Leki i młodzież

Znaczący odsetek warszawskich nastolatków stosuje leki, zwłaszcza przeciwbólowe – ich przyjmowaniu sprzyja dystres psychiczny oraz skłonność do poszukiwania wrażeń i impulsywność.

Artykuł Krzysztofa Bobrowskiego, Krzysztofa Ostaszewskiego, Agnieszki Pisarskiej i Jakuba Grenia z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie:
Badania mokotowskie to projekt badawczy ukierunkowany na monitorowanie wskaźników zachowań ryzykownych oraz problemów zdrowia psychicznego wśród młodzieży szkolnej z Warszawy. Badania te mają wieloletnią tradycję, realizowane są bowiem co cztery lata, od 1984 r.¹. Monitorowanie rozpowszechnienia przyjmowania przez młodzież szkół warszawskich leków jest natomiast częścią badań mokotowskich od 2004 r.². Przedmiotem naszych badań jest przyjmowanie leków z powodu dolegliwości bólowych oraz negatywnych stanów emocjonalnych, takich jak trudności w zasypianiu, zdenerwowanie, przygnębienie i zły nastrój, a także używanie nieco innej kategorii leków, czyli farmaceutyków stosowanych z powodu braku energii.

Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań wskazywały, że przyjmowanie leków – zwłaszcza przeciwbólowych – jest znacznie rozpowszechnione wśród nastolatków. Odsetki badanych 15-latków potwierdzających sięganie po leki z powodu bólu głowy przynajmniej raz w miesiącu wynosiły w kolejnych pomiarach badań mokotowskich ok. 50 proc.².

Badania prowadzone w innych krajach również wskazują, że wielu młodych ludzi stosuje leki przeciwbólowe^3–6. Na przykład w międzynarodowych badaniach Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) stwierdzono, że leki z powodu bólu głowy przyjmowało średnio 46 proc. dziewcząt (odsetki w poszczególnych krajach wahały się od 28,3 proc. do 65,9 proc.), a w przypadku chłopców odsetki te wynosiły średnio ok. 36 proc. (wahały się od 21,1 proc. do 49,9 proc.)³.

Używanie leków z powodu trudności w zasypianiu, zdenerwowania czy przygnębienia oraz braku energii było mniej rozpowszechnione, często przyjmowało te farmaceutyki ok. 10 proc. ankietowanych nastolatków z Warszawy². Badania mokotowskie wskazywały także, że w przypadku dolegliwości bólowych i negatywnych stanów emocjonalnych lub braku energii młodzi ludzie najczęściej sięgają po leki dostępne bez zalecenia lekarza². Ponadto najczęściej wymienianym źródłem leków były domowe apteczki, z których młodzież korzystała samodzielnie lub za pośrednictwem rodziców⁷. Wyniki dotyczące źródeł leków są zbieżne z danymi z innych krajów⁶. Można więc stwierdzić, że samoleczenie, definiowane jako „stosowanie leków dostępnych bez recepty bądź bez konsultacji medycznej w celu zapobiegania lub leczenia chorób oraz łagodzenia dolegliwości, a także w celu poprawy zdrowia”^{8: 444}, jest dość częste wśród 15-letniej młodzieży ze szkół warszawskich.

Przyjmowanie przez młodzież leków przeciwbólowych w oczywisty sposób związane jest z problemami zdrowia somatycznego^{6, 9–11}. Badania wskazują również na związek pomiędzy stosowaniem leków, zarówno dostępnych na receptę, jak i bez zalecenia lekarza, a problemami dotyczącymi zdrowia psychicznego młodzieży^{4, 12, 13}. Potwierdzały to także analizy danych z poprzednich badań mokotowskich, w których stwierdzono związek pomiędzy doświadczaniem problemów ze zdrowiem psychicznym a przyjmowaniem leków nasennych, uspokajających i przeciwdziałających przygnębieniu oraz złemu nastrojowi, ale też (w przypadku dziewcząt) leków stosowanych z powodu bólu głowy i bólu brzucha⁷.

Istnieją doniesienia wskazujące na związek pomiędzy skłonnością do poszukiwania wrażeń oraz impulsywnością a używaniem leków – przytaczane badania dotyczyły jednak stosowania przez młodzież leków dostępnych wyłącznie z zalecenia lekarza¹⁴. Badania potwierdzają również związek pomiędzy przyjmowaniem leków dostępnych bez zalecenia lekarza a sięganiem przez młodzież po takie substancje psychoaktywne, jak tytoń oraz alkohol^{4, 15–17}. Ponadto z badań wiadomo, że stosowanie leków przez dzieci i młodzież (w tym leków przeciwbólowych) związane jest ze statusem socjoekonomicznym rodziny, szacowanym na postawie wykształcenia rodziców, wykonywanego przez nich zawodu albo dochodów rodziny. Wyniki tych badań nie są jednak spójne, niektóre wskazują bowiem, że leki częściej przyjmuje młodzież pochodząca z rodzin o niższym statusie socjoekonomicznym^{18, 19}, inne zaś, że dzieci i młodzież z rodzin o statusie wyższym^{11, 20}.

Pandemia COVID-19 wpłynęła na sposób funkcjonowania społeczeństw na całym świecie, w tym również na dzieci i młodzież. Bardzo szybko pojawiły się publikacje, w których podnoszono kwestie wpływu pandemii na zdrowie psychiczne oraz formułowano propozycje dotyczące działań i strategii profilaktycznych^{21, 22}. Wśród czynników, które mogły wywrzeć wpływ na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, wymieniano m.in. zamknięcie szkół oraz ograniczenie możliwości spędzania czasu poza domem, a w konsekwencji niepewność i obawy będące efektem zakłócenia procesu edukacji, zmniejszenia aktywności fizycznej oraz odizolowania od rówieśników^{23, 24}.

Istotnie, badania wskazują na pogorszenie wskaźników stanu zdrowia psychicznego młodzieży w okresie pandemii²¹, w tym wzrost rozpowszechnienia objawów lęku oraz depresji²⁴. Istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia tych problemów wśród młodzieży było także zachorowanie na COVID-19 kogoś z rodziny lub najbliższych znajomych^{25, 26}. Z drugiej strony badacze wskazują, że młodzi ludzie narażeni na trudne doświadczenia związane z wcześniejszą epidemią, wywołaną wirusem SARS, którzy radzili sobie aktywnie z tym wyzwaniem, wyżej oceniali swoją satysfakcję z życia – w konsekwencji doświadczenie pandemii miało pozytywny wpływ na ich zdrowie psychiczne²⁷.

Badania prowadzone w Chinach wskazują, że czynnikami chroniącymi młodzież w dobie pandemii COVID-19 okazało się zamieszkiwanie z rodzicami²⁵ oraz postrzegane wsparcie społeczne ze strony rodziny, przyjaciół oraz innych osób znaczących²⁶.

Powstaje więc pytanie, czy zakłócenia zdrowia psychicznego młodzieży znalazły odzwierciedlenie w używaniu leków przeciwbólowych oraz przeciwdziałających negatywnym stanom emocjonalnym, takim jak trudności w zasypianiu, zdenerwowanie, przygnębienie i zły nastrój, a ponadto, jakie czynniki sprzyjały sięganiu po te leki bądź je ograniczały w czasie pandemii. Wpływ pandemii COVID-19 na używanie substancji psychoaktywnych okazuje się bowiem inny, niż oczekiwano. Pomimo obaw, że nastąpi wzrost używania najbardziej rozpowszechnionych substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, nikotyna czy przetwory konopi²⁸, niektóre z dostępnych badań, w tym badania mokotowskie z 2020 r.²⁹, wskazują na spadek odsetka młodych ludzi sięgających po te substancje. Tendencje te zaobserwowano nie tylko w populacji generalnej, lecz także w subpopulacji klinicznej młodzieży leczonej w związku z problemami zdrowia psychicznego²¹.

