Dzieci cierpią i popełniają samobójstwa – system jest niewydolny

Zwiększa się liczba dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi, codziennie w Polsce niemal sześcioro młodych ludzi próbuje popełnić samobójstwo, system pomocy jest niewydolny, systemy wsparcia są nieskuteczne, a przygotowanie i wdrożenie reformy leczenia psychiatrycznego dzieci leży na łopatkach – raport NIK jest miażdżący. – Zapewnienie dzieciom i młodzieży odpowiedniej opieki jest dla nas priorytetem – zapewniją przedstawiciele resortu zdrowia.

• Podczas posiedzenia Komisji do spraw Dzieci i Młodzieży, które odbyło się 5 grudnia w Sejmie, spotkali się przestawiciele Najwyższej Izby Kontroli, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz innych organizacji. Dyskusja dotyczyła rozpatrzenia informacji Najwyższej Izby Kontroli o wynikach kontroli: „Pomoc psychologiczna i psychoterapeutyczna dla dzieci i młodzieży”, „Opieka psychiatryczna nad dziećmi i młodzieżą”
• Wskazano, że w latach 2020–2023 o ponad 60 proc. wzrosła liczba dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi, depresyjnymi. Zwiększyła się liczba samookaleczeń, zaburzeń odżywiania, uzależnień oraz zaburzeń związanych ze stresem. Zgodnie z szacunkami prawie u 14 proc., czyli u niemal miliona młodych Polaków, występowały problemy psychiczne
• Drastycznie zwiększyła się również liczba prób samobójczych – na obszarze naszego kraju niemal sześcioro młodych ludzi dziennie usiłowało odebrać sobie życie i prawie co drugi dzień jedna próba samobójcza kończyła się śmiercią
• NIK przedstawił wyniki kontroli działania MEN, MZ, NFZ i innych, z których wynika, że niezmieniony od lat system pomocy był niewydolny i nie zapewniał skutecznego wsparcia dzieciom i  młodzieży. Działania podejmowane przez resorty i instytucje są niewystarczające, źle zorganizowane, a pieniądze wydawane są nieprawidłowo
• Wiceminister Wojciech Konieczny odniósł się do wyników kontroli NIK, podkreślając, że resort wdraża kompleksową reformę systemu ochrony zdrowia psychicznego, a jej efektem jest zwiększenie dostępności do świadczeń, przede wszystkim dzięki nowo otwartym ośrodkom środowiskowym środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży
• Wojciech Konieczny podkreślił, że 5 lipca 2024 roku w ramach Rady do spraw Zdrowia Psychicznego został powołany Zespół do spraw Organizacji Opieki Psychiatrycznej dla Dzieci i Młodzieży. Na posiedzeniu 9 grudnia planowane jest przedstawienie wniosków i rekomendacji zespołu w zakresie dalszych niezbędnych działań w obszarze psychiatrii dziecięcej

Karolina Wirszyc-Sitkowska, dyrektor delegatury Najwyższej Izby Kontroli w Poznaniu, przedstawiła podczas posiedzenia komisji sejmowej wyniki kontroli w zakresie opieki psychiatrycznej nad dziećmi.

– Przeprowadziliśmy kontrolę zarówno w obszarze pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży w ramach systemu oświaty, jak również wdrażanego systemu opieki psychiatrycznej nad dziećmi, młodzieżą w ramach systemu ochrony zdrowia. Skontrolowaliśmy Ministerstwo Edukacji i Nauki, obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia, 10 szkół, 10 poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz 24 podmioty lecznicze udzielające świadczeń w trybie ambulatoryjnym dziennym lub stacjonarnym.

System pomocy jest niewydolny, systemy wsparcia – nieskuteczne

Ekspertka podkreśliła, że funkcjonujący system pomocy psychiatrycznej i wsparcia psychoterapeutycznego w niezmienionym kształcie w dalszym ciągu nie zapewnia w szkołach i poradniach psychologiczno-pedagogicznych warunków do odpowiednio wczesnego rozpoznawania problemów i udzielania wszechstronnej pomocy dzieciom i młodzieży.

