Kiedy jest niedobrze… Leczenie wspomagające i opieka nad pacjentami leczonymi onkologicznie

Jaki wróg – taka broń. We współczesnej medycynie, w leczeniu chorób nowotworowych stosuje się szereg agresywnych terapii. Dzięki najnowszym osiągnięciom nauki, szanse na wyleczenie chorych lub na znaczne przedłużenie ich życia są coraz większe. Z każdym leczeniem jednak nieodłącznie związane są działania niepożądane, pojawiające się zarówno w warunkach szpitalnych, jak i u chorych leczonych ambulatoryjnie. Jednym z częstszych skutków ubocznych terapii są nudności i wymioty. Zdarza się, że dolegliwości nie mijają przez wiele dni, stając się prawdziwym utrapieniem. Dlatego tak ważna jest właściwa opieka nad chorymi w trakcie leczenia i odpowiednie leczenie wspomagające.

Celem leczenia pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową jest osiągnięcie równowagi pomiędzy pozytywnym rezultatem terapeutycznym a objawami niepożądanymi. Wszystkie działania powinny dążyć do zapewnienia optymalnej jakości życia.

Najczęściej chorzy poddawani są chemio- lub radioterapii. Obydwie metody pozwalają zwalczać lub ograniczać rozwój komórek nowotworowych, ale wiążą się również z unicestwieniem zdrowych komórek organizmu, co pociąga za sobą szereg działań niepożądanych. Skutki uboczne leczenia mogą być różne, w zależności od rodzaju terapii, indywidualnej odpowiedzi organizmu chorego, jego wieku, płci i ogólnego stanu zdrowia.

Powikłania mogą mieć przebieg łagodny lub poważny. W przypadku radioterapii działania niepożądane pojawiają się w zależności od naświetlanego obszaru. Mogą to być zaburzenia smaku, suchość lub ból w jamie ustnej, zaburzenia połykania, biegunka lub nudności i wymioty.

Z kolei najczęściej występujące skutki uboczne chemioterapii to: nudności i wymioty, biegunka, wzdęcia, zaparcia, owrzodzenie jamy ustnej lub obrzęk śluzówek, zmiany grzybicze, wypadanie włosów, zmęczenie, gorączka, uczucie duszności, bóle kostno stawowe, spadek elementów morfotycznych krwi, zakrzepowe zapalenie żył.

Nudności i wymioty
Nudności i wymioty to najczęstsze działania niepożądane towarzyszące terapii nowotworów. Dolegliwości zawsze są bardzo nieprzyjemne. Potrafią trwać długo i bardzo uprzykrzać życie, zniechęcając tym samym do leczenia. Mogą spowodować znaczne odwodnienie organizmu, osłabienie, zaburzenia koncentracji, utratę apetytu, czy obniżenie odporności. Zdarza się też, że ich nasilenie uniemożliwia kontynuację terapii.
Chemioterapia, która jest leczeniem nieselektywnym, poza komórkami nowotworowymi, niszczy także zdrowe, szybkodzielące się komórki, w tym m.in. komórki znajdujące się w jamie ustnej i w przewodzie pokarmowym. Ponadto podawane leki tzw. cytostatyki, podobnie jak naświetlania, mogą podrażniać tzw. ośrodek wymiotny w mózgu i błonę śluzową żołądka.

Wszystkie te elementy decydują o tym, że leczenie zaawansowanej choroby nowotworowej bardzo często wiąże się ze skutkami ubocznymi w postaci nudności i wymiotów. Dolegliwości te zazwyczaj można powstrzymać lub przynajmniej złagodzić. Dzisiejsza medycyna zna już jednak szereg środków, dzięki którym można łagodzić te objawy. Skuteczność terapii przeciwnowotworowej w dużej mierze warunkuje wiedza lekarza dotycząca charakteru, czasu oczekiwanego wystąpienia działań niepożądanych oraz sposobu ich leczenia.