Cel badania
Celem niniejszej pracy było oszacowanie zmian w rozpowszechnieniu stosowania leków przez 15-letnich uczniów szkół warszawskich oraz analiza psychospołecznych uwarunkowań ich przyjmowania. Szczegółowe pytania badawcze odnosiły się do:
• zmian w latach 2012–2020 w rozpowszechnieniu stosowania przez 15-letnią młodzież leków przyjmowanych z powodu bólu głowy, bólu brzucha, trudności w zasypianiu, zdenerwowania, przygnębienia i złego nastroju oraz braku energii,
• zmian w rozpowszechnieniu specyficznych dolegliwości odpowiadających przyjmowaniu ww. farmaceutyków,
• związków pomiędzy przyjmowaniem leków a wybranymi zmiennymi socjodemograficznymi, doświadczaniem dolegliwości somatycznych, ogólnym stanem zdrowia psychicznego, skłonnością do poszukiwania wrażeń i impulsywnością, paleniem tytoniu, wsparciem oraz pozytywnymi relacjami w rodzinie, a także oceną samopoczucia w czasie pandemii COVID-19.

Materiał i metody

Dobór próby
Dane ilustrujące zmiany w rozpowszechnieniu przyjmowania leków oraz odpowiadających im dolegliwości pochodzą z trzech ostatnich rund badań mokotowskich, czyli badań ankietowych przeprowadzonych w latach 2012, 2016 i 2020 wśród uczniów szkół warszawskich z trzech dzielnic Warszawy: Mokotowa, Ursynowa oraz Wilanowa¹. We wszystkich pomiarach stosowano losowy, warstwowo-klastrowy dobór reprezentatywnej próby badanych. Jednostką doboru losowego była klasa szkolna, a warstwę stanowił typ szkoły: w latach 2012 oraz 2016 były to gimnazja publiczne vs niepubliczne, a w 2020 r. – klasy pierwsze z trzech rodzajów szkół ponadpodstawowych (liceów ogólnokształcących, techników i szkół branżowych). W ostatniej rundzie badań dobrano losowo 36 klas ze szkół publicznych różnego typu oraz 12 klas z niepublicznych liceów ogólnokształcących.

Ze względu na dobór grupowy do badań (klasa, a nie indywidualni uczniowie) przyjęto poprawkę DEFF – 2, co oznacza dobór dwukrotnie większej liczby uczniów w porównaniu z wymaganą liczbą w przypadku doboru indywidualnego.

Realizacja badań
Badania w 2020 r. realizowane były od listopada do grudnia, podobnie jak poprzednie rundy badań mokotowskich. Dyrektorzy wylosowanych szkół zawczasu otrzymywali list z informacją o celu i procedurze badań wraz z prośbą o wyrażenie zgody na udział uczniów w badaniu. Po uzyskaniu zgody dyrektorów podobny w treści list przekazywany był rodzicom za pośrednictwem szkoły. W większości szkół stosowano procedurę tzw. biernej zgody, która polega na tym, że pisemną informację o swojej decyzji przekazują szkołom tylko ci rodzice, którzy nie zgadzają się na udział dziecka w badaniu.

W badaniach w 2020 r. dyrekcje sześciu szkół publicznych (w których wylosowano 12 klas) i pięciu szkół niepublicznych (w których wylosowano pięć klas) nie wyraziły zgody na badania. Wobec tego dobrano już bez losowania brakujące klasy ze szkół publicznych i niepublicznych, których dyrekcje zgodziły się na udział w badaniach.

W szkołach niepublicznych udało się dobrać tylko dwie klasy (spośród pięciu brakujących).

Ponadto ok. 100 wylosowanych uczestników badań nie wzięło w nich udziału ze względu na brak zgody rodziców. W poprzednich pomiarach liczba odmów była mniejsza, w 2012 r. zgody nie wyrazili rodzice 80 uczniów, a w 2016 r. – rodzice 84 uczniów¹.

W latach 2012–2016 badania mokotowskie prowadzone były metodą audytoryjną w klasach przez ankieterów spoza szkoły, z wykorzystaniem ankiety typu papier–ołówek¹. Pandemia COVID-19 wymusiła daleko idące zmiany w metodzie zbierania danych. W 2020 r. ankieta miała formę elektroniczną i była realizowana online, ankieterzy zaś kontaktowali się ze szkołami drogą e-mailową lub poprzez platformę internetową Zoom. Link do ankiety przesyłany był wychowawcy lub innej osobie wskazanej przez szkołę, np. nauczycielowi, który prowadził lekcję w wyznaczonym terminie badań. Każdej klasie przypisany został ankieter z zespołu badawczego. W zależności od decyzji dyrekcji szkoły ankieter kontaktował się z uczniami poprzez platformę Zoom albo wychowawca sam udostępniał uczniom link do ankiety poprzez platformę Microsoft Teams, używaną do nauki zdalnej w warszawskich szkołach. Ponadto wychowawca klasy (lub inny nauczyciel) otrzymywał numer telefonu komórkowego ankietera do kontaktu w sytuacji awaryjnej. Aby dochować przestrzeganej zawsze w badaniach mokotowskich zasady anonimowości i poufności badań, uczestnicy zostali zapewnieni, że adres IP urządzenia, z którego wypełniali ankietę, nie zostanie nigdzie utrwalony.

Powodem braku uczestnictwa w badaniu niektórych wylosowanych uczniów bywa też absencja w dniu badania. W omawianych wcześniejszych rundach badań odsetki uczniów, którzy w dniu realizacji badań byli nieobecni w szkole, wahały się od 10 proc. do 15 proc. Ponadto nie wszystkie wypełnione ankiety były uwzględniane w analizach. Zdarza się bowiem, iż niektórzy z uczniów nie traktują badań poważnie i rzetelnie, o czym świadczą znaczne braki danych, sposób wypełniania wskazujący na wybór przypadkowych odpowiedzi oraz rysunki i komentarze.

W pomiarach z lat 2012–2016 takich ankiet było ok. 20, w 2020 r. usunięto z bazy surowych danych 53 niekompletne lub niewiarygodne ankiety. Zestawienie liczebności badanych grup w kolejnych rundach badań znajduje się w tabeli 1.



Narzędzia badawcze, zmienne i wskaźniki

Pytania o przyjmowanie leków z powodu dolegliwości bólowych i negatywnych stanów emocjonalnych
Pytania dotyczyły częstości przyjmowania w ostatnim miesiącu leków z powodu bólu głowy, bólu brzucha, trudności w zasypianiu, zdenerwowania, przygnębienia/złego nastroju oraz braku energii. Zastosowano następującą pięciopunktową skalę odpowiedzi:
– „1” – „nie używałem/am”,
– „2” – „tak, 1–2 razy”,
– „3” – „tak, kilka razy”,
– „4” – „tak, kilkanaście razy”,
– „5” – „tak, więcej niż kilkanaście razy”.

Pytania te zostały zaadaptowane z ankiety wykorzystywanej w badaniach HBSC i zmodyfikowane przez autorów badań³⁰. Wskaźnikiem częstego przyjmowania leków było stosowanie wymienionych w ankiecie farmaceutyków przynajmniej 1–2 razy w ostatnim miesiącu.

