęk. Troska o ucznia, rozmowa z nim o problemach czy skierowanie do psychologa szkolnego może być ważnym „punktem krytycznym” w życiu młodych ludzi, pozwalając im na rozwijanie pozytywnych przekonań i własnej skuteczności.
W badaniach własnych zaobserwowano, że niemal połowa respondentów (49,1 proc.) deklarowała spożywanie alkoholu. Choć częstotliwość picia alkoholu była porównywalna w obu szkołach, to warto dodać, że wśród uczniów technikum odnotowano prawie trzykrotnie wyższy odsetek osób deklarujących problem nadużywania alkoholu w rodzinie. Jak można przypuszczać, niektórzy uczniowie stali się ofiarami tego negatywnego przykładu.
Istotnym czynnikiem różnicującym stosowanie niektórych używek przez młodzież była płeć, co stwierdzono także w innych badaniach6, 21, 23. Należy jednak zauważyć, że wyniki analiz tego zjawiska nie zawsze były porównywalne7. Badania własne wykazały, że płeć okazała się istotną zmienną różnicującą częstotliwość spożywania alkoholu przez młodzież szkolną. Jak zaobserwowano, niemal co drugi uczeń przyznał się do picia alkoholu. Choć spożywanie alkoholu kilka razy w roku lub rzadziej było na podobnym poziomie u dziewcząt i chłopców (odpowiednio: 16,6 proc. i 16,0 proc.), to picie alkoholu przynajmniej raz w miesiącu lub częściej odnotowano u 5,1 proc. dziewcząt i 11,4 proc. chłopców. Warto wspomnieć, że odsetek niepijących alkoholu dziewcząt (21,4 proc.) był niższy o 8 proc. niż niepijących chłopców (29,4 proc.). Podobne wyniki uzyskano w innych opracowaniach polskich21, 23, 24 i zagranicznych badaczy25, 26 – kobiety istotnie rzadziej spożywały alkohol w porównaniu z mężczyznami. Zróżnicowanie w spożywaniu alkoholu w zależności od płci zostało szczegółowo przedstawione w metaanalizie Erol i Kapryak26. Z kolei w badaniach hiszpańskich27 wykazano, że spożywanie alkoholu nie było istotnie powiązane z płcią, lecz wzrastało wraz z wiekiem badanych uczniów. Coraz bardziej widoczna jest tendencja do zacierania się różnic związanych z płcią w spożywaniu alkoholu i także w paleniu papierosów6, 26. Jak wynika z badań Erol i Kapryak26 w krajach, w których konsumpcja alkoholu rośnie, obserwuje się inicjację alkoholową u coraz młodszych roczników nastolatków.
W badaniach własnych wykazano, że starsi uczniowie w porównaniu z młodszymi częściej spożywali alkohol i palili papierosy. W przedziale od 17 do 20 lat odsetek osób palących był ponad trzykrotnie wyższy niż u osób w wieku od 14 do 16 lat. W przypadku częstotliwości spożywania alkoholu odsetek uczniów ze starszej grupy pijących kilka razy w roku lub rzadziej był ponad dwukrotnie wyższy, a pijących raz w miesiącu lub częściej ponad pięciokrotnie wyższy niż z młodszej grupy. Wyniki tych badań korespondują z rezultatami innych badań, które wskazują, że wraz z wiekiem stosowanie wielu używek staje się bardziej powszechne6, 27–29. Zaskakujące dane dotyczące spożywania alkoholu przez uczniów w wieku od 11 do 20 lat przedstawili Asante i Kugbey30; ich zdaniem zarówno wiek, jak i płeć uczniów nie różnicowały ich pod względem częstości picia alkoholu.
Eksperymentowanie młodzieży szkolnej z używkami może mieć negatywne konsekwencje zdrowotne, społeczne, a nawet prawne. Takie zachowania stają się bardziej powszechne i utrwalane, np. przez negatywne wzmacnianie czy modelowanie związane z brakiem reakcji otoczenia. Wymagane jest zatem wdrożenie odpowiednich działań edukacyjnych i troska o higienę psychiczną uczniów, aby stosowanie przez nich używek stawało się znacząco mniej rozpowszechnione niż obserwowane w przedstawionych badaniach.
