Jakość życia pacjentów z nowotworami
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 01.09.2022
Źródło: Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej/Piotr Jarzynkowski, Renata Piotrkowska, Adriana Witkowska, Wioletta Mędrzycka-Dąbrowska
Działy:
Aktualności w Onkologia
Aktualności
Publikujemy wyniki badania, którego celem była ocena jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii i radioterapii. Uczestniczyło w nim 100 pacjentów poddanych chemioterapii, radioterapii bądź chemio- i radioterapii z jednego z trójmiejskich szpitali.
Artykuł Piotra Jarzynkowskiego i Renaty Piotrkowskiej z Zakładu Pielęgniarstwa Chirurgicznego Instytutu Pielęgniarstwa i Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Adriany Witkowskiej z Kliniki Onkologii i Radioterapii Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku, Wioletty Mędrzyckiej-Dąbrowskiej z Zakładu Pielęgniarstwa Anestezjologicznego i Intensywnej Opieki Instytutu Pielęgniarstwa i Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego:
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jakość życia QoL (Quality of Life) definiowana jest jako indywidualne postrzeganie życia, wartości, celów, norm i zainteresowań w ramach kultury 1. QoL jest coraz częściej wykorzystywana jako główny miernik wyników w badaniach oceniających skuteczność leczenia. Dane dotyczące jakości życia można wykorzystać do zidentyfikowania charakteru i zakresu problemów, jakich doświadczają pacjenci, i które mają istotne znaczenie dla wysiłków zmierzających określeniu oczekiwanych potrzeb pacjentów 2. Wysoka zachorowalność i nasilone objawy choroby nowotworowej mają znaczący wpływ na jakość życia pacjentów. Nieodpowiednie zarządzanie objawami może utrudniać wykonywanie codziennych czynności danej osoby 3. Leczenie objawów pomaga złagodzić cierpienie i poprawić jakość życia. Większe obciążenie objawami wiąże się z wyższym poziomem cierpienia emocjonalnego oraz słabym funkcjonowaniem fizycznym i społecznym oraz ogólnym stanem zdrowia 4, 5. Trudność w leczeniu raka polega na tym, że nie jest to pojedyncza choroba, ale grupa chorób. W sumie istnieje ponad 100 różnych rodzajów nowotworów. Przyczyny powstawania nowotworów są różne, więc żadna strategia nie może im zapobiec. Podobnie, różne nowotwory reagują na różne metody leczenia, więc żadne leczenie nie może wyleczyć ich wszystkich. Leczenie raka jest dodatkowo skomplikowane ze względu na styl życia chorych, ich postawę oraz fizjologię 6.
Cel pracy
Celem pracy była ocena jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii i radioterapii.
Materiał i metody
Przebadano 100 pacjentów leczonych metodą chemioterpii, radioterapii bądź chemio- i radioterapii z jednego z trójmiejskich szpitali. Badania zostały przeprowadzone za pomocą standaryzowanego kwestionariusza EORTC QLQ-C30 version 3.0 oraz kwestionariusza własnego autorstwa pozwalającego na zebranie danych społeczno-demograficznych. Przeprowadzono analizy statystyczne przy użyciu pakietu IBM SPSS Statistics 25 oraz arkusza kalkulacyjnego Excel 2016. Przy ich użyciu wykonano analizę statystyk opisowych wraz z testem Kołmogorowa-Smirnowa, testy Kruskala-Wallisa, testy U Manna-Whitneya oraz analizy korelacji rangowej ρ Spearmana. Za poziom istotności uznano klasyczny próg α = 0,05.
Wyniki
W badaniu wzięło udział 100 osób, w tym 40 kobiet i 60 mężczyzn, z czego 38 badanych zamieszkiwało tereny wiejskie, a 62 osoby były mieszkańcami miast. Wyższe wykształcenie posiadały 32 osoby, 28 osób średnie, 24 zawodowe i 16 osób podstawowe. Rozkład wieku badanych obrazuje rycina 1. Poszczególne kategorie wiekowe były stosunkowo równoliczne, przy czym najmniej, bo jedynie siedem osób, odnotowano w najmłodszej grupie wiekowej.
Spośród przebadanych osób aż 94 miało historię nowotworu w rodzinie, u 47 osób w leczeniu zastosowano samą radioterapię, 32 osoby miały samą chemioterapię zaś 21 osób miało stosowane obydwa rodzaje terapii.
W pierwszej części badań obliczono podstawowe statystyki opisowe badanych zmiennych ilościowych wraz z testami Kołmogorowa-Smirnowa, sprawdzającymi normalność rozkładów badanych zmiennych ilościowych. Jak można zauważyć w tabeli 1, w zakresie wszystkich badanych zmiennych odnotowano rozkład odmienny od rozkładu Gaussa. W takiej sytuacji wskazana była dodatkowa weryfikacja wartości skośności rozkładu badanych zmiennych. Jeśli mieści się ona w przedziale ±2, można przyjąć, że rozkład badanej zmiennej nie jest znacząco asymetryczny względem średniej. Taką wartość odnotowano w przypadku wszystkich objętych analizami zmiennych. Z tego względu postanowiono, że wykonywane będą analizy statystyczne przy użyciu testów parametrycznych, przy spełnieniu pozostałych ich założeń.
W kolejnej części badań sprawdzono, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych od płci. Jak widać w tabeli 2, odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Ogólny stan zdrowia badanych kobiet był wyższy w porównaniu z poziomem tej zmiennej w grupie mężczyzn.