Pytania o dolegliwości bólowe i negatywne stany emocjonalne
Pytania te odnosiły się do doświadczania w ostatnim miesiącu problemów zdrowia odpowiadających ww. lekom. Odpowiedzi do wyboru były analogiczne jak w pytaniu o przyjmowanie leków, tj. od „1” – „nie odczuwałem/am” do „5” – „tak, więcej niż kilkanaście razy”. Źródłem inspiracji do opracowania tych pytań była ankieta wykorzystywana w badaniach HBSC³¹. Wskaźnikiem częstych dolegliwości bólowych i negatywnych stanów emocjonalnych było doświadczanie tych problemów zdrowotnych przynajmniej 1–2 razy w ostatnim miesiącu.

Pytania o palenie tytoniu
Zastosowano pojedyncze pytanie: „Czy palisz papierosy tradycyjne?” z odpowiedziami do wyboru od „1” – „nie” do „5” – „tak, codziennie”³².

W ankiecie umieszczono także pytanie o używanie e-papierosów: „Czy używasz tytoniu lub nikotyny w innych formach niż papierosy tradycyjne, takich jak: e-papierosy lub tytoń podgrzewany (np. IQOS, GLO, PLUSCIG), tabaka, fajka itp.?”. W modelach regresji logistycznej, w których zmienna „palenie papierosów tradycyjnych” została zastąpiona przez zmienną „palenie e-papierosów”, okazało się, że używanie e-papierosów było predyktorem sięgania po leki na ból brzucha (OR 1,23, 95% CI: 1,00–1,50), p < 0,05).

Dystres psychiczny
Do pomiaru ogólnego stanu zdrowia psychicznego wykorzystano dostosowaną do młodzieży szkolnej skróconą 12-itemową wersję skali D. Goldberga – General Health Questionnaire (GHQ-12)^{33, 34}. Każde z pytań tej skali zawierało cztery odpowiedzi do wyboru, np.: „Czy w ciągu ostatnich kilku tygodni byłeś/aś w stanie skoncentrować się na tym, co robisz?”, z odpowiedziami od „1” – „lepiej niż zwykle” do „4” – „znacznie gorzej niż zwykle”. Spójność wewnętrzna skali w niniejszych badaniach była wysoka i wynosiła 0,91.

Poszukiwanie wrażeń
Do pomiaru tej zmiennej zastosowano skalę składającą się z czterech pytań, np.: „W ciągu ostatnich 6 miesięcy jak często robiłeś/aś coś niebezpiecznego tylko dla dreszczyku emocji, jaki to wywołuje?”, z odpowiedziami do wyboru od „1” – „nigdy” do „5” – „bardzo często”. Spójność wewnętrzna tej skali wynosiła 0,91³⁵.

Impulsywność
Zmienną mierzono z wykorzystaniem skróconej wersji skali Barratta, składającej się z siedmiu stwierdzeń, np.: „Działam bez namysłu”, z odpowiedziami od „1” – „nigdy lub rzadko” do „4” – „prawie zawsze lub zawsze”. Spójność wewnętrzna skali wynosiła 0,86³⁶.

Wsparcie i pozytywne relacje w rodzinie
Zmienna była mierzona za pomocą skali składającej się z 12 pytań zaczerpniętej z Brief Family Life Questionnaire^{37, 38}, na przykład: „W mojej rodzinie naprawdę sobie pomagamy i wspieramy się nawzajem”, z czterema odpowiedziami do wyboru: od „1” – „zdecydowanie nie” do „4” – „zdecydowanie tak”. Spójność wewnętrzna tej skali w tych badaniach wynosiła 0,91.

Doświadczenia w czasie pandemii
Do pomiaru doświadczeń młodzieży w czasie pandemii wykorzystano dwa pytania (opracowane przez autorów tych badań) odnoszące się do postrzegania pandemii jako trudnego okresu oraz do oceny radzenia sobie z ograniczeniami wynikającymi z lockdownu:
– „W jakim stopniu bieżący okres pandemii (od października do grudnia 2020 r.) był trudny dla Ciebie osobiście?” (pięciopunktowa skala odpowiedzi od „1” – „wcale” do „5” – „w bardzo dużym stopniu”),
– „Spróbuj ocenić, jak radziłeś sobie z sytuacją różnych ograniczeń i restrykcji w okresie pandemii od października do grudnia 2020 r.?” (pięciopunktowa skala odpowiedzi od „1” – „bardzo słabo sobie radziłem/am” do „5” – „bardzo dobrze sobie radziłem/am”).

Charakterystyka uczestników badań w 2020 roku
Charakterystykę socjodemograficzną 794 uczniów, którzy wzięli udział w badaniach w 2020 r., przedstawiono w tabeli 2.



Wiek badanych
W każdym z pomiarów niewielki odsetek badanych stanowili uczniowie starsi, czyli tacy, którzy najprawdopodobniej powtarzali kiedyś klasę. Wcześniejsze doświadczenia w realizacji badań mokotowskich wskazywały, że reformy edukacji mają wpływ na proporcje uczniów starszych w badanych próbach. Dla zachowania porównywalności z analiz obejmujących 2012 r. oraz 2016 r. wyłączono dane uczniów mających więcej niż 15 lat. W ostatnim pomiarze okazało się, że kolejne reformy systemu edukacji miały wpływ na proporcje uczniów młodszych, w 2020 r. 37 proc. ankietowanych stanowiła młodzież, która rozpoczęła naukę w wieku 6 lat. Uczniowie mający więcej niż 15 lat stanowili zaś ok. 8 proc. badanej próby. W efekcie średnia wieku respondentów w 2020 r. jest niższa niż w poprzednich rundach badań mokotowskich. Z tego względu dane z ostatniego pomiaru obejmują 14- i 15-latków oraz ich starszych kolegów z klasy.

Analizy statystyczne
Do oceny różnic w rozpowszechnieniu używania leków oraz specyficznych dolegliwości w trzech ostatnich rundach zastosowano test χ2, natomiast do oceny związków pomiędzy stosowaniem leków a wybranymi zmiennymi wykorzystano analizy regresji logistycznej. W analizach regresji uwzględniono cztery dychotomiczne zmienne zależne, które dotyczyły przyjmowania przynajmniej 1–2 razy w ostatnim miesiącu leków z powodu:
1) bólu głowy (tak, nie),
2) bólu brzucha (tak, nie),
3) negatywnych stanów emocjonalnych – połączony wskaźnik dla leków nasennych, uspokajających oraz przeciwdziałających przygnębieniu i złemu nastrojowi (tak, nie),
4) braku energii (tak, nie).

Czynniki socjodemograficzne uwzględnione w modelu regresji logistycznej miały charakter jakościowy. Wśród tych czynników uwzględniono:
• płeć (dziewczęta vs chłopcy),
• strukturę rodziny (pełna vs niepełna albo zrekonstruowana),
• wykształcenie rodziców (wyższe kontra pozostałe).

Zmienna „wykształcenie rodziców” została utworzona na podstawie danych dotyczących wykształcenia matki oraz ojca i przyjmowała wartość odpowiadającą wykształceniu tego rodzica, którego wykształcenie miało wyższy formalny status, np. gdy ojciec miał wykształcenie zawodowe, a matka wykształcenie średnie, to wykształcenie rodziców – wykształcenie średnie.