Rodzaje nudności
Niektóre osoby odczuwają mdłości przez cały czas leczenia, część pacjentów skarży się na nie okresowo. Pierwsze symptomy mogą wystąpić wkrótce po rozpoczęciu terapii lub kilka godzin później. Ze względu na czas wystąpienia nudności i wymiotów możemy podzielić je na natychmiastowe, opóźnione, przewlekłe i wyprzedzające.

Natychmiastowe powikłania to takie, które pojawiają się w ciągu kilku godzin (najczęściej w pierwszych 24 godzinach) od zastosowania terapii – naświetlania lub podania leku. Mają zazwyczaj ostry przebieg. Najczęściej dotyczą pacjentów leczonych cisplatyną. Rzadziej dekarbazyną, aktynomycyną, karboplatyną, cyklofospamidem czy doksorubicyną.

Wymioty i nudności opóźnione pojawiają się w ciągu kilku dni od rozpoczęcia leczenia. Najczęściej występują po 24 do 72 godzin i mogą trwać nawet do tygodnia. Najczęściej występują u młodych pacjentek leczonych cisplatyną, cyklofospamidem, doksorubicyną i ifosfamidem w dużych dawkach.

U niektórych pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową dolegliwości mogą nie mijać przez długi czas. Na przewlekłe nudności najczęściej narzekają chorzy z nowotworem układu pokarmowego, piersi i narządów rodnych. Wiąże się to zazwyczaj z umiejscowieniem nowotworu lub ze skutkiem działania określonych leków. Nie bez znaczenia pozostają również czynniki psychologiczne, takie jak lęk i niepokój.
Stres może być również przyczyną nudności i wymiotów wyprzedzających. Pojawiają się one bez szczególnego powodu, na samo wspomnienie poprzednich mdłości. Dolegliwości mogą być wywołane przez zapach, dźwięk, czy inny bodziec, który kojarzy się z leczeniem. Najczęściej wymioty wyprzedzające dotyczą pacjentów, którzy podczas wcześniejszej terapii cierpieli na wymioty ostre lub opóźnione. Dlatego najskuteczniejszym sposobem zapobiegania im jest efektywne zwalczanie wymiotów związanych z podaniem leku lub naświetlaniem, tak aby w przyszłości nie budziły one natychmiastowych skojarzeń i nie stały się przyczyną kolejnych dolegliwości.

Dostępne leki
W uruchamianiu odruchu wymiotnego biorą udział głównie cztery neuroprzekaźniki: acetylocholina, dopamina, serotonina i histamina. W związku z tym leki przeciwwymiotne są antagonistami (substancjami odwracającymi działanie) receptorów, czyli wyspecjalizowanych komórek zmysłowych, odbierających informacje z otoczenia o obecności tych substancji.

Najczęściej u pacjentów z chorobą nowotworową stosuje się leki z grupy antagonistów serotoniny, takie jak Ondasetron, Tropisetron.

Rzadziej lekarze przepisują Aprepitant - preparat z grupy antagonistów receptorów neurokininiowych, który stosuje się wraz z antagonistami serotoniny i hormonalnym lekiem z grupy glikokortykoidów o działaniu przeciwzapalno-przeciwobrzękowym, pod nazwą Deksametazon. Na rynku dostępny jest również antagonista dopaminy Metoklopramid, który swoje zastosowanie znajduje przede wszystkim w zapobieganiu nudnościom i wymiotom powodowanym przez opioidowe leki przeciwbólowe.

Dostępne leki mogą hamować podrażnienie receptorów w jelitach i żołądku, bądź też ośrodki w mózgu, które zaangażowane są w powstawanie odruchu wymiotnego. Są również preparaty, które redukując stres i lęk, pomagają zapobiegać nudnościom powstającym na tle emocjonalnym.