Wśród predykatorów wyjaśniających palenie papierosów i spożywanie alkoholu ważną zmienną stanowił wiek respondentów. Im starsi byli uczniowie, tym częściej sięgali po używki. Z badań własnych również wynika, że alkohol i leki uspokajające były najsilniejszymi zmiennymi wyjaśniającymi palenie papierosów. W przypadku spożywania alkoholu przez uczniów te czynniki to starsza grupa wiekowa i palenie papierosów. Należy zauważyć, że palenie papierosów i spożywanie alkoholu często były ze sobą skorelowane, co odnotowano w wielu innych publikacjach naukowych18, 21, 31, 32. Interesującą zależność odkryto w modelu wyjaśniającym przyjmowanie leków uspokajających przez badanych uczniów. Najsilniejszymi predyktorami okazały się obciążenia rodzinne związane kolejno z występowaniem zaburzeń psychicznych w rodzinie i nadużywaniem alkoholu, a także w mniejszym stopniu – płeć. Najważniejszą rolę w kształtowaniu odpowiednich wzorów zachowań młodych ludzi zdaje się pełnić rodzina. Jak zauważa Sierosławski6, przyzwolenie ze strony rodziców lub brak zainteresowania stosunkiem dzieci do alkoholu i innych substancji psychoaktywnych może zwiększać ryzyko ich używania przez młodych ludzi. Wychowawcy i nauczyciele powinni wiedzieć, że właściwie realizowana strategia wychowawcza może zapobiec podejmowaniu i ponawianiu doświadczeń z substancjami psychoaktywnymi.
Z badań Bobrowskiego i wsp.5 wynika, że najsilniejszym czynnikiem determinującym spożywanie alkoholu, upijanie się oraz problemy wynikające z picia są subiektywne normy sprzyjające używaniu substancji psychoaktywnych. Autorzy podkreślają znaczenie pewnych cech osobowości, impulsywności, niskiej samokontroli, a istotną rolę przypisują określonym relacjom z rówieśnikami i rozpowszechnieniu problemów alkoholowych wśród znajomych dorosłych5.
Wypada zauważyć, że okres dorastania i edukacji w szkole ponadpodstawowej jest dla wielu uczniów czasem trudnym, zwłaszcza dla tych, którzy są bardziej podatni na wpływ rówieśników. Pytania, czy określone zachowanie jest zgodne z przyjętymi normami, czy im wypada to robić, czy też nie, dla wielu młodych osób stanowią poważne wyzwanie. Skoro ich rówieśnicy czy bliscy tak się zachowują, istnieje duże prawdopodobieństwo, że niemała część uczniów ulegnie tej presji i będzie postępować podobnie. Odpowiednia rola rodziny i szkoły w kształtowaniu dojrzałych postaw młodych osób wydaje się kluczowa.
Ograniczenia badania
Niniejsza praca jest obarczona ograniczeniami. Badania opierają się na deklaracjach uczniów dotyczących częstości stosowania przez nich poszczególnych używek. Należy zachować ostrożność przy uogólnianiu wyników z uwagi na możliwość wystąpienia artefaktów związanych z próbą pokazania siebie w lepszym świetle. Do tej pory nie były prowadzone w tym zespole szkół podobne badania, które umożliwiłyby dokonanie stosownych analiz porównawczych i śledzenie dynamiki zmian w zakresie częstości stosowania używek przez uczniów. Zasadne jest włączenie do badań uczniów liceum, aby otrzymane wyniki związane z używaniem określonych substancji psychoaktywnych odnosiły się do wszystkich typów szkół.
O słabości naszego badania świadczy niewątpliwie fakt, że ogranicza się ono prawie wyłącznie do danych socjodemograficznych. W ankiecie nie uwzględniliśmy pytań o liczbę wypalanych papierosów i ilość spożywanego alkoholu, co jest przedmiotem bardziej szczegółowych badań HBSC. Przyjrzeliśmy się przyjmowaniu środków uspokajających, aby ogólnie oszacować nasilenie tego zjawiska. W przyszłych badaniach warto byłoby dowiedzieć się, ile i jakich substancji psychoaktywnych respondenci używają najczęściej. A także ustalić, czy są to antydepresanty lub stymulanty, opioidy, kannabinoidy, halucynogeny, a może inhalanty.