W modelu regresji uwzględniono również zmienne psychospołeczne, które były mierzone na skalach odpowiedzi typu skali Likerta. Należały do nich następujące zmienne:
• dystres psychiczny – GHQ,
• poszukiwanie wrażeń,
• impulsywność,
• częstość palenia papierosów,
• ocena, czy okres ograniczeń związanych z pandemią COVID-19 był dla respondenta trudny,
• ocena radzenia sobie z trudnościami związanymi z pandemią COVID-19,
• wsparcie i pozytywne relacje w rodzinie,
• częstość doświadczania dolegliwości bólowych w przypadku przyjmowania leków przeciwbólowych oraz częstość doświadczania braku energii w przypadku przyjmowania leków „na brak energii”.

Ze względu na wysoką korelację pomiędzy skalą GHQ a doświadczaniem negatywnych stanów emocjonalnych (rho Spearmana – 0,72) w modelu dotyczącym leków przyjmowanych z powodu negatywnych stanów emocjonalnych uwzględniono tylko GHQ.

Wielozmiennowe analizy regresji wymagały uzupełnienia braków w danych – w tym celu zastosowano metodę multiple imputation (MI), rekomendowaną w literaturze jako właściwy sposób poradzenia sobie z losowymi brakami danych^{39, 40}.

Do wszystkich analiz wykorzystano pakiet statystyczny SPSS 15.0 lub 27.0.

Wyniki

Zmiany w rozpowszechnieniu stosowania leków przeciwbólowych
W 2020 r. częste przyjmowanie, tj. przynajmniej 1–2 razy w ostatnim miesiącu, leków z powodu bólu głowy potwierdziło ok. 43 proc. badanych nastolatków (tabela 3).



W poprzednich dwóch rundach badań mokotowskich z lat 2012–2016 częste stosowanie farmaceutyków z tego powodu raportowała mniej więcej połowa respondentów. W ostatnim pomiarze odnotowano więc istotny spadek rozpowszechnienia leków przyjmowanych z powodu bólu głowy. Stwierdzono także spadek rozpowszechnienia leków stosowanych z powodu bólu brzucha – w 2020 r. częste przyjmowanie tych leków potwierdziło ok. 34 proc. badanych 15-latków. W poprzednich rundach badań mokotowskich odsetki uczniów potwierdzających używanie leków z powodu bólu brzucha oscylowały wokół 40 proc.

Tak jak w poprzednich pomiarach badania z 2020 r. wskazują, że po leki przeciwbólowe sięga znacznie więcej dziewcząt niż chłopców. W 2020 r. 52,7 proc. dziewcząt potwierdziło przyjmowanie leków z powodu bólu głowy oraz 54,2 proc. z powodu bólu brzucha, podczas gdy u chłopców te odsetki wynosiły odpowiednio 32,3 proc. i 12,7 proc. (różnice pomiędzy chłopcami i dziewczętami w obu przypadkach są istotne na poziomie p < 0,001). W 2020 r. odnotowano jednak istotny spadek odsetka dziewcząt sięgających często po leki z powodu bólu głowy oraz odsetka chłopców biorących często leki z powodu bólu brzucha.

Ze względu na znacznie większy niż w poprzednich rundach badań mokotowskich odsetek uczniów młodszych (respondenci poniżej 15. roku życia stanowili w 2020 r. ok. 37 proc. badanej próby) porównano rozpowszechnienie przyjmowania leków przeciwbólowych wśród 15-latków oraz 14-latków, nie odnotowano jednak istotnych różnic ze względu na wiek.

Zmiany w przyjmowaniu leków z powodu negatywnych stanów emocjonalnych oraz braku energii
W pomiarze z 2020 r. 10,3 proc. badanych 15-latków odpowiedziało w ankiecie, że często przyjmowało leki z powodu trudności w zasypianiu. Częste stosowanie leków z powodu zdenerwowania potwierdziło 10,1 proc. badanych 15-latków, a częste przyjmowanie leków z powodu przygnębienia i złego nastroju 6,4 proc. uczestników badań mokotowskich (tabela 4).



Rozpowszechnienie wśród młodzieży stosowania leków z powodu negatywnych stanów emocjonalnych w trzech kolejnych rundach badań mokotowskich w latach 2012–2020 utrzymywało się na zbliżonym poziomie. Stwierdzono jednak zmiany w porównaniach pomiędzy dziewczętami a chłopcami. W badaniach prowadzonych pomiędzy 2012 r. a 2016 r. przyjmowanie przynajmniej 1–2 razy w miesiącu leków z powodu negatywnych stanów emocjonalnych potwierdzało więcej dziewcząt niż chłopców. W 2020 r. nie odnotowano istotnych różnic pomiędzy dziewczętami i chłopcami w częstym stosowaniu leków uspokajających oraz przeciwdziałających przygnębieniu i złemu nastrojowi, jedynie nieco więcej dziewcząt potwierdziło częste sięganie po leki nasenne (7,6 proc. vs 13 proc., p – 0,022).

Nie stwierdzono też różnic w tym zakresie pomiędzy 14-letnimi a 15-letnimi respondentami badań mokotowskich zrealizowanych w 2020 r.

Przyjmowanie leków z powodu braku energii potwierdziło w 2020 r. ok. 8 proc. uczestników badań. W kolejnych rundach od 2012 r. odsetki nastolatków stosujących często leki „na brak energii” nie przekroczyły 11 proc., w żadnym z pomiarów nie stwierdzono też istotnych różnic pomiędzy dziewczętami a chłopcami.

Zmiany w doświadczaniu dolegliwości bólowych, negatywnych stanów emocjonalnych oraz braku energii
We wszystkich trzech omawianych rundach odsetki uczniów potwierdzających doświadczanie przynajmniej raz w ostatnim miesiącu dolegliwości bólowych, negatywnych stanów emocjonalnych oraz braku energii były wysokie i wahały się od ok. 42 proc. do nieco ponad 90 proc. (tabela 5).



Dziewczęta znacznie częściej niż chłopcy skarżyły się na wszystkie wymienione w ankiecie dolegliwości (wszystkie różnice osiągnęły poziom istotności na poziomie p < 0,001). Najwięcej uczniów doświadczało przygnębienia i złego nastroju, najmniej – szczególnie chłopców – skarżyło się na bóle brzucha. W ostatnim pomiarze odnotowano istotny wzrost odsetka uczniów, zwłaszcza dziewcząt, mających w ostatnim miesiącu trudności w zasypianiu. Ponadto w porównaniu z pomiarem z 2016 r. nieco więcej dziewcząt potwierdzało brak energii. Nie stwierdzono natomiast różnic pomiędzy 15-letnimi oraz 14-letnimi uczestnikami badań w 2020 r. w rozpowszechnieniu dolegliwości bólowych oraz negatywnych stanów emocjonalnych.

Analiza związków pomiędzy przyjmowaniem leków a wybranymi zmiennymi
Analizy regresji logistycznej wskazują na istnienie czynników, które zwiększają ryzyko przyjmowania leków, przy kontrolowaniu czynników socjodemograficznych (płci, składu rodziny respondentów oraz wykształcenia rodziców). Czynnikiem zwiększającym ryzyko częstego sięgania po leki z powodu bólu głowy okazała się płeć żeńska (OR 1,44, 95 proc. CI: 1,04–1,99), a także doświadczanie bólu głowy w ostatnim miesiącu (OR 2,48, 95 proc. CI: 2,11–2,93) (tabela 6).