– Od 2017 roku MEN podejmowało działania w celu zmiany systemów wsparcia, które jednak okazały się nieskuteczne. Wieloletnie prace nad projektem ustawy o wsparciu dzieci, uczniów i rodzin zostały wstrzymane przez ministra w lipcu 2022 roku. Zrezygnowano między innymi z utworzenia centrum dziecka i rodziny, które miały koordynować udzielaną pomoc. Minister nie wdrożył w placówkach oświatowych opracowanych standardów opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej, mimo wydatkowania na ten cel zaplanowanej kwoty, to jest prawie 260 tys. zł – referowała dyrektor.

Wskazywała także, że w 2022 roku minister usunął z podstawy programowej z przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa kompleksowo tam ujęte zagadnienia skierowane do wszystkich dzieci dotyczących zdrowia psychicznego. Szef resortu zdecydował o rozproszeniu tych zagadnień w ramach wychowania fizycznego, biologii czy wychowania do życia w rodzinie. Natomiast ministerstwo realizowało projekty, programy edukacyjne, wychowawcze oraz profilaktyczne, skierowane do relatywnie niewielkiej grupy adresatów. W latach 2019–2023 na projekty objęte kontrolą NIK wydatkowano około 65 milionów złotych.

Nieletni z problemami bez pomocyW latach 2020–2023 dzieci i młodzież nie otrzymały odpowiedniej i kompleksowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – dostępność do specjalistów była ograniczona ze względu na braki kadrowe i niedofinansowanie.

Brak współpracy pomiędzy instytucjami zajmującymi się wsparciem dzieci i ich rodzin

– Minister nie wypracował w porozumieniu z ministrem zdrowia zasad skoordynowanej współpracy jednostek oświatowych i służby zdrowia, do czego był zobowiązany w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego. W konsekwencji nie można mówić o efektywnej współpracy pomiędzy instytucjami zajmującymi się wsparciem dzieci i ich rodzin – zauważyła Karolina Wirszyc-Sitkowska.

Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła wdrażaną od 2019 roku reformę leczenia psychiatrycznego dzieci i młodzieży. Miała ona na celu przeniesienie ciężaru opieki nad młodym pacjentem z oddziałów całodobowych do bardziej otwartych form sprawowania oddziaływań terapeutycznych, bliżej środowiska dziecka. Polegała na utworzeniu trzech poziomów referencyjnych.

– Prowadzone przez ministra zdrowia od ponad czterech lat nowe rozwiązania w systemie opieki psychiatrycznej pomimo utworzenia poziomów referencyjnych i zwiększenia liczby podmiotów udzielających pomocy nie zapewniły dzieciom młodzieży zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i dostępnej opieki zdrowotnej adekwatnej do ich potrzeb – stwierdziła.

Próba samobójcza polskiej psychiatrii dziecięcejNie zdarza się, by podczas dyżuru w Klinice Neurologii Dziecięcej Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego Uniwersytetu Medycznego w Lublinie nie przyjęto dziecka po próbie samobójczej. Źle jest w całej Polsce.

Standardy opieki psychiatrycznej zostały opracowane w sposób niegospodarny i nierzetelny

Minister nie określił całościowej koncepcji reformy, nie oszacował niezbędnych zasobów oraz oczekiwanych i zwymiarowanych efektów, a także nie określił harmonogramu działań. Dotyczyło to między innymi tak istotnych kwestii, jak liczba psychologów i psychoterapeutów czy podmiotów leczniczych niezbędnych do zrealizowania reformy. Nie dysponował aktualnymi badaniami epidemiologicznymi dotyczącymi zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Oparł się na danych statystycznych – w tym historycznych – dotyczących liczby udzielanych świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zatem dane te obrazowały jedynie możliwości dotychczasowego niewydolnego reformowanego systemu opieki.

Jak przypomniała dyrektor, w 2022 roku liczba leczonych młodych pacjentów stanowiła jedynie 25 proc. szacowanej liczby osób zaburzeniami psychicznymi. Minister nie wyegzekwował od Podzespołu do spraw Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży stanowisk, nie dysponował również pisemnymi rekomendacjami pełnomocnika do spraw reformy dotyczących rozwiązań legislacyjnych i organizacyjno-prawnych. W efekcie nie wiadomo, czy przyjęte przez ministra rozwiązania dotyczące nowego modelu opieki były zgodne z opiniami ekspertów. Minister dopiero po trzech latach od wprowadzenia w życie nowych rozwiązań oraz w sposób niegospodarny i nierzetelny opracował standardy opieki psychiatrycznej. Także dopiero po trzech latach przeprowadził akcję informującą o reformie. Dodatkowo w przypadku drygiej części kampanii „Powiedz, co czujesz, zdemaskuj emocje”, pomimo że na jej realizację wydano ponad milion złotych, nie zbadano jej wpływu na zmianę postaw i stanu wiedzy społeczeństwa.