Następnie sprawdzono, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych w zależności od wieku. Wiek korelował dodatnio z poziomem problemów we wszystkich badanych aspektach. Oznacza to, że im starsze były badane osoby, tym wyższy był ich poziom problemów. Siła związku między wiekiem a poziomem problemów na skali funkcjonowania poznawczego, duszności i bezsenności była bardzo duża, pomiędzy wiekiem a skalą bólu, biegunki i trudności finansowych duża, zaś pozostałe związki cechowały się umiarkowanie dużą siłą. Z kolei korelacja pomiędzy wiekiem badanych osób a ogólnym stanem zdrowia okazała się ujemna. Tak więc im starsze były osoby badane, tym gorszy był ich ogólny stan zdrowia. Siła tego związku była niska – tabela 3.
W kolejnym etapie zbadano, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych a ich miejscem zamieszkania. Poziom problemów w zakresie funkcjonowania fizycznego, funkcjonowania w rolach, funkcjonowania poznawczego, w zakresie nudności i wymiotów oraz duszności był wyższy w grupie mieszkańców wsi. W tej grupie także odnotowano niższy poziom ogólnego stanu zdrowia. Siła ostatniego z tych efektów była umiarkowanie duża, pozostałych zaś niska. W zakresie poszczególnych problemów zdrowotnych nie odnotowano różnic istotnych statystycznie – tabela 4.
Zbadano również, czy istnieje związek pomiędzy stanem cywilnym a poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia badanych osób. Istotne statystycznie zależności odnotowano w trzynastu spośród czternastu problemów zdrowotnych. Nie wykazano istotnie statystycznych zależności pomiędzy stanem cywilnym a ogólnym stanem zdrowia badanych. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 5.
W kolejnej części badań zweryfikowano, jaki istnieje związek pomiędzy wykształceniem i sytuacją zawodową a poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia badanych osób. Poziom wykształcenia korelował ujemnie z poziomem problemów w zakresie funkcjonowania poznawczego i trudności finansowych, dodatnio zaś z ogólnym stanem zdrowia. Szczegóły przedstawiono w tabeli 6. W przypadku sytuacji zawodowej badanych wszystkie analizy okazały się istotne statystyczne – tabela 7.
W ostatnim etapie badań zweryfikowano, czy zachodzi związek pomiędzy poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia a rodzajem zastosowanej terapii u badanych. Podobnie jak w przypadku sytuacji zawodowej badanych niemal wszystkie analizy okazały się istotne statystycznie. W zakresie skali funkcjonowania fizycznego, funkcjonowania w rolach, funkcjonowania emocjonalnego, funkcjonowania poznawczego, funkcjonowania społecznego, zmęczenia, nudności i wymiotów, bólu, duszności oraz utraty apetytu odnotowano po dwie różnice istotne statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po chemioterapii (p <0,001) i po obu rodzajach leczenia (p <0,001). W zakresie skali bezsenności odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po radio- i chemioterapii (p <0,001). W zakresie skali trudności finansowych także odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po radio- i chemioterapii (p = 0,003). W zakresie ogólnego poziomu stanu zdrowia odnotowano dwie różnice istotne statystycznie. Poziom stanu zdrowia był wyższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po chemioterapii (p = 0,001) i po obu rodzajach leczenia (p <0,001). Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 8.
Dyskusja
Analiza statystyczna wyników zastosowanej w niniejszej pracy ankiety miała na celu określenie jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii i radioterapii. Na podstawie średniego wyniku QoL stwierdzono obniżony poziom stanu zdrowia u pacjentów onkologicznych. Wykazano również, że średni wynik w badanych skalach problemów zdrowotnych określał znaczne lub bardzo uciążliwe natężenie objawów chorobowych. Analiza uzyskanych wyników pokazała, że ogólny stan zdrowia badanych kobiet był wyższy w porównaniu z grupą mężczyzn. Wykazano, że poziom dolegliwości, szczególnie w aspekcie funkcjonowania poznawczego, duszności, bezsenności, bólu, biegunki i trudności finansowych był wyższy u pacjentów w starszym wieku. Wraz z wiekiem pogarszała się też jakość życia. Badania wykazały wyższy poziom problemów w zakresie funkcjonowania, nudności i wymiotów oraz duszności w grupie mieszkańców wsi. W tej grupie także odnotowano niższy poziom QoL. W pracy udokumentowano najniższy poziom problemów w skali funkcjonowania fizycznego, w rolach, poznawczego, społecznego, zmęczenia, nudności i wymiotów, bólu oraz biegunki w grupie kawalerów/panien, w dalszej kolejności wśród osób w związku małżeńskim, osób rozwiedzionych i osób owdowiałych. Zmiana powtarzalności nastąpiła w funkcjonowaniu emocjonalnym, duszności, bezsenności, utracie apetytu (wyższy poziom problemów osób w związku małżeńskim niż u osób rozwiedzionych) oraz trudnościach finansowych (wyższy wynik osób rozwiedzionych niż osób owdowiałych). Wykazano, że rosnący poziom wykształcenia wpływał na zmniejszenie natężenie problemów w zakresie funkcjonowania poznawczego i trudności finansowych. Dodatkowo