Czynnikami zwiększającymi ryzyko przyjmowania leków z powodu bólu brzucha była płeć żeńska (OR 4,26, 95 proc. CI: 2,91–6,25), doświadczanie bólu brzucha w ostatnim miesiącu (OR 2,20, 95 proc. CI: 1,84–2,63), skłonność do poszukiwania wrażeń (OR 1,30, 95 proc. CI: 1,04–1,62), impulsywność (OR 1,54, 95 proc. CI: 1,08–2,18), a także wsparcie i pozytywne relacje w rodzinie (OR 1,41, 95 proc. CI: 1,02–1,96). Czynnikami zwiększającymi ryzyko sięgania po leki z powodu negatywnych stanów emocjonalnych były: dystres psychiczny (OR 1,79, 95 proc. CI: 1,30–2,45), skłonność do poszukiwania wrażeń (OR 1,42, 95 proc. CI: 1,14–1,79) oraz poczucie trudności w radzeniu sobie z ograniczeniami związanymi z pandemią (OR 1,27, 95 proc. CI: 1,04–1,56).

Okazało się także, że czynnikiem zwiększającym ryzyko stosowania tych leków było palenie papierosów, zależność ta była jednak na granicy istotności statystycznej (p – 0,053).

Czynnikami zwiększającymi ryzyko stosowania leków z powodu braku energii były dystres psychiczny (OR 2,05, 95 proc. CI: 1,41–2,96) i skłonność do poszukiwania wrażeń (OR 1,78, 95 proc. CI: 1,39–2,27).

Analizy wskazują także na wykształcenie rodziców jako czynnik zmniejszający ryzyko stosowania leków. U uczniów rodziców z wyższym wykształceniem występowało mniejsze ryzyko sięgania po leki z powodu trudności w zasypianiu, zdenerwowania, przygnębienia i złego nastroju (OR 0,52, 95 proc. CI: 0,35–0,77) oraz z powodu braku energii (OR 0,51, 95 proc. CI: 0,32–0,82). W przypadku leków przyjmowanych z powodu bólu brzucha czynnikiem zmniejszającym ryzyko było wychowywanie się w pełnej rodzinie (OR 0,66, 95 proc. CI: 0,44–0,98).

Ocena bieżącego okresu pandemii jako trudnego dla badanych uczniów okazała się nie mieć znaczenia jako czynnik wyjaśniający używanie leków, dlatego zmiennej tej nie ma w tabeli 6 prezentującej wyniki regresji.

Omówienie
W ostatniej rundzie badań mokotowskich, zrealizowanej z warunkach pandemii COVID-19, odnotowaliśmy wśród 15-letniej młodzieży z Warszawy spadek rozpowszechnienia stosowania leków przeciwbólowych. Pomiędzy 2016 r. a 2020 r. zmniejszyły się odsetki dziewcząt potwierdzających przyjmowanie w ostatnim miesiącu leków z powodu bólu głowy (o 8,5 punktu procentowego) oraz odsetki chłopców potwierdzających przyjmowanie leków z powodu bólu brzucha (o ok. 9 punktów procentowych).

Nie stwierdzono natomiast zmian w częstości doświadczania przez badaną młodzież dolegliwości bólowych. Pewnych wskazówek pozwalających częściowo wyjaśnić te wyniki dostarczają badania jakościowe zrealizowane już kilkanaście lat temu przez badaczy z Danii. Przeprowadzone wtedy wywiady z młodymi kobietami wskazywały, że leki przeciwbólowe pełnią funkcje wykraczające poza łagodzenie bólu głowy. Ból jest czynnikiem, który nie sprzyja skupieniu się na nauce – lek przeciwbólowy traktowany był więc jako narzędzie służące poprawie koncentracji. Ponadto ból głowy był postrzegany przez uczestniczki badań jako czynnik utrudniający kontakty społeczne, więc przyjęcie leku umożliwiało aktywne włączenie się w życie towarzyskie⁴¹. Wprowadzenie obostrzeń z powodu pandemii wymusiło zmianę sposobu nauczania oraz wpłynęło na ograniczenie kontaktów społecznych, niewykluczone więc, że leki przeciwbólowe – przynajmniej dla części nastoletnich dziewcząt – stały się mniej potrzebne. Można także postawić hipotezę, że podobny mechanizm miał wpływ na spadek odsetka chłopców stosujących leki z powodu bólu brzucha – w tym wypadku mogło to być związane z brakiem konieczności chodzenia do szkoły i mniejszym stresem. Wyjaśnienie to, rzecz jasna, nie odnosi się do przyjmowania leków z powodu bólu brzucha przez dziewczęta, które sięgają po takie farmaceutyki za sprawą comiesięcznych bólów menstruacyjnych.

W pomiarze z 2020 r. nie odnotowano istotnych zmian w odsetkach 15-latków stosujących w ostatnim miesiącu leki z powodu negatywnych stanów emocjonalnych, takich jak trudności w zasypianiu, zdenerwowanie oraz przygnębienie i zły nastrój. Po wymienione leki sięgało w ostatnim miesiącu przed badaniem ok. 10 proc. uczniów. W porównaniu z pomiarem przeprowadzonym w 2016 r. wzrosły natomiast istotnie odsetki nastolatków, zwłaszcza dziewcząt, którzy doświadczali w ostatnim miesiącu problemów z zasypianiem. Badania dotyczące wpływu katastrof, zarówno naturalnych, jak i tych, które są powodowane przez ludzi, wskazywały, że stres związany z takimi doświadczeniami może powodować u nastolatków dyskretne symptomy zaburzeń zdrowia psychicznego, m.in. problemy z zasypianiem⁴². Można więc przypuszczać, że wzrost odsetka nastolatków potwierdzających problemy ze snem miał związek z COVID-19 i konsekwencjami pandemii odczuwanymi przez młodzież.

Nie wpłynęło to jednak na zwiększenie zapotrzebowania młodzieży na leki nasenne. Należy tu podkreślić, że odsetki młodych ludzi odczuwających dolegliwości bólowe czy negatywne stany emocjonalne są znacznie wyższe niż odsetki tych, którzy stosują z tego powodu leki. Wskazuje to, że nastoletnia młodzież wykorzystuje także inne niż sięganie po leki metody radzenia sobie z dolegliwościami zdrowia somatycznego i psychicznego^{5, 43}.

Ogólnie rzecz ujmując, dolegliwości bólowe oraz negatywne stany emocjonalne są częste wśród warszawskich 15-latków. W ostatnim miesiącu przed badaniem tych problemów zdrowotnych doświadczała przynajmniej połowa badanych dziewcząt i chłopców, przy czym problemy te są znacznie częściej udziałem dziewcząt. Wynik ten nie jest zaskakujący, wiele badań wskazuje bowiem, że kobiety znacznie częściej niż mężczyźni skarżą się na różnego rodzaju dolegliwości somatyczne i psychiczne^{5, 9, 31, 44–47}.

Co więcej, kobiety są bardziej skłonne szukać pomocy medycznej, nawet w przypadku błahych czy przejściowych problemów zdrowotnych⁴⁴. W konsekwencji znacznie częściej niż mężczyźni sięgają po leki, wyniki badań wskazują zaś, że dotyczy to zarówno dorosłych kobiet, jak i nastolatek^{2–13, 48, 49}. Badania dotyczące stosowania leków, w tym badania mokotowskie z lat 2004–2016, wskazywały także, iż po leki uspokajające, nasenne oraz przeciwdziałające przygnębieniu i złemu nastrojowi sięga więcej dziewcząt niż chłopców^{2, 16}.

W ostatnim pomiarze z 2020 r. różnice pomiędzy dziewczętami i chłopcami w rozpowszechnieniu przyjmowania leków z powodu negatywnych stanów emocjonalnych uległy zatarciu. Trudno jednak ocenić, na ile, i czy w ogóle, jest to wynikiem pandemii.