Minister mimo upływu czterech lat od wprowadzenia nowego modelu opieki psychiatrycznej nie przeprowadził ewaluacji reformy ani nie określił kryteriów jej przeprowadzenia. Ale mimo to przeprowadzał kolejne zmiany w systemie opieki psychiatrycznej dzieci i młodzieży.

Aneta Karska, doradca ekonomiczna, i Joanna Piasecka-Wirguś, specjalistka kontroli, podkreśliły, że w latach 2020–2023:

• dzieci i młodzież nie otrzymały dopasowanej do potrzeb, kompleksowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej;
• dostępność specjalistów była ograniczona m.in. ze względu na braki kadrowe i niedofinansowanie. Problemy z zatrudnieniem psychologów dotyczyły aż ośmiu z 10 kontrolowanych szkół;
• poradnie psychologiczno-pedagogiczne koncentrowały się na wydawaniu opinii i orzeczeń, a nie na wsparciu terapeutycznym dzieci i młodzieży;
• czas oczekiwania na przyjęcie do poradni sięgał nawet 12 miesięcy;
• nowo utworzone ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej zwiększyły co prawda dostępność udzielanego wsparcia, jednak zapotrzebowanie znacznie przekraczało możliwości tych podmiotów. Minister edukacji i nauki nie podjął skutecznych działań na rzecz poprawy tej sytuacji. Nie wdrożył systemowych rozwiązań, mimo prac prowadzonych w tym obszarze co najmniej od 2017 r. Nie wypracował też modelu efektywnej, skoordynowanej pomocy udzielanej przez różne instytucje.

Wiceminister o ochronie zdrowia psychicznego ►Wiceminister Wojciech Konieczny przedstawił informację o zrealizowanych zadaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017-2022. 

Zapewnienie dzieciom i młodzieży dostępu do opieki psychiatrycznej jest dla nas priorytetem 

Wiceminister Wojciech Konieczny podkreślił, że zapoznał się z problemami i wadami systemu opieki psychiatrzycznej dzieci i młodzieży przedstawione przez NIK, jednoczesnie wskazując, że Ministerstwo Zdrowia robi wszystko, że sytuację naprawić. Podkreślił jednocześnie, że resort stawia sobie za cel priorytetowy zapewnienie dzieciom i młodzieży z problemami i zaburzeniami psychicznymi dostępu do wszechstronnej i dostosowanej do indywidulanych potrzeb każdej grupy opieki psychiatrycznej.

– Ministerstwo Zdrowia wdraża kompleksową reformę systemu ochrony zdrowia psychicznego. Reforma ta ma na celu rozwój środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. Zgodnie z procesem deinstytucjonalizacji oraz wyrównania dostępu do opieki psychiatrycznej w resorcie dąży się do stworzenia sieci dobrze funkcjonujących placówek, które zapewnią profesjonalną pomoc dzieciom i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi – wskazywał wiceminister.

Przypomniał jednocześnie, że sieć ta składa się z trzech poziomów referencyjnych, co pozwala na dostosowanie wsparcia do stanu zdrowia dziecka w chwili obecnej.

– W Polsce działa 491 zespołów i centrów pierwszego poziomu referencyjnego. W placówkach tych pracują psycholodzy, psychoterapeuci i terapeuci środowiskowi. Młodzi pacjenci mogą skorzystać z oferty tych placówek, to jest pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej oraz terapii środowiskowej bezpłatnie i bez skierowania. Wprowadzona reforma przynosi efekty w postaci poprawy dostępności liczby pacjentów korzystających ze świadczeń psychologicznych i psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży. Ich liczba pomiędzy 2019 a 2022 rokiem wzrosła o niemal 100 proc. Wzrost ten jest związany ze zwiększeniem dostępności do świadczeń, przede wszystkim dzięki nowo otwartym podmiotom zespołom i ośrodkom środowiskowym środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży – referował minister Konieczny.

Współpraca popłaca ►W psychiatrii dziecięco-młodzieżowej konieczne są współpraca międzyresortowa oraz odpowiednia nowelizacja aktów prawnych – eksperci przyznali, że bez tego nie da się poprawić zdrowia psychicznego niepełnoletnich.

