Środowisko zmienia kod epigenetyczny człowieka, a to przyczynia się do powstania alergii
Autor: Alicja Kostecka
Data: 10.08.2017
Źródło: AK
- Alergie, to cena, jaką płacimy za postęp cywilizacyjny - mówi prof. zw. dr hab. Krystyna Wąsowska-Królikowska, pediatra, alergolog, gastroenterolog z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. - Obecnie coraz większą rolę w powstawaniu alergii przypisuje się czynnikom epigenetycznym, czyli oddziaływaniu czynników środowiskowych na genom, które nie powodują zmian w strukturze genomu, ale niosą ze sobą możliwość ich aktywacji, nazywaną ekspresją w promowaniu alergii.
Dlaczego współcześnie alergia jest tak powszechnym zjawiskiem nie tylko wśród dzieci, ale także wśród dorosłych i czy to problem tylko współczesności, czy podobnie było również w przeszłości?
Aktualnie obserwuje się dynamiczny wzrost częstości chorób alergicznych w całej populacji, ale przede wszystkim wśród dzieci . Zjawisko to od końca ubiegłego wieku nazywamy epidemią i taki zapis widnieje też w Białej Księdze Światowej Organizacji Alergii. Z pewnością, alergia występowała również w przeszłości, jednak współcześnie znacząco zmieniły się warunki życia. W uproszczeniu można powiedzieć, że alergie, to cena, jaką płacimy za postęp cywilizacyjny. Nasze budownictwo izoluje nas skutecznie od środowiska, powszechny rozwój motoryzacji naraża nas na szkodliwe działanie substancji będących pochodną spalania ropy naftowej, a spożywanie wysoko przetworzonych produktów nie sprzyja zdrowemu trybowi życia. Jednak niezależnie od tych wszystkich niepożądanych czynników, należy mieć świadomość, iż współczesna diagnostyka jest nieporównanie doskonalsza, niż w przeszłości i stale jest doskonalona.
Co to właściwie znaczy alergia?
Alergia powstaje w wynik uruchomienia mechanizmów immunologicznych poprzez alergeny, którymi są najczęściej obcogatunkowe białka pokarmowe, alergeny powietrzno pochodne lub kontaktowe, takie jak: pokarm, pyłki roślinne, kosmetyki. Alergeny te poprzez uruchomienie odpowiedzi układu immunologicznego doprowadzają do objawów nietolerancji, które mogą manifestować się w obrębie skóry, układu pokarmowego i/lub w układzie oddechowym.
Często rodzice mówią, że dziecko jest uczulone na jakiś produkt i ma egzemę, czy egzema jest równoznaczna z alergią?
Nie każde zmiana na skórze to alergia. Klasyczną reakcją skórną na alergeny jest atopowe zapalenie skóry - AZS, które charakteryzuje lokalizacja zmian zmieniająca się wraz z wiekiem. Towarzyszący uporczywy świąd jest objawem najbardziej uciążliwym dla pacjentów. Leczenie tej dermatozy jest bardzo trudne i zazwyczaj spotykamy sie zarówno z nadrozpoznawalnością, jak i opóźnieniem rozpoznania AZS, co opóźnia wdrożenie właściwego leczenia. Dlatego w przypadkach wątpliwych wskazana jest konsultacja dermatologiczna.
Dlaczego tak często alergia występuje u najmłodszych?
Takie są fakty, a ich istota sprowadza się do odrębności fizjologicznych organizmu niemowląt i małych dzieci w porównaniu do starszych dzieci, czy osób dorosłych. Pierwszym objawem atopii po urodzeniu jest alergia pokarmowa. Dzieje się tak dlatego, że przewód pokarmowy jest miejscem pierwszej odpowiedzi dziecka na alergeny już w życiu płodowym. Po urodzeniu ścianę jelita charakteryzuje fizjologiczna niedojrzałość, niedojrzałość morfologiczna i czynnościowa, co zwiększa przepuszczalność rozmaitych składników pokarmowych o potencjalnych właściwościach alergizujących. Takie alergeny mogą pochodzić również z pokarmu matki, ale głównie stanowią je białka mleka krowiego, zawarte w mieszankach mlecznych stosowanych w żywieniu sztucznym niemowląt oraz w innych produktach stopniowo wprowadzanych do diety.
Istotne znaczenie w powstawaniu alergii u małych dzieci ma ponadto fizjologiczna niedojrzałość zarówno miejscowej, jak i ogólnej odpowiedzi immunologicznej, a także niedobór immunoglobulin, w tym przede wszystkim wydzielniczej immunoglobuliny IgA.
Jaka korelacja występuje pomiędzy alergią i AZS?
W złożonej patogenezie AZS występuje bardzo wysoki udział alergenów pokarmowych u dzieci najmłodszych, a więc w okresie niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie. Ta wiedza uzasadnia historię naturalną przebiegu chorób atopowych, która charakteryzuje się najwyższą częstością zmian alergicznych w obrębie skóry i przewodu pokarmowego w tym okresie życia dziecka. Manifestacja ta zmniejsza swoje nasilenie wraz z wiekiem w kierunku nasilenia objawów ze strony układu oddechowego.