Znaczenie czynnika, jakim jest płeć badanych, znalazło swoje odzwierciedlenie w wynikach regresji. Okazało się ponadto, co wydaje się oczywiste, że czynnikami sprzyjającymi sięganiu po leki z powodu bólu głowy oraz bólu brzucha było doświadczanie tych dolegliwości.

Kolejnym spodziewanym wynikiem był związek pomiędzy stosowaniem leków nasennych, uspokajających i przeciwdziałających przygnębieniu i złemu nastrojowi a stanem zdrowia psychicznego. Potwierdzono związek pomiędzy przyjmowaniem tych leków a dystresem psychicznym mierzonym skalą GHQ. Pogorszenie stanu zdrowia psychicznego (dystres) było także czynnikiem sprzyjającym stosowaniu leków z powodu braku energii. Okazało się ponadto, że po leki z powodu negatywnych stanów emocjonalnych byli bardziej skłonni sięgać uczestnicy badań, którzy mieli poczucie nie najlepszego radzenia sobie z restrykcjami i ograniczeniami związanymi z pandemią. Stanowi to potwierdzenie wcześniejszych badań wskazujących, że kompetencje i umiejętności życiowe młodzieży stanowią istotny czynnik chroniący w przypadku doświadczania stresu związanego z epidemią – w tym przypadku epidemią SARS w 2003 r. w Chinach²⁷.

Interesującym wynikiem jest natomiast związek pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a sięganiem po leki przyjmowane z powodu trudności w zasypianiu, zdenerwowania czy przygnębienia, braku energii i związek pomiędzy impulsywnością a używaniem leków z powodu bólu brzucha. Jak wspomniano we wstępie, istnieją badania wskazujące na związek pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a nieprawidłowym stosowaniem leków stymulujących, a także impulsywnością a nieprawidłowym stosowaniem leków uspokajających i leków przeciwbólowych (opioidów) oraz leków stymulujących¹⁴. Autorzy przytaczanej publikacji dowodzą, że zapotrzebowanie na mocne wrażenia sprzyja sięganiu po stymulanty, natomiast osoby impulsywne mają problemy z kontrolowaniem zachowania w obliczu możliwości uzyskania natychmiastowej nagrody – stąd skłonność do sięgania po leki o rozmaitym działaniu. Omawiane badania prowadzone były wśród osób starszych niż uczestnicy badań mokotowskich, mianowicie studentów wyższych uczelni w wieku 17–24 lata. Przede wszystkim jednak dotyczyły wyłącznie leków dostępnych z zalecenia lekarza¹⁴. Wcześniejsze badania mokotowskie wskazują natomiast, że młodzież stosuje najczęściej leki dostępne bez zalecenia lekarza, takie jak ziołowe preparaty uspokajające czy nasenne, a farmaceutyki przyjmowane z powodu braku energii to głównie witaminy i preparaty witaminowo-mineralne oraz napoje energetyzujące, które raczej nie dostarczają wielu mocnych wrażeń². Kwestia związku pomiędzy przyjmowaniem leków a takimi cechami osobowości, jak skłonność do podejmowania ryzyka i impulsywność, wymaga dalszych badań.

Przeprowadzone analizy potwierdziły związek (choć na granicy istotności statystycznej) pomiędzy przyjmowaniem leków z powodu negatywnych stanów emocjonalnych a paleniem tytoniu. Związki pomiędzy stosowaniem leków, w tym leków dostępnych bez recepty, a sięganiem przez młodzież po tytoń stwierdzono także w innych badaniach^{4, 15, 17}. Autorzy tych badań sugerują, że stosowanie leków może być przejawem niezbyt zdrowego stylu życia⁴.

Badania mokotowskie przeprowadzone w warunkach pandemii COVID-19 nie potwierdziły, że czynnikiem ograniczającym ryzyko sięgania po leki jest wsparcie i pozytywne relacje w rodzinie – przeciwnie, okazało się, że czynnik ten sprzyjał stosowaniu leków przyjmowanych z powodu bólu brzucha. Wsparcie rodziców jako czynnik chroniący młodzież przed problemami psychicznymi związanymi z doświadczaniem stresu, w tym stresu będącego efektem epidemii i katastrof, potwierdzono już w wielu wcześniejszych badaniach, zwłaszcza w badaniach poświęconych fenomenowi resilience^{50, 51}. Wyjaśnieniem stwierdzonej w naszych badaniach zależności może być fakt, że to rodzice (głównie matki) najczęściej podają swoim dzieciom rozmaite leki oraz są postrzegani przez nastolatków jako najważniejsze w tej materii źródło wiedzy i porady^{5, 7}. Wyrazem wsparcia rodziców dla dziecka, które doświadcza dolegliwości bólowych czy innych problemów zdrowotnych, może być właśnie podawanie leków.

Czynnikiem związanym z sięganiem po leki okazało się wykształcenie rodziców. Respondenci, którzy raportowali, że ich rodzice mają wykształcenie wyższe, byli mniej skłonni sięgać po leki z powodu negatywnych stanów emocjonalnych oraz braku energii. Badania dotyczące związku pomiędzy statusem socjoekonomicznym a przyjmowaniem leków przynoszą dotąd mieszane rezultaty. W badaniach duńskich prowadzonych w ramach projektu HBSC stwierdzono, że uczniowie pochodzący z rodzin o niższym statusie socjoekonomicznym, ocenianym na podstawie zawodu wykonywanego przez rodziców, częściej sięgali po leki niż ich rówieśnicy z rodzin o wyższym statusie¹⁸.

Podobnie w innych duńskich badaniach okazało się, że używanie leków w ogóle, w tym leków dostępnych bez recepty, wiązało się z niskimi dochodami rodziny, natomiast przyjmowanie leków z powodu problemów natury psychicznej, które można dostać tylko na receptę, wiązało się z niższym wykształceniem rodziców¹⁹. Autorzy przytaczanych badań dowodzą, że radzenie sobie z problemami zdrowotnymi, w tym problemami zdrowia psychicznego, za pomocą leków jest częściej stosowane w rodzinach uboższych, dysponujących ograniczonymi zasobami^{18, 19}. Z kolei w badaniach niemieckich dotyczących przyjmowania leków przez 15-letnią młodzież stwierdzono, że wyższe wykształcenie matek wiązało się z częstszym przyjmowaniem przez ich dzieci leków dostępnych bez recepty – w przeciwieństwie do prac autorów duńskich, respondentami w tych badaniach były matki, a nie nastoletnia młodzież²⁰.

Badania dotyczące związków pomiędzy statusem socjoekonomicznym a przyjmowaniem leków przez młodzież prowadzone były w różnych populacjach, wykorzystywano w nich różne miary pozycji społeczno-ekonomicznej oraz stosowania leków – stąd zróżnicowane wyniki. Badacze sugerują także, że społeczne nierówności w zdrowiu mogą ujawniać się w wieku dorosłym lub rozwijać przez całe życie – stąd niejednoznaczne wyniki badań wśród dzieci i nastolatków¹⁸.