potwierdzono powiązanie wyższego poziomu QoL wraz z rosnącym poziomem wykształcenia u badanych osób. Analiza uzyskanych wyników wskazała na powtarzającą się korelację sytuacji zawodowej we wszystkich skalach problemów pacjentów. Najniższy poziom dolegliwości był w grupie osób uczących się, następnie wyższy w grupie osób pracujących, z kolei największe problemy miały osoby będące na emeryturze/rencie. Ogólna jakość życia plasowała się w ten sam sposób. Obciążenie genetyczne nie miało wpływu na poziom dolegliwości i ogólną jakość życia badanych osób, chociaż było znaczące, bo aż u 94 proc. pacjentów występował nowotwór w rodzinie. Badania wykazały również, że najniższy poziom problemów w skali funkcjonowania fizycznego, w rolach, emocjonalnego, poznawczego, społecznego, zmęczenia, bólu duszności, bezsenności, biegunki oraz trudności finansowych występował w grupie pacjentów leczonych radioterapią, następnie wyższy u pacjentów leczonych chemioterapią, z kolei najwyższy u osób leczonych zarówno metodą chemio-, jak i radioterapii. Zmiana powtarzalności nastąpiła w nudnościach i wymiotach (równy wynik i dla chemioterapii, i dla chemio- i radioterapii), utracie apetytu (minimalna przewaga chemio- i radioterapii nad chemioterapią) oraz zaparciach (najmniejszy problem w chemioterapii, natomiast największy w chemio- i radioterapii). Lewandowska i wsp. przeprowadzili populacyjne, wieloobszarowe badanie przekrojowe wśród pacjentów z chorobą nowotworową w celu oceny jakości ich życia. Metodą zastosowaną w badaniu był wywiad kliniczny. Jakość życia mierzono za pomocą Kwestionariusza Jakości Życia EQ-5D-5L, wskaźnika Karnofsky Performance Status, własnej listy kontrolnej objawów, Edmonton Symptom Assessment oraz Wizualnej Skali Analogowej. W subiektywnej ocenie sprawności fizycznej, po zastosowaniu wskaźnika sprawności Karnofsky’ego, wykazano, że 28 proc. pacjentów deklarowało zdolność do wykonywania normalnej aktywności fizycznej. W ocenie profilu, jakości życia i właściwości psychometrycznych EQ-5D-5L wykazano, że pacjenci mieli największe problemy w zakresie samoopieki oraz odczuwania lęku i depresji. Podobnie jak w niniejszej pracy wykazano, że choroba nowotworowa ma niewątpliwie negatywny wpływ na jakość życia pacjentów, co jest związane z samym procesem chorobowym, jak i stosowanym leczeniem 7. Badania przeprowadzone przez Laghousi, oparte na kwestionariuszu EORTC QLQ-C30 (European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality of Life Questionnaire) zostały wypełnione dla każdego pacjenta przez dwóch przeszkolonych ankieterów. Do analizy różnic między pacjentami pod względem płci, charakterystyki kliniczno-epidemiologicznej oraz punktacji pomiarów QLQ-C30 wykorzystano test t-Studenta oraz test χ2. Do oceny zależności między punktacją w kwestionariuszu EORTC QLQ-C30 a płcią wykorzystano modele regresji liniowej wielokrotnej. Do badania włączono 303 pacjentów (167 mężczyzn, 136 kobiet) z rozpoznaniem CRC (colorectal cancer). Średnie wyniki funkcjonowania fizycznego (b = –14,80, P = 0,001) i społecznego (b = –9,14, P = 0,038) kobiet z CRC były bardziej negatywnie oceniane niż mężczyzn z CRC. Ponadto, kobiety miały wyższą średnią ocenę w podskalach objawów bólu (b = 10,74, p = 0,022) i zmęczenia (b = 12,53, p = 0,007) w porównaniu z mężczyznami. Kobiety wydają się być bardziej niż mężczyźni dotknięte zaburzeniami fizycznego i społecznego funkcjonowania po wystąpieniu choroby nowotworowej, a także zgłaszają większe zmęczenie i ból niż mężczyźni. W związku z tym ogólna ich jakość życia jest niższa 8. Wyniki te kontrastują z wynikami uzyskanymi w niniejszej pracy. Koch i wsp. przeprowadzili badania, których celem było zbadanie różnic między płciami w QoL ocenianych przez Europejską Organizację Badań i Leczenia Raka (EORTC) QLQ-C30. Łącznie zrekrutowano 200 pacjentów (82 kobiety i 118 mężczyzn, mediana wieku 65 lat). Z wyjątkiem kaszlu (szacowane marginalne średnie: kobiety 33,86 i mężczyźni 43,52, P = 0,022) i biegunki (szacowane marginalne średnie: kobiety 26,01 i mężczyźni 17,93, P = 0,038) nie było istotnych różnic między płciami QoL. Zmęczenie było najbardziej wyraźnym objawem zarówno u mężczyzn, jak i kobiet, wyprzedzając typowe objawy oddechowe. Ogólnie rzecz biorąc, nasza próba pacjentów z rakiem płuc wykazała znacznie gorszą QoL we wszystkich wynikach w porównaniu z danymi referencyjnymi EORTC (rak płuc i połączone diagnozy raka, średnie różnice odpowiednio do 13,70 i 21,54 punktów punktowych) oraz z niemiecką próbką referencyjną normy (do 35,37 punktów punktowych). Badanie to uzupełnia piśmiennictwo, pokazując, że typowy efekt różnicy płci QoL (kobiety radzą sobie gorzej niż mężczyźni) może nie być uogólniony na wszystkie próbki pacjentów. Analiza różnic między płciami ma długą tradycję w badaniach QoL. Efekt płci jest istotny w odniesieniu do terapii onkologicznej, ponieważ rozważania dotyczące QoL pacjentów w trakcie i po leczeniu stają się tematem rosnącego zainteresowania. Po pierwsze, QoL przyczynia się do zwiększenia całkowitego przeżycia, po drugie poprawa