Czynniki ryzyka pancytopenii związanej ze stosowaniem metotreksatu

Retrospektywna analiza 46 przypadków pancytopenii wywołanej metotreksatem (MTX), stosowanym w zakresie dawek rutynowo zalecanych w reumatologii, wykazała wśród głównych czynników ryzyka wystąpienia powikłań hematologicznych hypoalbuminemię, upośledzenie funkcji nerek, brak suplementacji kwasu foliowego oraz niewłaściwe dawkowanie leku. Stopień nasilenia leukopenii był głównym czynnikiem wpływającym na rokowanie i ryzyko śmiertelności chorych.

Najczęstszą manifestacją kliniczną pancytopenii w omawianym badaniu były zapalenie błony śluzowej jamy ustnej (37/46), gorączka (24/46) oraz biegunka (12/46). Rzadziej obserwowano krwawienia z dziąseł i zmiany skórne. Wystąpienie pancytopenii wywołanej stosowaniem MTX związane było z wysoką śmiertelnością wynoszącą ponad 28%, co jest zgodne z wcześniejszymi doniesieniami literaturowymi. Spośród 13 odnotowanych przypadków zgonów, 12 chorych miało pancytopenię definiowaną jako ciężką, z liczbą leukocytów <1000/mm3. To właśnie poziom leukocytów w chwili rozpoznania był najistotniejszym czynnikiem wpływającym na śmiertelność. Główną przyczyną zgonu była posocznica. W omawianej populacji chorych średnia dawka MTX wynosiła 10mg/tydzień (7,5-20mg/tydzień), a średnia dawka kumulacyjna 750mg (90mg-2080mg). Czas trwania terapii MTX wynosił od 2 do 28 miesięcy (średnio 11 miesięcy).

Pancytopenia w przebiegu leczenia MTX może być wynikiem reakcji idiosynkrazji (objawy występują w krótkim czasie po włączeniu leku) lub toksycznego działania leku na szpik (objawy pojawiają się w późniejszym okresie, związane są z dużą dawką kumulacyjną). Jak wykazały wcześniejsze doniesienia ryzyko cytopenii może być związane z polimorfizmem genów C677T i 1298AA. Autorzy publikacji zwracają ponadto uwagę, że ryzyko działań niepożądanych MTX, potęguje jednoczesne przyjmowanie innych powszechnie stosowanych leków (między innymi kwasu acetylosalicylowego, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, fenytoiny, cyklosporyny, ciprofloksacyny, doxycykliny, omeprazolu), które w różnym mechanizmie wpływają na metabolizm i eliminację MTX.