Ograniczenia badań
W badaniu wzięła udział niewielka – choć dobrana losowo – grupa uczniów ze szkół ponadpodstawowych z trzech dzielnic Warszawy. W związku z tym nie można uogólniać uzyskanych wyników badań na całą populację warszawskich 14–15-latków. Badania miały charakter przekrojowy, nie można więc uznać, że dokumentują zależności przyczynowo-skutkowe. Z kolei wykorzystanie ankiety, w której respondent opisuje własne zachowania, obarczone jest błędem pomiaru wynikającym z niedoskonałości tej metody badawczej. Ponadto niektóre z pytań ankietowych dotyczyły drażliwych kwestii, takich jak używanie substancji psychoaktywnych czy problemy zdrowia psychicznego. Aby zachęcić do szczerych odpowiedzi, uczestnicy zostali zapewnieni o całkowitej anonimowości badań, podkreślano także dobrowolność udziału w badaniach i ich poufny charakter. Wreszcie badania prowadzone były online, w warunkach nauki zdalnej, wymuszonej pandemią COVID-19. Utrudniło to dostęp do potencjalnych respondentów, ponieważ dyrektorzy części wylosowanych szkół odmówili udziału w badaniu ze względu na trudności organizacyjne. Poza tym wymusiło to w niektórych przypadkach rezygnację z przestrzeganej od zawsze przez zespół badawczy zasady niewłączania nauczycieli w proces zbierania danych (jak już wspominano, w niektórych klasach nauczyciel lub wychowawca sam udostępniał uczniom link do ankiety poprzez platformę Microsoft Teams).

Wszystkie te okoliczności niewątpliwie ograniczają porównywalność pomiaru z 2020 r. z poprzednimi rundami badań mokotowskich. Wpływ czynników związanych z prowadzeniem badań z wykorzystaniem ankiety w formie elektronicznej, bez bezpośredniego kontaktu ankietera z klasą, a także uczniów między sobą, jest trudny do oszacowania.

Wnioski
Znacząca grupa nastolatków sięga po leki, zwłaszcza przeciwbólowe, w celu samoleczenia dolegliwości somatycznych i psychicznych. Sprzyja temu wiele czynników, niniejsze badania wskazują zaś, że jednymi z takich czynników są dystres psychiczny oraz cechy osobowościowe, szczególnie skłonność do poszukiwania wrażeń. Doskonalenie kompetencji młodzieży pozwalających właściwie dbać o zdrowie psychiczne i somatyczne, w tym umiejętności radzenia sobie ze stresem, powinno być przedmiotem działań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki. Szczególnie że, jak wskazuje wiele badań, młodzi ludzie dość wysoko oceniają swoje kompetencje w zakresie stosowania leków, niestety nie idzie to w parze z wiedzą oraz umiejętnością bezpiecznego stosowania leków^{5, 17}.

Artykuł został przygotowany w ramach tematu statutowego Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na lata 2020–2022: „Badania mokotowskie 2020. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego wśród 15-letniej młodzieży”. Projekt uzyskał zgodę Komisji Bioetycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie – uchwała nr 18/2012. Pozwolenie na prowadzenie badań zostało przedłużone do 14 czerwca 2022 r. pismem przewodniczącej komisji z 10 września 2020 r.