Widzimy obszary wymagające poprawy

Wojciech Konieczny przyznał jednak, że jest dużo obszarów wymagających zmian, i w wiekszości na obszary te zwróciła uwagę NIK w swoim raporcie. Choć ogólny kierunek zmian – deinstytucjonalizacja, rozwój ośrodków środowiskowych, wzrost roli specjalistów niebędących lekarzami – nie budzi wątpliwości. 

– Z raportu NIK wynika konieczność ciągłej, rzetelnej ewaluacji, reformy oraz współdziałanie z innymi organami i podmiotami w celu usprawnienia współpracy jednostek opieki zdrowotnej, systemu pomocy społecznej i jednostek systemu oświaty. W tym kontekście warto podkreślić, iż 5 lipca 2024 roku w ramach Rady do spraw Zdrowia Psychicznego został powołany Zespół do spraw Organizacji Opieki Psychiatrycznej dla Dzieci i Młodzieży. Na posiedzeniu rady 9 grudnia planowane jest przedstawienie wniosków i rekomendacji zespołu w zakresie dalszych niezbędnych działań w obszarze psychiatrii dziecięcej – zapowiedział wiceminister.

Wysiłki resortu zdrowia są obecnie skoncentrowane na poprawie jakości realizowanych świadczeń. Jest to możliwe między innymi dzięki zapewnieniu właściwego i finansowania. Ministerstwo Zdrowia zwróciło się do Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji ze zleceniem weryfikacji taryf świadczeń gwarantowanych realizowanych w ramach pierwszego i drugiego poziomu referencyjnego oraz świadczeń dla osób z zaburzeniami psychicznymi udzielanych w miejscu chronionego zakwaterowania.

3 mld zł na inwestycje w obszarze psychiatrii

Wojciech Konieczny powiedział, że w 2024 roku Ministerstwo Zdrowia rozpoczęło także działania mające na celu zapewnienie możliwości przeprowadzenia inwestycji w obszarze psychiatrii i terapii uzależnień zarówno dla dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych. W sumie na ten cel przeznaczono 3 mld zł. Nabór wniosków zakończył się z końcem listopada. Ministerstwo w tej chwili znajduje się na etapie oceny i podpisywania wniosków.

– Ministerstwo Zdrowia stara się o rozwinięcie oferty pomocy dostępnej w publicznym systemie ochrony zdrowia na podstawie realizowanych programów pilotażowych. Szczególnie ważnym programem jest program pilotażowy leczenia dzieci i młodzieży nałogowo używających nowych technologii cyfrowych oraz ich rodzin. Narodowy Fundusz Zdrowia do 31 grudnia 2024 r. przekaże ministrowi zdrowia raport zawierający analizę i ocenę wskaźników realizacji programu pilotażowego ze stanem dostępnym na 30 września 2024 roku. Przekazane wyniki programu pilotażowego będą stanowiły podstawę do opracowania i wdrożenia zmian oraz uwzględnienia nowego świadczenia gwarantowanego – przekazał wiceminister.

10 mln na telefon zaufania dla dzieciMinisterstwo Zdrowia rozstrzygnęło konkurs na operatora telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży. Wygrała go Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Najmłodsi potrzebujący pomocy mogą ją uzyskać 24 godziny na dobę pod numerem 116 111.

Uruchomiliśmy telefon zaufania dla dzieci

Wiceminister przypomniał o jednej z najważniejszych inicjatyw podjętych przez ministerstwo w ciągu ostatnich miesięcy, czyli o telefonie zaufania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, który od maja 2024 roku jest finansowany ze środków publicznych, dzięki czemu dzieci i młodzież w kryzysie psychicznym pod numerem 116 111 mogą uzyskać anonimowe, całodobowe wsparcie.

W podsumowaniu minister Konieczny powiedział, że MZ podejmuje wszelkie możliwe działania, by zapewnić odpowiednią opiekę dzieciom i młodzieży przeżywającym kryzysy psychiczne.

– Będziemy na bieżąco reagować i niewątpliwie przyczyni się to do powstania zapewne nowych projektów i sposobów wdrażania niektórych zakresów opieki psychiatrycznej. W najbliższych miesiącach spora część uwagi ministerstwa zdrowia będzie skierowana właśnie na te problemy – podkreślił wiceminister.

Sesję można obejrzeć na stronie internetowej: www.sejm.gov.pl/04EECFB.