Wnioski
Odsetek uczniów palących papierosy i stosujących leki uspokajające jest zróżnicowany w zależności od typu szkoły ponadpodstawowej; uczniowie szkoły zawodowej częściej palą papierosy i rzadziej przyjmują leki uspokajające niż uczniowie technikum. Spożywanie alkoholu jest porównywalne w obu typach szkół.
W szkołach ponadpodstawowych uczennice rzadziej spożywają alkohol niż uczniowie. Odsetek palących papierosy i stosujących leki uspokajające dziewcząt i chłopców szkół ponadpodstawowych nie jest zróżnicowany.
W szkołach ponadpodstawowych uczniowie ze starszej grupy wiekowej częściej spożywają alkohol i palą papierosy w porównaniu z uczniami z młodszej grupy. Przyjmowanie leków uspokajających przez uczniów jest niezależne od ich wieku.
W przypadku uczniów szkół ponadpodstawowych predyktorami palenia papierosów są spożywanie alkoholu, przyjmowanie leków uspokajających, wiek i typ szkoły. Spożywanie alkoholu koreluje z wiekiem i paleniem papierosów. Stosowanie leków uspokajających jest związane z występowaniem zaburzeń psychicznych i nadużywaniem alkoholu w rodzinie oraz z płcią żeńską.
Piśmiennictwo:
1. Jessor R. Problem’s Behavior Theory, Psychosocial Development, and Adolescent Problem Drinking. Br J Addict 1987; 82: 331-42.
2. Jessor R, Jessor S. Problem behavior and psychological development: a longitudinal study of youth. New York: Academic Press; 1997.
3. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka; 2018.
4. Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań ryzykownych młodzieży szkolnej. Dziecko krzywdzone. Teorie, badania, praktyka 2017; 16(1): 132-45.
5. Bobrowski K, Greń J, Ostaszewski K, Pisarska A. Factors related to the alcohol use among students attending youth correctional centres. Alcohol Drug Addict 2019; 32(4): 317-36.
6. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2019 roku. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2020.
7. Szczukiewicz P. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych a zagrożenia rozwoju psychospołecznego młodzieży. In: Parcheta M (ed.). Patologie społeczne dzieci, młodzieży i ich rodzin. Stalowa Wola: Katolicki Uniwersytet Lubelski; 2015, p. 9-30.
8. Gajewski J, Małkowska-Szkutnik A. Rodzinne i rówieśnicze czynniki związane z upijaniem się i paleniem tytoniu przez 15-letnią młodzież. Dev Period Med 2012; 16(4): 322-8.
9. Shedler J, Block J. Adolescent Drug Use and Psychological Health: A Longitudinal Inquiry. Am Psychol 1990; 45(5): 612-30.
10. Pisarska A, Ostaszewski K. Pomiar rozpowszechniania używania substancji psychoaktywnych przez młodzież. Przegląd Pedagogiczny 2015; 1: 137-51.
11. Owoc A, Maliszewska D, Pawełczak-Barszczowska A, Bojar I. Ryzykowne zachowania młodzieży warszawskich szkół średnich w kontekście chorób układu krążenia. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2011; 17(2): 80-4.
12. Tuszyńska L. Wpływ edukacji zdrowotnej na styl życia uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Rocznik Świętokrzyski Ser B – Nauki Przyr 2012; 33: 121-38.
13. Horst-Sikorska W, Skalska-Sadowska J. Ocena rozpowszechniania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży szkolnej miasta Poznania. Nowiny Lekarskie 2007; 76(4): 322-6.
14. Bind M, Rubin D. When possible, report a Fisher-exact P value and display its underlying null randomization distribution. PNAS 2020; 117(32): 19151-8.
15. Peng CYJ, Lee KL, Ingersoll GM. An introduction to logistic regression analysis and reporting. J Educ Res 2002; 96(1): 3-14.