QoL jest celem leczenia sama w sobie. W kontekście badań klinicznych standardem stało się włączanie miar QoL jako zmiennych punktu końcowego. Dlatego też określenie różnic między płciami u chorych na raka jest istotne dla identyfikacji obszarów potrzeb pacjentów i zapewnienia jak najlepszych wyników klinicznych 9. Isikhan i wsp. zbadali związek między jakością życia pacjentów z chorobą nowotworową a leczeniem, wczesną diagnozą, akceptacją choroby, bólem, cierpieniem psychicznym, utratą narządu, czasem trwania choroby i opiekunami. Do badania włączono 508 pacjentów z chorobą nowotworową. Dane były zbierane za pomocą kwestionariusza w celu określenia cech choroby i oceny jakości życia pacjentów. Stwierdzono, że kilka cech choroby, w tym leczenie, wczesna diagnoza, akceptacja choroby, ból, niepokój psychologiczny i opiekunowie, miały wpływ na jakość życia pacjentów (p <0,05), podczas gdy utrata narządu i czas trwania choroby nie miały takiego wpływu. Wyniki tych badań podkreślają istotny wpływ programów opieki psychospołecznej na jakość życia. W przyszłości ocena jakości życia może pomóc personelowi medycznemu w przygotowaniu programów opieki psychospołecznej 10. Dehkordi i wsp. stworzyli badanie, którego celem było opisanie jakości życia (QoL) u pacjentów z guzami litymi, poddawanych różnym cyklom chemioterapii. Do badania włączono 200 chorych na raka. Do pomiaru QoL wykorzystano, z pewnymi modyfikacjami, kwestionariusz QoL Europejskiej Organizacji Badań i Leczenia Raka (EORTC QLQ-C30). Nie stwierdzono korelacji między QoL a takimi zmiennymi, jak wiek, płeć, stan cywilny, czas trwania choroby, warunki ekonomiczne i funkcjonowanie zawodowe. Nie stwierdzono również korelacji między QoL a poziomem wykształcenia pacjentów. Stwierdzono natomiast istotną różnicę pomiędzy poziomem QoL u pacjentów po ≤2 cyklach chemioterapii i/lub po 3–5 cyklach (p <0,001) 11. Zmienne socjodemograficzne w innych badaniach naukowych nie potwierdzają wyników przeprowadzonych badań w niniejszej pracy 12.
Wnioski
1. Choroba nowotworowa ma negatywny wpływ na jakość życia pacjentów, co jest związane z samym procesem chorobowym, jak i stosowanym leczeniem.
2. Ogólny stan zdrowia badanych był wyższy u kobiet niż u mężczyzn, u osób młodszych niż starszych, w grupie studentów i uczniów w porównaniu do emerytów oraz u mieszkańców miast. Poziom stanu zdrowia był wyższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu do osób po chemioterapii i po obu rodzajach zabiegów.
3. Wyższy poziom problemów zdrowotnych występował u osób starszych, mieszkańców wsi, u badanych po rozwodzie, wdowców oraz u badanych z niższym wykształceniem.
4. Wyższy poziom problemów zdrowotnych mieli badani leczeni metodą radioterapii i chemioterapii niż ankietowani, u których zastosowano tylko metodę radioterapii.
5. Stosowanie wystandaryzowanych kwestionariuszy oceniających jakość życia w chorobie nowotworowej powinno stać się integralną częścią badań klinicznych, co może być przydatne w dokonywaniu wyboru najodpowiedniejszej metody leczenia pacjentów onkologicznych.
Piśmiennictwo:
1. Wyatt G, Sikorskii A, Tamkus D, You M. Quality of life among advanced breast cancer patients with and without distant metastasis. European Journal of Cancer Care 2013; 22(2): 272-280.
2. Bray F, Ferlay J, Soerjomataram I, Siegel RL, et al. Global cancer statistics 2018: GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. CA Cancer Journal for Clinicians 2018; 68(6):394–424.
3. Nayak MG, George A, Vidyasagar MS, Mathew S, et al. Quality of Life among Cancer Patients. Indian Journal of Palliative Care 2017; 23(4): 445-450.
4. Lewandowska AM, Rudzki M, Rudzki S, Lewandowski T, et al. Environmental risk factors for cancer – review paper. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2019; 26(1): 1-7.
5. Umar A, Dunn BK, Greenwald P. Future directions in cancer prevention. Nature Reviews Cancer 2012; 12: 835–848.
6. Somarelli JA, Gardner H, Cannataro VL, Gunady EF. Molecular Biology and Evolution of Cancer: From Discovery to Action. Molecular Biology and Evolution 2020; 37(2): 320–326.
7. Lewandowska A, Rudzki G, Lewandowski T. i wsp. Quality of Life of Cancer Patients Treated with Chemotherapy. International Journal of Environmental Research Public Health 2020; 17(19): 1-16.
8. Laghousi D, Jafari E, Nikbakht H, Nasiri B, et al. Gender differences in health-related quality of life among patients with colorectal cancer. Journal of Gastrointestinal Oncology 2019; 10(3): 453–461.
9. Koch M, Hjermstad M.J, Tomaszewski K, Tomaszewska I, et al. Gender effects on quality of life and symptom burden in patients with lung cancer: results from a prospective, cross-cultural, multi-center study. Journal of Thoracic Disease 2020; 12(8): 4253–4261.
10. Isikhan V, Güner P, Kömürcü S, Ozet A, et al. The relationship between disease features and quality of life in patients with cancer. Cancer Nursing 2001; 24(6): 490-495.
11. Dehkordi A, Heydarnejad M, Fatehi D. Quality of Life in Cancer Patients undergoing Chemotherapy. Oman Medicine Journal 2009; 24(3): 204–207.