Z szacunkowych danych epidemiologicznych wynika, że 50-60% atopowego zapalenia skóry u dzieci rozwija się przed ukończeniem pierwszego roku życia, a w 90% do piątego roku życia dziecka. Z innych danych wynika, że u około 50% dzieci z AZS występuje współistniejąca alergia pokarmowa, a u niemowląt w 30-45% podstawowym alergenem jest białko mleka krowiego. Największe ryzyko alergii występuje więc u dzieci karmionych mieszankami mlecznymi, wyprodukowanymi na bazie mleka krowiego.
Z jakimi alergiami mamy współcześnie najczęściej do czynienia?
W poprzednim stuleciu bardzo dynamicznie rozwijała się alergia ze strony układu oddechowego, która objawia się astmą oskrzelową lub nieżytem nosa. Obecnie, po roku 2000, najbardziej dynamicznie wzrasta częstość występowania alergii pokarmowej, która w obecnym stuleciu uznawana jest za drugą falę alergii. W związku z tym działanie alergizujące mogą mieć bardzo różne pokarmy roślinne i zwierzęce, wśród których wyodrębnia się dziewięć głównych alergenów pokarmowych, odpowiadających nawet za 90% wszystkich reakcji nadwrażliwości pokarmowej. Udział poszczególnych pokarmów wywołujących alergię zmienia się wraz z wiekiem. U niemowląt działania uczulające najczęściej mają białka mleka krowiego i soja, u dzieci – mleko krowie, jaja kurze, orzeszki ziemne, soja, pszenica i inne gatunki orzechów oraz ryby i skorupiaki, natomiast u osób dorosłych – orzechy oraz owoce morza. Drugą grupę alergenów o największym działaniu uczulającym stanowią alergeny pochodzące z powietrza, zarówno sezonowe - pyłki traw i drzew, jak i całoroczne - roztocza kurzu domowego, pleśnie, grzyby.
Jakie czynniki odgrywają największą rolę w powstawaniu alergii: genetyczne, środowiskowe etc?
Powstawanie alergii jest uwarunkowane wieloczynnikowo. Istotną rolę pełnią czynniki genetyczne, które jednakże nie są do końca poznane. Dotychczas zidentyfikowano kilka genów, których polimorfizmy i mutacje mogą odgrywać bardzo ważną rolę w powstawaniu alergii. Są to przykładowo geny kodujące filagryne, czyli białko odpowiedzialne za barierę ochronną skóry, które odgrywa bardzo istotną rolę w patogenezie AZS lub geny kodujące czynnik transkrypcyjny FOXP3, zaangażowane m.in. w indukowanie tolerancji pokarmowej.
Obecnie coraz większą rolę w powstawaniu alergii przypisuje się czynnikom epigenetycznym, czyli oddziaływaniu takich czynników środowiskowych na genom, które nie powodują zmian w strukturze genomu, ale niosą ze sobą możliwość aktywacji, nazywaną ekspresją w promowaniu alergii. I to jest przyczynek, a może nawet klucz do zrozumieniu dynamiki rozwoju alergii.
Współcześnie wiemy już, że fenotyp alergiczny promują następujące czynniki: ekspozycja na dym tytoniowy oraz nieprawidłowa dieta, bogata w dodatki do żywności, a uboga w wielonienasycone kwasy tłuszczowe i antyoksydanty.
Czy w takiej sytuacji potrafimy skutecznie pomóc pacjentom z alergią?
Potrafimy, ale pod warunkiem prawidłowego, wczesnego rozpoznania i właściwego, zgodnego ze współczesnymi standardami leczenia. W alergii pokarmowej celem jest wywołanie tolerancji pokarmowej, co można osiągnąć, poprzez stosowanie odpowiedniej, zbilansowanej diety, która eliminuje składniki alergizujące, a w ich miejsce wprowadza pełnowartościowe produkty, które pacjent dobrze toleruje. Czas stosowania takiej diety wyznaczają próby prowokacji pokarmowej, tak aby nie przedłużać w sposób nieuzasadniony diety zubożonej o określone składniki. Z kolei w AZS celem nadrzędnym jest dbałość o odbudowę bariery skórnej, a w alergicznym nieżycie nosa i astmie oskrzelowej wybór i zastosowanie leków, które kontrolują przewlekłe zapalenie błony śluzowej układu oddechowego. Ostatecznym celem leczenia w każdej alergii jest zapewnienie właściwej jakości życia pacjenta.
Do czego może prowadzić nie leczenie alergii?
Nieleczona lub niewłaściwie leczona alergia może zdarzać się z przyczyn medycznych, ale także z drugiej strony – z braku podporządkowania pacjenta, co często ma miejsce zwłaszcza w sytuacji konieczności przewlekłej terapii. Nieleczona alergia, to wielka szkoda przede wszystkim dla samego pacjenta, zarówno z powodu obniżenia jakości jego życia, ale także ryzyka groźnych powikłań. Dla przykładu niewłaściwie leczona alergia pokarmowa niesie ze sobą ryzyko przetrwania uczulenia na pierwotny uczulający alergen pokarmowy, którym najczęściej jest białko mleka krowiego, co może prowadzić do rozwoju uczulenia na inne białka pokarmowe. Udowodniono także u tych pacjentów wyższe ryzyko wystąpienia uczulenia na alergeny powietrznopochodne, a więc częstsze manifestacje alergii ze strony układu oddechowego w postaci astmy oskrzelowej lub alergicznego nieżytu nosa.
