iStock
Dyżur a opieka nad małym dzieckiem
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 07.04.2022
Źródło: Miesięcznik Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie „Puls”/Karolina Podsiadły-Gęsikowska i Aleksandra Powierża
Przepisy nie zabraniają pełnienia dyżurów pracownikom opiekującym się dziećmi do czwartego roku życia – ta na pozór oczywista kwestia budzi jednak wiele wątpliwości lekarzy. Rozwiewają je adwokat Karolina Podsiadły-Gęsikowska i radca prawny Aleksandra Powierża.
Analiza adwokat Karoliny Podsiadły-Gęsikowskiej i radcy prawnego Aleksandry Powierży z Kancelarii Adwokacko-Radcowskiej Podsiadły-Gęsikowska, Powierża:
– Uporządkujmy podstawowe informacje dotyczące czasu pracy osób zatrudnionych w podmiotach leczniczych. Zgodnie z art. 93 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej (Dz.U. 2021.711, t.j. z 16.04.2021 r.), dalej jako u.d.l. – czas pracy pracowników podmiotu leczniczego nie może przekraczać co do zasady 7 godz. 35 min na dobę i średnio 37 godz. 55 min na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Można jednak stosować harmonogramy, w których dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 12 godz. na dobę, pod warunkiem że jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Przepisy prawa wprowadzają jednak wyjątek od tej zasady. Mianowicie wymiar czasu pracy nie może przekraczać 8 godz. w przypadku:
– pracownic w ciąży,
– pracowników opiekujących się dzieckiem do czwartego roku życia, jeśli uprzednio nie udzielą zgody.
W praktyce oznacza to sytuację, w której dla przykładu pracodawca skorzysta z uprawnienia do przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy i obejmie nim wszystkich pracowników. Obligatoryjnie wyłączone z niego zostaną pracownice w ciąży oraz fakultatywnie (bo warunkiem jest tu zgoda) pracownicy opiekujący się dzieckiem do czwartego roku życia.
Z kolei kwestia dyżurów medycznych uregulowana została w art. 95 u.d.l., który opisuje je jako wykonywanie, poza normalnymi godzinami pracy, czynności zawodowych przez „pracowników wykonujących zawód medyczny i posiadających wyższe wykształcenie, zatrudnionych w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju: stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne”. Kluczowe znaczenie ma ust. 3 art. 95 u.d.l., który stanowi, że: „czas pełnienia dyżuru medycznego wlicza się do czasu pracy”. Przyjmuje się, że do podstawowego wymiaru czasu pracy, w myśl art. 95 ust. 3 u.d.l., mogą wliczać się godziny dyżurowe. Za godziny przepracowane w ramach dyżuru, które są zaliczane do podstawowego wymiaru czasu pracy, lekarz otrzymuje normalne wynagrodzenie. Natomiast pozostałe godziny z dyżuru traktowane są jak godziny nadliczbowe i wynagradzane zgodnie ze stawką dyżurową. Przekroczenie maksymalnego tygodniowego czasu pracy możliwe jest na podstawie ust. 1 art. 96 u.d.l., który wskazuje, że lekarze pełniący dyżury medyczne mogą być, po wyrażeniu zgody na piśmie, zobowiązani do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Opieka nad małym dzieckiem
Problemem analizowanym w artykule jest przede wszystkim zależność między dyżurem a opieką nad małym dzieckiem. Po analizie przepisów ogólnych dotyczących czasu pracy pracowników podmiotów leczniczych niezbędne jest przedstawienie sytuacji pracownika objętego szczególną ochroną. W świetle przepisów kodeksu pracy objęty nią jest pracownik opiekujący się dzieckiem do ukończenia przez nie czwartego roku życia. Co do zasady czas pracy nie może przekraczać 8 godz., jeśli pracownik nie wyrazi na to zgody. Ponadto pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jego czasu pracy. Kodeks pracy ustanawia także zakaz pracy w godzinach nadliczbowych i porze nocnej dla kobiet w ciąży oraz pracowników opiekujących się dziećmi. Art. 178 ust. 2 k.p. stanowi: „Pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie czwartego roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie czasu pracy, o którym mowa w art. 139, jak również delegować poza stałe miejsce pracy”. Pod pojęciem „pracownika” rozumiemy rzecz jasna zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Jeżeli oboje rodzice dziecka są zatrudnieni, zgodnie z wykładnią prawa z uprawnienia ze wspomnianego przepisu może korzystać tylko jedno z nich, niezależnie od tego, czy pracują u tego samego, czy u różnych pracodawców.