12. Annunziata MA, Muzzatti B, Flaiban C, Gipponi, et al. Long-term quality of life profile in oncology: A comparison between cancer survivors and the general population. Support Care Cancer 2018; 26(2): 651–656.
Artykuł opublikowano w „Pielęgniarstwie w Opiece Długoterminowej” 1/2022.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jakość życia QoL (Quality of Life) definiowana jest jako indywidualne postrzeganie życia, wartości, celów, norm i zainteresowań w ramach kultury 1. QoL jest coraz częściej wykorzystywana jako główny miernik wyników w badaniach oceniających skuteczność leczenia. Dane dotyczące jakości życia można wykorzystać do zidentyfikowania charakteru i zakresu problemów, jakich doświadczają pacjenci, i które mają istotne znaczenie dla wysiłków zmierzających określeniu oczekiwanych potrzeb pacjentów 2. Wysoka zachorowalność i nasilone objawy choroby nowotworowej mają znaczący wpływ na jakość życia pacjentów. Nieodpowiednie zarządzanie objawami może utrudniać wykonywanie codziennych czynności danej osoby 3. Leczenie objawów pomaga złagodzić cierpienie i poprawić jakość życia. Większe obciążenie objawami wiąże się z wyższym poziomem cierpienia emocjonalnego oraz słabym funkcjonowaniem fizycznym i społecznym oraz ogólnym stanem zdrowia 4, 5. Trudność w leczeniu raka polega na tym, że nie jest to pojedyncza choroba, ale grupa chorób. W sumie istnieje ponad 100 różnych rodzajów nowotworów. Przyczyny powstawania nowotworów są różne, więc żadna strategia nie może im zapobiec. Podobnie, różne nowotwory reagują na różne metody leczenia, więc żadne leczenie nie może wyleczyć ich wszystkich. Leczenie raka jest dodatkowo skomplikowane ze względu na styl życia chorych, ich postawę oraz fizjologię 6.
Cel pracy
Celem pracy była ocena jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii i radioterapii.
Materiał i metody
Przebadano 100 pacjentów leczonych metodą chemioterpii, radioterapii bądź chemio- i radioterapii z jednego z trójmiejskich szpitali. Badania zostały przeprowadzone za pomocą standaryzowanego kwestionariusza EORTC QLQ-C30 version 3.0 oraz kwestionariusza własnego autorstwa pozwalającego na zebranie danych społeczno-demograficznych. Przeprowadzono analizy statystyczne przy użyciu pakietu IBM SPSS Statistics 25 oraz arkusza kalkulacyjnego Excel 2016. Przy ich użyciu wykonano analizę statystyk opisowych wraz z testem Kołmogorowa-Smirnowa, testy Kruskala-Wallisa, testy U Manna-Whitneya oraz analizy korelacji rangowej ρ Spearmana. Za poziom istotności uznano klasyczny próg α = 0,05.
Wyniki
W badaniu wzięło udział 100 osób, w tym 40 kobiet i 60 mężczyzn, z czego 38 badanych zamieszkiwało tereny wiejskie, a 62 osoby były mieszkańcami miast. Wyższe wykształcenie posiadały 32 osoby, 28 osób średnie, 24 zawodowe i 16 osób podstawowe. Rozkład wieku badanych obrazuje rycina 1. Poszczególne kategorie wiekowe były stosunkowo równoliczne, przy czym najmniej, bo jedynie siedem osób, odnotowano w najmłodszej grupie wiekowej.
Spośród przebadanych osób aż 94 miało historię nowotworu w rodzinie, u 47 osób w leczeniu zastosowano samą radioterapię, 32 osoby miały samą chemioterapię zaś 21 osób miało stosowane obydwa rodzaje terapii.
W pierwszej części badań obliczono podstawowe statystyki opisowe badanych zmiennych ilościowych wraz z testami Kołmogorowa-Smirnowa, sprawdzającymi normalność rozkładów badanych zmiennych ilościowych. Jak można zauważyć w tabeli 1, w zakresie wszystkich badanych zmiennych odnotowano rozkład odmienny od rozkładu Gaussa. W takiej sytuacji wskazana była dodatkowa weryfikacja wartości skośności rozkładu badanych zmiennych. Jeśli mieści się ona w przedziale ±2, można przyjąć, że rozkład badanej zmiennej nie jest znacząco asymetryczny względem średniej. Taką wartość odnotowano w przypadku wszystkich objętych analizami zmiennych. Z tego względu postanowiono, że wykonywane będą analizy statystyczne przy użyciu testów parametrycznych, przy spełnieniu pozostałych ich założeń.
W kolejnej części badań sprawdzono, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych od płci. Jak widać w tabeli 2, odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Ogólny stan zdrowia badanych kobiet był wyższy w porównaniu z poziomem tej zmiennej w grupie mężczyzn.
Następnie sprawdzono, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych w zależności od wieku. Wiek korelował dodatnio z poziomem problemów we wszystkich badanych aspektach. Oznacza to, że im starsze były badane osoby, tym wyższy był ich poziom problemów. Siła związku między wiekiem a poziomem problemów na skali funkcjonowania poznawczego, duszności i bezsenności była bardzo duża, pomiędzy wiekiem a skalą bólu, biegunki i trudności finansowych duża, zaś pozostałe związki cechowały się umiarkowanie dużą siłą. Z kolei korelacja pomiędzy wiekiem badanych osób a ogólnym stanem zdrowia okazała się ujemna. Tak więc im starsze były osoby badane, tym gorszy był ich ogólny stan zdrowia. Siła tego związku była niska – tabela 3.