Piśmiennictwo:
1. Ostaszewski K, Pisarska A. Metodologia badań mokotowskich. In: Ostaszewski K (ed.), Bobrowski K, Borucka A, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A, Biechowska D, et al. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych, problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2004–2016. Badania ukraińskie, obwód lwowski 2016. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2017, p. 9-19.
2. Pisarska A. Samoleczenie się 15-letniej młodzieży. In: Ostaszewski K (ed.), Bobrowski K, Borucka A, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A, Biechowska D, et al. Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych, problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży. Badania mokotowskie 2004–2016. Badania ukraińskie, obwód lwowski 2016. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2017, p. 77-96.
3. Hansen EH, Holstein BE, Due P, Currie CE. International survey of self-reported medicine use among adolescents. Ann Pharmacother 2003, 37: 361-66.
4. Morales-Suárez-Varela M, Llopis-González A, Caamaño-Isorna F, Gimeno-Clemente N, Ruiz-Rojo E, Rojo-Moreno L. Adolescents in Spain: use of medicines and adolescent lifestyles. Pharm World Sci 2009, 31: 656-63.
5. Fouladbakhsh JM, Vallerand AH, Jenuwine ES. Self-treatment of pain among adolescents in an urban community. Pain Management Nursing 2012, 13: 80-93.
6. Shehnaz SI, Agarwal AK, Khan N. A systematic review of self-medication practices among adolescents. J Adolesc Health 2014, 55: 467-83.
7. Pisarska A. Stosowanie leków a samoocena zdrowia warszawskich gimnazjalistów. Alkoholizm i Narkomania 2010, 23(1): 51-71.
8. Gualano MR, Bert F, Passi S, Stillo M, Galis V, Manzoli L, et al. Use of self-medication among adolescents: a systematic review and meta-analysis. Eur J Public Health 2015, 25(3): 444-50. DOI: https://doi.org/10.1093/eurpub/cku207.
9. Woynarowska B, Lutze I, Mazur J. Zmiany w zdrowiu i samopoczuciu psychospołecznym młodzieży szkolnej w okresie transformacji ustrojowej. Przegląd Pediatryczny 2002, 32(3): 218-22.
10. Dyb G, Holmen TL, Zwart JA. Analgesic overuse among adolescents with headache: the Head-HUNT-Youth Study. Neurology 2006, 66: 198-201.
11. Du Y, Knopf H. Self-medication among children and adolescents in Germany: results of the National Health Survey for Children and Adolescents (KiGGS). Br J Clin Pharmacol 2009, 68(4): 599-608. DOI: 10.1111/j.1365-2125.2009.03477.x.
12. Ledoux S, Choquet M, Manfredi R. Self-reported use of drugs for sleep or distress among French adolescents. J Adolesc Health 1994, 15(6): 495-502. DOI: 10.1016/1054-139x(94)90498-r.
13. Dengler R, Roberts H. Adolescents’ use of prescribed drugs and over-the-counter preparations. J Public Health Med 1996, 18(4): 437-42.
14. Chinneck A, Thompson K, Mahu IT, Davis-MacNevin P, Dobson K, Stewart SH. Personality and prescription drug use/misuse among first year undergraduates. Addict Behav 2018, 87: 122-30. DOI: 10.1016/j.addbeh.2018.07.001.
15. Andersen A, Holstein BE, Hansen EH. Is medicine use in adolescence risk behavior? Cross-sectional survey of school-aged children from 11 to 15. J Adolesc Health 2006, 39: 362-6.
16. Pisarska A, Ostaszewski K. Medicine use among Warsaw ninth-grade students. Drugs: Education, Prevention and Policy 2011, 18(5): 361-70.
17. Lee CH, Chang FC, Hsu SD, Chi HY, Huang LJ, Yeh MK. Inappropriate self-medication among adolescents and its association with lower medication literacy and substance use. PLoS One 2017, 12(12): e0189199. DOI: https://doi.org/ 10.1371/journal.pone.0189199.
18. Holstein BE, Hansen EH, Due P. Social class variation in medicine use among adolescents. Eur J Public Health 2004, 14(1): 49-52.
19. Kirkeby MJ, Hansen CD, Andersen JH. Socio-economic differences in use of prescribed and over-the-counter medicine for pain and psychological problems among Danish adolescents – a longitudinal study. Eur J Pediatr 2014, 173: 1147-55. DOI: https://doi. org/10.1007/s00431-014-2294-6.
20. Italia S, Brand H, Heinrich J, Berdel D, von Berg A, Wolfenstetter SB. Utilization of self-medication and prescription drugs among 15-year-old children from the German GINIplus birth cohort. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2015, 24(11): 1133-43. DOI: 10.1002/pds.3829.
21. Hawke LD, Barbic SP, Voineskos A, Szatmari P, Cleverley K, Hayes E, et al. Impacts of COVID-19 on youth mental health, substance use, and well-being: a rapid survey of clinical and community samples. Can J Psychiatry 2020, 65(10): 701-9. DOI: 10.1177/0706743720940562.
22. Jiao WY, Wang LN, Liu J, Fang SF, Jiao FY, Pettoello-Mantovani M, Somekh E. Behavioral and emotional disorders in children during the COVID-19. Epidemic J Pediatr 2020, 221: 264-6.e1. DOI: 10.1016/j.jpeds.2020.03.013.
23. Singh S, Roy D, Sinha K, Parveen S, Sharma G, Joshi G. Impact of COVID-19 and lockdown on mental health of children and adolescents: a narrative review with recommendations. Psychiatry Res 2020, 293: 113429. DOI: 10.1016/j.psychres.2020.113429.
24. Guessoum SB, Lachal J, Radjack R, Carretier E, Minassian S, Benoit L, Moro MR. Adolescent psychiatric disorders during the COVID-19 pandemic and lockdown. Psychiatry Res 2020, 291: 113264. DOI: 10.1016/j.psychres.2020.113264.
25. Cao W, Fang Z, Hou G, Han M, Xu X, Dong J, Zheng J. The psychological impact of the COVID-19 epidemic on college students in China. Psychiatry Res 2020, 287: 112934. DOI: 10.1016/j.psychres.2020.112934.
26. Ma Z, Zhao J, Li Y, Chen D, Wang T, Zhang Z, et al. Mental health problems and correlates among 746 217 college students during the coronavirus disease 2019 outbreak in China. Epidemiol Psychiatr Sci 2020, 29: e181. DOI: 10.1017/S2045796020000931.
27. Main A, Zhou Q, Ma Y, Luecken LJ, Liu X. Relations of SARS-related stressors and coping to Chinese college students’ psychological adjustment during the 2003 Beijing SARS epidemic. J Couns Psychol 2011, 58(3): 410-23. DOI: 10.1037/a0023632. PMID: 21574694.
28. Ingoglia C. COVID-19 and youth substance use: we need more than good intentions. J Behav Health Serv Res 2021, 48: 1-3. DOI: https://doi.org/10.1007/s11414-020-09739-9.
29. Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol, nikotyna) przez 15-letnią młodzież w czasie pandemii – porównanie z wcześniejszym okresem. Badania mokotowskie 2016–2020. Konferencja prezentująca wyniki badań „mokotowskich” oraz wymianę doświadczeń w zakresie lokalnych strategii profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Państwowa Agencja Rozwiązania Problemów Alkoholowych, Lwów (Ukraina), 8–9.12.2021.
30. Pisarska A, Ostaszewski K. Stosowanie wybranych leków przez 15-letnich uczniów szkół warszawskich. Alkoholizm i Narkomania 2006, 19(1): 53-70.
31. Mazur J. Dolegliwości subiektywne. In: Mazur J (ed.). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, 2015. http://www.imid. med.pl/images/do-pobrania/Zdrowie_i_zachowania_zdrowotne_www.pdf (Accessed:28.07.2022).
32. Wolniewicz-Grzelak B, Ostaszewski K. Badanie środowisk szkolnych w zakresie zagrożenia uzależnieniem od środków odurzających. Biuletyn Instytutu Psychoneurologicznego 1983, 4(52): 68-82.
33. Adlaf EM, Paglia A. The mental health and well-being of Ontario students. Findings from the OSDUS. Toronto: Centre for Addiction and Mental Health, 2001.
34. Goldberg DP. Manual of the General Health Questionnaire. Windsor, England: NFER Publishing, 1978.
35. Frączek A, Stępień E. Kwestionariusz Ty i Zdrowie. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1991.
36. Porzak R. Profilaktyka w szkole. Lublin: Fundacja „Masz Szansę”, 2019.
37. Hellandsjo Bu ET, Watten RG, Foxcroft DR, Ingebrigtsen JE, Relling G. Teenage alcohol and intoxication debut: the impact of family socialization factors, living area and participation in organized sports. Alcohol 2002, 37(1): 74-80.
38. Okulicz-Kozaryn A, Raduj J. Wsparcie, kontrola i inne zachowania rodziców związane z piciem alkoholu przez dorastających. In: Ostaszewski K (ed.). Monitorowanie zachowań ryzykownych i problemów zdrowia psychicznego młodzieży. Badania mokotowskie 2012. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2013, p. 106-19.
39. Graham J. Missing data analysis: making it work in the real word. Annu Rev Psychol 2009, 60: 549-76.
40. Moczko J. Wnioskowanie statystyczne w przypadku występowania brakujących danych. Przegl Lek 2012, 69(10): 1035-9.
41. Hansen DL, Hansen EH, Holstein BE. Using analgesics as a tools: young women’s treatment for headache. Qual Health Res 2008, 18: 234-43.
42. Douglas P, Douglas D, Douglas K, Harrigan D, Douglas K. Preparing for pandemic influenza and its aftermath: mental health issues considered. Int J Emerg Ment Health 2009, 11: 137-44.
43. Lagerløv P, Rosvold EO, Holager T, Helseth S. How adolescents experience and cope with pain in daily life: A qualitative study on ways to cope and the use of over-the-counter analgesics. BMJ Open 2016, 6: e01184.
44. Wool CA, Barsky AJ. Do women somatize more than men? Psychosomatics 1994, 35: 445-52.
45. Gobina I, Välimaa R, Tynjälä J, Villberg J, Villerusa A, Iannotti RI, et al. The medicine use and corresponding subjective health complaints among adolescents, a cross-national survey. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2011, 40(4): 424-31.
46. Ottová-Jordan V, Smith ORF, Augustine L, Gobina I, Rathmann K, Torsheim T, et al. Trends in health complaints from 2002 to 2010 in 34 countries and their association with health behaviours and social context factors at individual and macro-level. Eur J Public Health 2015, 25 (Suppl 2): 83-9. DOI: https://doi.org/10.1093/eurpub/ckv033.
47. Cavallo F, Dalmasso P, Ottová-Jordan V, Brooks F, Mazur J, Välimaa R, et al. Trends in self-rated health in European and North-American adolescents from 2002 to 2010 in 32 countries. Eur J Public Health 2015, 25 (Suppl 2): 13-5. DOI: https://doi.org/10.1093/eurpub/ckv014.
48. Holstein BE, Andersen A, Fotiou A, Gobina I, Godetu E, Holme Hansen E, et al. Adolescents’ medicine use for headache: secular trends in 20 countries from 1986 to 2010. Eur J Public Health 2015, 25 (Suppl 2): 76-9. DOI: https://doi.org/10.1093/eurpub/ckv035.
49. Estancial Fernandes CS, de Azevedo RCS, Goldbaum M, Barros MBA. Psychotropic use patterns: Are there differences between men and women? PLoS One 2018, 13(11): e0207921. DOI: 10.1371/journal.pone.0207921.
50. Cobham VE, McDermott B, Haslam D, Sanders MR. The role of parents, parenting and the family environment in children’s post-disaster mental health. Curr Psychiatry Rep 2016, 18(6): 53. DOI: 10.1007/s11920-016-0691-4. PMID: 27086314.
51. Masten AS. Resilience theory and research on children and families: past, present, and promise. Journal of Family Theory & Review 2018, 10(1): 12-31. DOI: https://doi.org/10.1111/jftr.12255.

Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 2/2022.

Przeczytaj także: „Psychospołeczne i pandemiczne uwarunkowania używania substancji psychoaktywnych przez młodzież” i „Nastolatek z depresją – jak mu pomóc”.