Zgoda pracownika
Podkreślenia wymaga fakt, że zakaz ma charakter fakultatywny, gdyż może być uchylony za zgodą pracownika, jeśli może on zapewnić opiekę dziecku. Warto zadać sobie pytanie, czy pracownicy akceptujący takie zatrudnienie, udzielają zgody okazjonalnie, czy na stałe. W naszej ocenie niezasadne byłoby udzielenie zgody na stałe, gdyż uzależniona jest ona od wielu zmiennych, tj. stanu zdrowia, możliwości pracowników i od aktualnych potrzeb związanych z opieką nad małym dzieckiem. Wobec tego pracownik może wielokrotnie zmieniać zdanie w zakresie korzystania z uprawnień rodzicielskich. Co więcej, zgoda może być całkowita lub częściowa. Całkowita oznacza zgodę we wszystkich wymienionych w przepisie kwestiach. Przepisy prawa nie zakazują udzielenia zgody tylko w części z nich. Jak najbardziej dopuszczalna jest zgoda częściowa, np. aprobata jedynie delegowania zatrudnionego poza stałe miejsce pracy. W przypadku niewyrażenia zgody w tej sprawie pracodawca jest zobowiązany tak organizować pracę, aby nie zatrudniać pracownika w godzinach nadliczbowych, porę nocną ominąć oraz nie delegować go poza stałe miejsce pracy.
Prawo do odpoczynku
Z dyżurem nierozerwalnie łączy się także prawo do odpoczynku, o czym stanowi ust. 3 art. 97 u.d.l.: „Pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godz. nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku dobowego”. Jeśli lekarz często świadczy pracę na dyżurach, po których należy się wypoczynek, nie ma możliwości wypracowania podstawowego wymiaru czasu pracy.
Prawa rezydentów
Lekarz rezydent zobowiązany jest do pracy w pełnym wymiarze godzin (tak jak lekarz zatrudniony na umowę o pracę), a ponadto do pełnienia dyżurów. Oznacza to, że w ramach wykonywanej umowy o pracę, zawartej z podmiotem prowadzącym szkolenie, lekarz również dyżuruje, jeśli wynika to z programu specjalizacji. Prawa rezydentów określone zostały w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. 2021.790, t.j. z 28.04.2021 r.) – dalej jako u.z.l., a konkretnie w art. 16i: „1d. Lekarz odbywający szkolenie specjalizacyjne, który korzysta z uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem (…) nie może być obowiązany do pracy w ramach pełnienia dyżuru medycznego w porze nocnej lub w wymiarze łącznie przekraczającym 50 proc. wymiaru czasu pracy w ramach pełnienia dyżuru medycznego przewidzianego programem danej specjalizacji przez okres korzystania z wyżej wymienionych uprawnień, nie dłużej jednak niż przez łącznie 24 miesiące w czasie odbywania szkolenia specjalizacyjnego zgodnie z programem”. W związku z tym przepisy o specjalizacji przewidują przedłużenie okresu rezydentury w przypadku, gdy niewykonywanie czynności zawodowych, w związku z korzystaniem z uprawnień pracowników objętych szczególną ochroną, trwa dłużej niż 24 miesiące. Przedłuża to okres szkolenia specjalizacyjnego o czas niewykonywania tych czynności, natomiast czynności zawodowe w przedłużonym okresie trwania szkolenia specjalizacyjnego mogą być wykonane w ramach pełnienia dyżuru medycznego lub normalnego czasu pracy.
Tekst opublikowano w Miesięczniku Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie „Puls” 3/2022.
– Uporządkujmy podstawowe informacje dotyczące czasu pracy osób zatrudnionych w podmiotach leczniczych. Zgodnie z art. 93 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej (Dz.U. 2021.711, t.j. z 16.04.2021 r.), dalej jako u.d.l. – czas pracy pracowników podmiotu leczniczego nie może przekraczać co do zasady 7 godz. 35 min na dobę i średnio 37 godz. 55 min na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Można jednak stosować harmonogramy, w których dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 12 godz. na dobę, pod warunkiem że jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Przepisy prawa wprowadzają jednak wyjątek od tej zasady. Mianowicie wymiar czasu pracy nie może przekraczać 8 godz. w przypadku:
– pracownic w ciąży,
– pracowników opiekujących się dzieckiem do czwartego roku życia, jeśli uprzednio nie udzielą zgody.
W praktyce oznacza to sytuację, w której dla przykładu pracodawca skorzysta z uprawnienia do przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy i obejmie nim wszystkich pracowników. Obligatoryjnie wyłączone z niego zostaną pracownice w ciąży oraz fakultatywnie (bo warunkiem jest tu zgoda) pracownicy opiekujący się dzieckiem do czwartego roku życia.