W kolejnym etapie zbadano, czy zachodzi związek poziomu problemów zdrowotnych i ogólnego stanu zdrowia badanych a ich miejscem zamieszkania. Poziom problemów w zakresie funkcjonowania fizycznego, funkcjonowania w rolach, funkcjonowania poznawczego, w zakresie nudności i wymiotów oraz duszności był wyższy w grupie mieszkańców wsi. W tej grupie także odnotowano niższy poziom ogólnego stanu zdrowia. Siła ostatniego z tych efektów była umiarkowanie duża, pozostałych zaś niska. W zakresie poszczególnych problemów zdrowotnych nie odnotowano różnic istotnych statystycznie – tabela 4.
Zbadano również, czy istnieje związek pomiędzy stanem cywilnym a poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia badanych osób. Istotne statystycznie zależności odnotowano w trzynastu spośród czternastu problemów zdrowotnych. Nie wykazano istotnie statystycznych zależności pomiędzy stanem cywilnym a ogólnym stanem zdrowia badanych. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 5.
W kolejnej części badań zweryfikowano, jaki istnieje związek pomiędzy wykształceniem i sytuacją zawodową a poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia badanych osób. Poziom wykształcenia korelował ujemnie z poziomem problemów w zakresie funkcjonowania poznawczego i trudności finansowych, dodatnio zaś z ogólnym stanem zdrowia. Szczegóły przedstawiono w tabeli 6. W przypadku sytuacji zawodowej badanych wszystkie analizy okazały się istotne statystyczne – tabela 7.
W ostatnim etapie badań zweryfikowano, czy zachodzi związek pomiędzy poziomem problemów zdrowotnych i ogólnym stanem zdrowia a rodzajem zastosowanej terapii u badanych. Podobnie jak w przypadku sytuacji zawodowej badanych niemal wszystkie analizy okazały się istotne statystycznie. W zakresie skali funkcjonowania fizycznego, funkcjonowania w rolach, funkcjonowania emocjonalnego, funkcjonowania poznawczego, funkcjonowania społecznego, zmęczenia, nudności i wymiotów, bólu, duszności oraz utraty apetytu odnotowano po dwie różnice istotne statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po chemioterapii (p <0,001) i po obu rodzajach leczenia (p <0,001). W zakresie skali bezsenności odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po radio- i chemioterapii (p <0,001). W zakresie skali trudności finansowych także odnotowano jedną różnicę istotną statystycznie. Poziom problemów w tym zakresie był niższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po radio- i chemioterapii (p = 0,003). W zakresie ogólnego poziomu stanu zdrowia odnotowano dwie różnice istotne statystycznie. Poziom stanu zdrowia był wyższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu z osobami po chemioterapii (p = 0,001) i po obu rodzajach leczenia (p <0,001). Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 8.
Dyskusja
Analiza statystyczna wyników zastosowanej w niniejszej pracy ankiety miała na celu określenie jakości życia pacjentów z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii i radioterapii. Na podstawie średniego wyniku QoL stwierdzono obniżony poziom stanu zdrowia u pacjentów onkologicznych. Wykazano również, że średni wynik w badanych skalach problemów zdrowotnych określał znaczne lub bardzo uciążliwe natężenie objawów chorobowych. Analiza uzyskanych wyników pokazała, że ogólny stan zdrowia badanych kobiet był wyższy w porównaniu z grupą mężczyzn. Wykazano, że poziom dolegliwości, szczególnie w aspekcie funkcjonowania poznawczego, duszności, bezsenności, bólu, biegunki i trudności finansowych był wyższy u pacjentów w starszym wieku. Wraz z wiekiem pogarszała się też jakość życia. Badania wykazały wyższy poziom problemów w zakresie funkcjonowania, nudności i wymiotów oraz duszności w grupie mieszkańców wsi. W tej grupie także odnotowano niższy poziom QoL. W pracy udokumentowano najniższy poziom problemów w skali funkcjonowania fizycznego, w rolach, poznawczego, społecznego, zmęczenia, nudności i wymiotów, bólu oraz biegunki w grupie kawalerów/panien, w dalszej kolejności wśród osób w związku małżeńskim, osób rozwiedzionych i osób owdowiałych. Zmiana powtarzalności nastąpiła w funkcjonowaniu emocjonalnym, duszności, bezsenności, utracie apetytu (wyższy poziom problemów osób w związku małżeńskim niż u osób rozwiedzionych) oraz trudnościach finansowych (wyższy wynik osób rozwiedzionych niż osób owdowiałych). Wykazano, że rosnący poziom wykształcenia wpływał na zmniejszenie natężenie problemów w zakresie funkcjonowania poznawczego i trudności finansowych. Dodatkowo potwierdzono powiązanie wyższego poziomu QoL wraz z rosnącym poziomem wykształcenia u badanych osób. Analiza uzyskanych wyników wskazała na powtarzającą się korelację sytuacji zawodowej we wszystkich skalach problemów pacjentów. Najniższy poziom dolegliwości był w grupie osób uczących się, następnie wyższy w grupie osób pracujących, z kolei największe problemy miały osoby będące na emeryturze/rencie. Ogólna jakość życia plasowała się w ten sam sposób. Obciążenie genetyczne