16. Esser MB, Clayton H, Demissie Z, Kanny D, Brewer RD. Current and Binge Drinking Among High School Students – United States, 1991-2015. MMWR Morb Mort Wkly Rep 2017; 66(18): 474-8.
17. Tsitsimpikou C, Tsarouhas K, Vasilaki F, Papalexis P, Dryllis G, Choursalas A et al. Health risk behaviors among high school and university adolescent students. Exp Ther Med 2018; 16(4): 3433-8.
18. Guo C, Wen X, Li N, Wang Z, Chen G, Zheng X. Is Cigarette and Alcohol Use Associated With High-Risk Sexual Behaviors Among Youth in China? J Sex Med 2017; 14(5): 659-65.
19. Klimkiewicz A, Klimkiewicz J, Jakubczyk A, Kieres-Salomoński I, Wojnar M. Comorbidity of alcohol dependence with other psychiatric disorders, part I – epidemiology of dual diagnosis. Psychiatr Pol 2015; 49: 265-75.
20. Johannessen EL, Andersson HW, Bjørngaard JH, Pape K. Anxiety and depression symptoms and alcohol use among adolescents – a cross sectional study of Norwegian secondary school students. BMC Public Health 2017; 17(1): 1-9.
21. Modrzejewska R, Bomba J. Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych i używania substancji psychoaktywnych w populacji 17-letniej młodzieży wielkomiejskiej. Psychiatr Pol 2010; 44(4): 579-92.
22. Esmaeelzadeh S, Moraros J, Thorpe L, Bird Y. The association between depression, anxiety and substance use among Canadian post-secondary students. Neuropsychiatr Dis Treat 2018; 14: 3241-51.
23. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A, Kocoń K. Przyjmowanie leków psychoaktywnych a używanie innych substancji odurzających przez młodzież. Alkoholizm i Narkomania 2006; 19(1): 35-52.
24. Arciszewska D, Czabała JC. Psychosocial factors related to alcohol consumption among small town women seeking institutional support. Alcohol Drug Addict 2020; 33(3): 203-18.
25. Jilali L, Benazzouz B, Hessni A, Ouichou A, Mesfioui A. Prevalence of alcohol consumption and alcohol use disorders among middle and high school students in the province of Khemisset, Morocco: a cross-sectional study. Int J Adolesc Youth 2020; 25(1): 638-48.
26. Erol A, Karpyak VM. Sex and gender-related differences in alcohol use and its consequences: Contemporary knowledge and future research considerations. Drug Alcohol Depend 2015; 156: 1-13.
27. Goldberg-Looney LD, Sánchez-SanSegundo M, Ferrer-Cascales R, Albaladejo-Blazquez N, Perrin PB. Adolescent alcohol use in Spain: Connections with friends, school, and other delinquent behaviors. Front Psychol 2016; 7: 269.
28. Bowden JA, Delfabbro P, Room R, Miller CL, Wilson C. Prevalence, perceptions and predictors of alcohol consumption and abstinence among South Australian school students: a cross-sectional analysis. BMC Public Health 2017; 17(1): 1-11.
29. Fernandez ME, Daset L, Vanderplasschen W, Costa Ball CD, Damme L, Vindevogel S. Risk and protective factors for alcohol use among school-going adolescents in Montevideo (Uruguay). Drugs Alcohol Today 2017; 17(1): 12-22.
30. Asante K, Kugbey N. Alcohol use by school-going adolescents in Ghana: Prevalence and correlates. Ment Health Prev 2019; 13: 75-81.
31. Kristjansson AL, Kogan SM, Mann MJ, Smith ML, Juliano LM, Lilly CL, et al. Does early exposure to caffeine promote smoking and alcohol use behavior? A prospective analysis of middle school students. Addiction 2018; 113(9): 1706-13.
32. Kim SJ, Cho KW. Interaction Between Smoking Cigarettes and Alcohol Consumption on Sexual Experience in High School Students. Osong Public Health Res Perspect 2019; 10(5): 274-80.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 1/2022.
Przeczytaj także: „O uzależnionych od alkoholu uczestniczących w terapiach” i „Alkohol – ojciec polskich chorób”.