Z kolei kwestia dyżurów medycznych uregulowana została w art. 95 u.d.l., który opisuje je jako wykonywanie, poza normalnymi godzinami pracy, czynności zawodowych przez „pracowników wykonujących zawód medyczny i posiadających wyższe wykształcenie, zatrudnionych w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju: stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne”. Kluczowe znaczenie ma ust. 3 art. 95 u.d.l., który stanowi, że: „czas pełnienia dyżuru medycznego wlicza się do czasu pracy”. Przyjmuje się, że do podstawowego wymiaru czasu pracy, w myśl art. 95 ust. 3 u.d.l., mogą wliczać się godziny dyżurowe. Za godziny przepracowane w ramach dyżuru, które są zaliczane do podstawowego wymiaru czasu pracy, lekarz otrzymuje normalne wynagrodzenie. Natomiast pozostałe godziny z dyżuru traktowane są jak godziny nadliczbowe i wynagradzane zgodnie ze stawką dyżurową. Przekroczenie maksymalnego tygodniowego czasu pracy możliwe jest na podstawie ust. 1 art. 96 u.d.l., który wskazuje, że lekarze pełniący dyżury medyczne mogą być, po wyrażeniu zgody na piśmie, zobowiązani do pracy w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Opieka nad małym dzieckiem
Problemem analizowanym w artykule jest przede wszystkim zależność między dyżurem a opieką nad małym dzieckiem. Po analizie przepisów ogólnych dotyczących czasu pracy pracowników podmiotów leczniczych niezbędne jest przedstawienie sytuacji pracownika objętego szczególną ochroną. W świetle przepisów kodeksu pracy objęty nią jest pracownik opiekujący się dzieckiem do ukończenia przez nie czwartego roku życia. Co do zasady czas pracy nie może przekraczać 8 godz., jeśli pracownik nie wyrazi na to zgody. Ponadto pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jego czasu pracy. Kodeks pracy ustanawia także zakaz pracy w godzinach nadliczbowych i porze nocnej dla kobiet w ciąży oraz pracowników opiekujących się dziećmi. Art. 178 ust. 2 k.p. stanowi: „Pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie czwartego roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie czasu pracy, o którym mowa w art. 139, jak również delegować poza stałe miejsce pracy”. Pod pojęciem „pracownika” rozumiemy rzecz jasna zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Jeżeli oboje rodzice dziecka są zatrudnieni, zgodnie z wykładnią prawa z uprawnienia ze wspomnianego przepisu może korzystać tylko jedno z nich, niezależnie od tego, czy pracują u tego samego, czy u różnych pracodawców.
Zgoda pracownika
Podkreślenia wymaga fakt, że zakaz ma charakter fakultatywny, gdyż może być uchylony za zgodą pracownika, jeśli może on zapewnić opiekę dziecku. Warto zadać sobie pytanie, czy pracownicy akceptujący takie zatrudnienie, udzielają zgody okazjonalnie, czy na stałe. W naszej ocenie niezasadne byłoby udzielenie zgody na stałe, gdyż uzależniona jest ona od wielu zmiennych, tj. stanu zdrowia, możliwości pracowników i od aktualnych potrzeb związanych z opieką nad małym dzieckiem. Wobec tego pracownik może wielokrotnie zmieniać zdanie w zakresie korzystania z uprawnień rodzicielskich. Co więcej, zgoda może być całkowita lub częściowa. Całkowita oznacza zgodę we wszystkich wymienionych w przepisie kwestiach. Przepisy prawa nie zakazują udzielenia zgody tylko w części z nich. Jak najbardziej dopuszczalna jest zgoda częściowa, np. aprobata jedynie delegowania zatrudnionego poza stałe miejsce pracy. W przypadku niewyrażenia zgody w tej sprawie pracodawca jest zobowiązany tak organizować pracę, aby nie zatrudniać pracownika w godzinach nadliczbowych, porę nocną ominąć oraz nie delegować go poza stałe miejsce pracy.
Prawo do odpoczynku
Z dyżurem nierozerwalnie łączy się także prawo do odpoczynku, o czym stanowi ust. 3 art. 97 u.d.l.: „Pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godz. nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku dobowego”. Jeśli lekarz często świadczy pracę na dyżurach, po których należy się wypoczynek, nie ma możliwości wypracowania podstawowego wymiaru czasu pracy.
Prawa rezydentów
Lekarz rezydent zobowiązany jest do pracy w pełnym wymiarze godzin (tak jak lekarz zatrudniony na umowę o pracę), a ponadto do pełnienia dyżurów. Oznacza to, że w ramach wykonywanej umowy o pracę, zawartej z podmiotem prowadzącym szkolenie, lekarz również dyżuruje, jeśli wynika to z programu specjalizacji. Prawa rezydentów określone zostały w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. 2021.790, t.j. z 28.04.2021 r.) – dalej jako u.z.l., a konkretnie w art. 16i: „1d. Lekarz odbywający szkolenie specjalizacyjne, który korzysta z uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem (…) nie może być obowiązany do pracy w ramach pełnienia dyżuru medycznego w porze nocnej lub w wymiarze łącznie przekraczającym 50 proc. wymiaru czasu pracy w ramach pełnienia dyżuru medycznego przewidzianego programem danej specjalizacji przez okres korzystania z wyżej wymienionych uprawnień, nie dłużej jednak niż przez łącznie 24 miesiące w czasie odbywania szkolenia specjalizacyjnego zgodnie z programem”. W związku z tym przepisy o specjalizacji przewidują przedłużenie okresu rezydentury w przypadku, gdy niewykonywanie czynności zawodowych, w związku z korzystaniem z uprawnień pracowników objętych szczególną ochroną, trwa dłużej niż 24 miesiące. Przedłuża to okres szkolenia specjalizacyjnego o czas niewykonywania tych czynności, natomiast czynności zawodowe w przedłużonym okresie trwania szkolenia specjalizacyjnego mogą być wykonane w ramach pełnienia dyżuru medycznego lub normalnego czasu pracy.
Tekst opublikowano w Miesięczniku Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie „Puls” 3/2022.