nie miało wpływu na poziom dolegliwości i ogólną jakość życia badanych osób, chociaż było znaczące, bo aż u 94 proc. pacjentów występował nowotwór w rodzinie. Badania wykazały również, że najniższy poziom problemów w skali funkcjonowania fizycznego, w rolach, emocjonalnego, poznawczego, społecznego, zmęczenia, bólu duszności, bezsenności, biegunki oraz trudności finansowych występował w grupie pacjentów leczonych radioterapią, następnie wyższy u pacjentów leczonych chemioterapią, z kolei najwyższy u osób leczonych zarówno metodą chemio-, jak i radioterapii. Zmiana powtarzalności nastąpiła w nudnościach i wymiotach (równy wynik i dla chemioterapii, i dla chemio- i radioterapii), utracie apetytu (minimalna przewaga chemio- i radioterapii nad chemioterapią) oraz zaparciach (najmniejszy problem w chemioterapii, natomiast największy w chemio- i radioterapii). Lewandowska i wsp. przeprowadzili populacyjne, wieloobszarowe badanie przekrojowe wśród pacjentów z chorobą nowotworową w celu oceny jakości ich życia. Metodą zastosowaną w badaniu był wywiad kliniczny. Jakość życia mierzono za pomocą Kwestionariusza Jakości Życia EQ-5D-5L, wskaźnika Karnofsky Performance Status, własnej listy kontrolnej objawów, Edmonton Symptom Assessment oraz Wizualnej Skali Analogowej. W subiektywnej ocenie sprawności fizycznej, po zastosowaniu wskaźnika sprawności Karnofsky’ego, wykazano, że 28 proc. pacjentów deklarowało zdolność do wykonywania normalnej aktywności fizycznej. W ocenie profilu, jakości życia i właściwości psychometrycznych EQ-5D-5L wykazano, że pacjenci mieli największe problemy w zakresie samoopieki oraz odczuwania lęku i depresji. Podobnie jak w niniejszej pracy wykazano, że choroba nowotworowa ma niewątpliwie negatywny wpływ na jakość życia pacjentów, co jest związane z samym procesem chorobowym, jak i stosowanym leczeniem 7. Badania przeprowadzone przez Laghousi, oparte na kwestionariuszu EORTC QLQ-C30 (European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality of Life Questionnaire) zostały wypełnione dla każdego pacjenta przez dwóch przeszkolonych ankieterów. Do analizy różnic między pacjentami pod względem płci, charakterystyki kliniczno-epidemiologicznej oraz punktacji pomiarów QLQ-C30 wykorzystano test t-Studenta oraz test χ2. Do oceny zależności między punktacją w kwestionariuszu EORTC QLQ-C30 a płcią wykorzystano modele regresji liniowej wielokrotnej. Do badania włączono 303 pacjentów (167 mężczyzn, 136 kobiet) z rozpoznaniem CRC (colorectal cancer). Średnie wyniki funkcjonowania fizycznego (b = –14,80, P = 0,001) i społecznego (b = –9,14, P = 0,038) kobiet z CRC były bardziej negatywnie oceniane niż mężczyzn z CRC. Ponadto, kobiety miały wyższą średnią ocenę w podskalach objawów bólu (b = 10,74, p = 0,022) i zmęczenia (b = 12,53, p = 0,007) w porównaniu z mężczyznami. Kobiety wydają się być bardziej niż mężczyźni dotknięte zaburzeniami fizycznego i społecznego funkcjonowania po wystąpieniu choroby nowotworowej, a także zgłaszają większe zmęczenie i ból niż mężczyźni. W związku z tym ogólna ich jakość życia jest niższa 8. Wyniki te kontrastują z wynikami uzyskanymi w niniejszej pracy. Koch i wsp. przeprowadzili badania, których celem było zbadanie różnic między płciami w QoL ocenianych przez Europejską Organizację Badań i Leczenia Raka (EORTC) QLQ-C30. Łącznie zrekrutowano 200 pacjentów (82 kobiety i 118 mężczyzn, mediana wieku 65 lat). Z wyjątkiem kaszlu (szacowane marginalne średnie: kobiety 33,86 i mężczyźni 43,52, P = 0,022) i biegunki (szacowane marginalne średnie: kobiety 26,01 i mężczyźni 17,93, P = 0,038) nie było istotnych różnic między płciami QoL. Zmęczenie było najbardziej wyraźnym objawem zarówno u mężczyzn, jak i kobiet, wyprzedzając typowe objawy oddechowe. Ogólnie rzecz biorąc, nasza próba pacjentów z rakiem płuc wykazała znacznie gorszą QoL we wszystkich wynikach w porównaniu z danymi referencyjnymi EORTC (rak płuc i połączone diagnozy raka, średnie różnice odpowiednio do 13,70 i 21,54 punktów punktowych) oraz z niemiecką próbką referencyjną normy (do 35,37 punktów punktowych). Badanie to uzupełnia piśmiennictwo, pokazując, że typowy efekt różnicy płci QoL (kobiety radzą sobie gorzej niż mężczyźni) może nie być uogólniony na wszystkie próbki pacjentów. Analiza różnic między płciami ma długą tradycję w badaniach QoL. Efekt płci jest istotny w odniesieniu do terapii onkologicznej, ponieważ rozważania dotyczące QoL pacjentów w trakcie i po leczeniu stają się tematem rosnącego zainteresowania. Po pierwsze, QoL przyczynia się do zwiększenia całkowitego przeżycia, po drugie poprawa QoL jest celem leczenia sama w sobie. W kontekście badań klinicznych standardem stało się włączanie miar QoL jako zmiennych punktu końcowego. Dlatego też określenie różnic między płciami u chorych na raka jest istotne dla identyfikacji obszarów potrzeb pacjentów i zapewnienia jak najlepszych wyników klinicznych 9. Isikhan i wsp. zbadali związek między jakością życia pacjentów