Zapobieganie nudnościom i wymiotom w czasie leczenia onkologicznego stanowi bardzo ważny element terapii. Istnieje szereg leków przeciwwymiotnych, jednak plan postępowania powinien być ustalany przez lekarza dla każdego pacjenta indywidualnie. Na dobór odpowiedniego preparatu ma wpływ płeć, wiek, stan ogólny chorego, schorzenia towarzyszące chorobie nowotworowej, a także rodzaj wymiotów i terapii, które je wywołuje. Zdarza się, że konieczne jest równoczesne zastosowanie kilku środków przeciwwymiotnych. W takiej sytuacji podaje się je dożylnie przez kilka dni przed chemioterapią lub naświetlaniami, a następnie profilaktycznie doustnie lub doodbytniczo. Przy leczeniu onkologicznym o niskim ryzyku wystąpienia nudności, odpowiednie farmaceutyki podaje się dopiero w razie wystąpienia dolegliwości, a nie zapobiegawczo.

Przy doborze postępowania przeciwwymiotnego, lekarz zawsze powinien wziąć pod uwagę ewentualne niepożądane działania uboczne związane ze stosowaniem poszczególnych preparatów i uprzedzić o nich chorego. Leki przeciwwymiotne mogą powodować zawroty i bóle głowy, zaburzenia snu, przyspieszoną czynność serca, suchość śluzówek czy mimowolne ruchy mięśni i języka. Jeśli przepisany specyfik wywoła działania uboczne lub okaże się nieskuteczny, powinien być zastąpiony przez inny lek.

Właściwe leczenie wspomagające pozwala zapobiec ostrym nudnościom i wymiotom u 70% pacjentów w trakcie pierwszego kursu chemioterapii. Zmniejsza ono również prawdopodobieństwo wystąpienia wymiotów opóźnionych i wyprzedzających przy kolejnych cyklach leczenia.

Jak sobie pomóc?
Przyjmowanie leków przeciwwymiotnych zawsze powinno być podstawową metodą walki z nudnościami podczas leczenia onkologicznego. Dodatkowo można również stosować inne techniki pozwalające łagodzić przykre dolegliwości. Szczególnie polecane są techniki relaksacyjne, takie jak progresywna relaksacja mięśni, czy hipnoza. Pomocna bywa również aromatoterapia, a także akupresura lub akupunktura.
Chory, w miarę możliwości, powinien jak najwięcej czasu spędzać na świeżym powietrzu i w towarzystwie bliskich, przyjaciół, rodziny. Stres związany z leczeniem, a co za tym idzie nudności z nim związane, może łagodzić również słuchanie muzyki, czytanie, czy drobne prace manualne.

Warto również zwrócić uwagę na sposób odżywiania podczas terapii. Wymioty i mdłości można ograniczać zmniejszając objętość przyjmowanych posiłków na rzecz ich częstotliwości. Warto unikać pokarmów słodkich, tłustych i smażonych, które mogłyby spotęgować nieprzyjemne dolegliwości. Jeść należy powoli, w pozycji siedzącej, starannie żując każdy kęs. Wskazane są potrawy w temperaturze pokojowej. Ich zapach jest słabiej odczuwalny niż woń gorących posiłków, która bywa drażniąca. Odruch wymiotny można łagodzić jedząc kiszoną kapustę lub ogórki lub ssąc cukierki miętowe albo kostki lodu.

W trakcie jedzenia nie należy przyjmować płynów. Pić powinno się przynajmniej na godzinę przed lub godzinę po posiłku – najlepiej chłodne, niesłodzone soki owocowe.

Wymioty i nudności związane z leczeniem onkologicznym mogą znacznie utrudnić życie pacjenta, wpłynąć na rozkład dnia, utrudnić realizację ról społecznych pełnionych przed terapią. Dzięki skutecznemu leczeniu wspomagającemu, które łagodzi te dolegliwości, pacjenci mogą względnie normalnie funkcjonować. Część z nich decyduje się nawet na kontynuację pracy zawodowej podczas przyjmowania chemioterapii.

Terapia przeciwnowotworowa jednak zazwyczaj wiąże się z obawami pacjentów, czy będą mogli normalnie funkcjonować. Dlatego poza leczeniem przeciwwymiotnym, technikami relaksacyjnymi i innymi działaniami pozwalającymi na łagodzenie nudności, choremu niezbędne jest wsparcie psychologiczne, pomoc rodziny i akceptacja środowiska.