z chorobą nowotworową a leczeniem, wczesną diagnozą, akceptacją choroby, bólem, cierpieniem psychicznym, utratą narządu, czasem trwania choroby i opiekunami. Do badania włączono 508 pacjentów z chorobą nowotworową. Dane były zbierane za pomocą kwestionariusza w celu określenia cech choroby i oceny jakości życia pacjentów. Stwierdzono, że kilka cech choroby, w tym leczenie, wczesna diagnoza, akceptacja choroby, ból, niepokój psychologiczny i opiekunowie, miały wpływ na jakość życia pacjentów (p <0,05), podczas gdy utrata narządu i czas trwania choroby nie miały takiego wpływu. Wyniki tych badań podkreślają istotny wpływ programów opieki psychospołecznej na jakość życia. W przyszłości ocena jakości życia może pomóc personelowi medycznemu w przygotowaniu programów opieki psychospołecznej 10. Dehkordi i wsp. stworzyli badanie, którego celem było opisanie jakości życia (QoL) u pacjentów z guzami litymi, poddawanych różnym cyklom chemioterapii. Do badania włączono 200 chorych na raka. Do pomiaru QoL wykorzystano, z pewnymi modyfikacjami, kwestionariusz QoL Europejskiej Organizacji Badań i Leczenia Raka (EORTC QLQ-C30). Nie stwierdzono korelacji między QoL a takimi zmiennymi, jak wiek, płeć, stan cywilny, czas trwania choroby, warunki ekonomiczne i funkcjonowanie zawodowe. Nie stwierdzono również korelacji między QoL a poziomem wykształcenia pacjentów. Stwierdzono natomiast istotną różnicę pomiędzy poziomem QoL u pacjentów po ≤2 cyklach chemioterapii i/lub po 3–5 cyklach (p <0,001) 11. Zmienne socjodemograficzne w innych badaniach naukowych nie potwierdzają wyników przeprowadzonych badań w niniejszej pracy 12.
Wnioski
1. Choroba nowotworowa ma negatywny wpływ na jakość życia pacjentów, co jest związane z samym procesem chorobowym, jak i stosowanym leczeniem.
2. Ogólny stan zdrowia badanych był wyższy u kobiet niż u mężczyzn, u osób młodszych niż starszych, w grupie studentów i uczniów w porównaniu do emerytów oraz u mieszkańców miast. Poziom stanu zdrowia był wyższy w grupie osób po radioterapii w porównaniu do osób po chemioterapii i po obu rodzajach zabiegów.
3. Wyższy poziom problemów zdrowotnych występował u osób starszych, mieszkańców wsi, u badanych po rozwodzie, wdowców oraz u badanych z niższym wykształceniem.
4. Wyższy poziom problemów zdrowotnych mieli badani leczeni metodą radioterapii i chemioterapii niż ankietowani, u których zastosowano tylko metodę radioterapii.
5. Stosowanie wystandaryzowanych kwestionariuszy oceniających jakość życia w chorobie nowotworowej powinno stać się integralną częścią badań klinicznych, co może być przydatne w dokonywaniu wyboru najodpowiedniejszej metody leczenia pacjentów onkologicznych.
Piśmiennictwo:
1. Wyatt G, Sikorskii A, Tamkus D, You M. Quality of life among advanced breast cancer patients with and without distant metastasis. European Journal of Cancer Care 2013; 22(2): 272-280.
2. Bray F, Ferlay J, Soerjomataram I, Siegel RL, et al. Global cancer statistics 2018: GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. CA Cancer Journal for Clinicians 2018; 68(6):394–424.
3. Nayak MG, George A, Vidyasagar MS, Mathew S, et al. Quality of Life among Cancer Patients. Indian Journal of Palliative Care 2017; 23(4): 445-450.
4. Lewandowska AM, Rudzki M, Rudzki S, Lewandowski T, et al. Environmental risk factors for cancer – review paper. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2019; 26(1): 1-7.
5. Umar A, Dunn BK, Greenwald P. Future directions in cancer prevention. Nature Reviews Cancer 2012; 12: 835–848.
6. Somarelli JA, Gardner H, Cannataro VL, Gunady EF. Molecular Biology and Evolution of Cancer: From Discovery to Action. Molecular Biology and Evolution 2020; 37(2): 320–326.
7. Lewandowska A, Rudzki G, Lewandowski T. i wsp. Quality of Life of Cancer Patients Treated with Chemotherapy. International Journal of Environmental Research Public Health 2020; 17(19): 1-16.
8. Laghousi D, Jafari E, Nikbakht H, Nasiri B, et al. Gender differences in health-related quality of life among patients with colorectal cancer. Journal of Gastrointestinal Oncology 2019; 10(3): 453–461.
9. Koch M, Hjermstad M.J, Tomaszewski K, Tomaszewska I, et al. Gender effects on quality of life and symptom burden in patients with lung cancer: results from a prospective, cross-cultural, multi-center study. Journal of Thoracic Disease 2020; 12(8): 4253–4261.
10. Isikhan V, Güner P, Kömürcü S, Ozet A, et al. The relationship between disease features and quality of life in patients with cancer. Cancer Nursing 2001; 24(6): 490-495.
11. Dehkordi A, Heydarnejad M, Fatehi D. Quality of Life in Cancer Patients undergoing Chemotherapy. Oman Medicine Journal 2009; 24(3): 204–207.
12. Annunziata MA, Muzzatti B, Flaiban C, Gipponi, et al. Long-term quality of life profile in oncology: A comparison between cancer survivors and the general population. Support Care Cancer 2018; 26(2): 651–656.
Artykuł opublikowano w „Pielęgniarstwie w Opiece Długoterminowej” 1/2022.