Nieleczenie alergii zawsze prowadzi do nasilenia i utrzymywania się objawów, ale najgroźniejszym powikłaniem jest wstrząs anafilaktyczny, który stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Dlatego też pacjenci z grupy podwyższonego ryzyka - przed tym najgroźniejszym powikłaniem - powinni być zabezpieczeni w strzykawki z adrenaliną, która jest lekiem pierwszego rzutu, ratującym życie.
Rozmawiała Alicja Kostecka
Aktualnie obserwuje się dynamiczny wzrost częstości chorób alergicznych w całej populacji, ale przede wszystkim wśród dzieci . Zjawisko to od końca ubiegłego wieku nazywamy epidemią i taki zapis widnieje też w Białej Księdze Światowej Organizacji Alergii. Z pewnością, alergia występowała również w przeszłości, jednak współcześnie znacząco zmieniły się warunki życia. W uproszczeniu można powiedzieć, że alergie, to cena, jaką płacimy za postęp cywilizacyjny. Nasze budownictwo izoluje nas skutecznie od środowiska, powszechny rozwój motoryzacji naraża nas na szkodliwe działanie substancji będących pochodną spalania ropy naftowej, a spożywanie wysoko przetworzonych produktów nie sprzyja zdrowemu trybowi życia. Jednak niezależnie od tych wszystkich niepożądanych czynników, należy mieć świadomość, iż współczesna diagnostyka jest nieporównanie doskonalsza, niż w przeszłości i stale jest doskonalona.
Co to właściwie znaczy alergia?
Alergia powstaje w wynik uruchomienia mechanizmów immunologicznych poprzez alergeny, którymi są najczęściej obcogatunkowe białka pokarmowe, alergeny powietrzno pochodne lub kontaktowe, takie jak: pokarm, pyłki roślinne, kosmetyki. Alergeny te poprzez uruchomienie odpowiedzi układu immunologicznego doprowadzają do objawów nietolerancji, które mogą manifestować się w obrębie skóry, układu pokarmowego i/lub w układzie oddechowym.
Często rodzice mówią, że dziecko jest uczulone na jakiś produkt i ma egzemę, czy egzema jest równoznaczna z alergią?
Nie każde zmiana na skórze to alergia. Klasyczną reakcją skórną na alergeny jest atopowe zapalenie skóry - AZS, które charakteryzuje lokalizacja zmian zmieniająca się wraz z wiekiem. Towarzyszący uporczywy świąd jest objawem najbardziej uciążliwym dla pacjentów. Leczenie tej dermatozy jest bardzo trudne i zazwyczaj spotykamy sie zarówno z nadrozpoznawalnością, jak i opóźnieniem rozpoznania AZS, co opóźnia wdrożenie właściwego leczenia. Dlatego w przypadkach wątpliwych wskazana jest konsultacja dermatologiczna.
Dlaczego tak często alergia występuje u najmłodszych?
Takie są fakty, a ich istota sprowadza się do odrębności fizjologicznych organizmu niemowląt i małych dzieci w porównaniu do starszych dzieci, czy osób dorosłych. Pierwszym objawem atopii po urodzeniu jest alergia pokarmowa. Dzieje się tak dlatego, że przewód pokarmowy jest miejscem pierwszej odpowiedzi dziecka na alergeny już w życiu płodowym. Po urodzeniu ścianę jelita charakteryzuje fizjologiczna niedojrzałość, niedojrzałość morfologiczna i czynnościowa, co zwiększa przepuszczalność rozmaitych składników pokarmowych o potencjalnych właściwościach alergizujących. Takie alergeny mogą pochodzić również z pokarmu matki, ale głównie stanowią je białka mleka krowiego, zawarte w mieszankach mlecznych stosowanych w żywieniu sztucznym niemowląt oraz w innych produktach stopniowo wprowadzanych do diety.
Istotne znaczenie w powstawaniu alergii u małych dzieci ma ponadto fizjologiczna niedojrzałość zarówno miejscowej, jak i ogólnej odpowiedzi immunologicznej, a także niedobór immunoglobulin, w tym przede wszystkim wydzielniczej immunoglobuliny IgA.
Jaka korelacja występuje pomiędzy alergią i AZS?
W złożonej patogenezie AZS występuje bardzo wysoki udział alergenów pokarmowych u dzieci najmłodszych, a więc w okresie niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie. Ta wiedza uzasadnia historię naturalną przebiegu chorób atopowych, która charakteryzuje się najwyższą częstością zmian alergicznych w obrębie skóry i przewodu pokarmowego w tym okresie życia dziecka. Manifestacja ta zmniejsza swoje nasilenie wraz z wiekiem w kierunku nasilenia objawów ze strony układu oddechowego.
Z szacunkowych danych epidemiologicznych wynika, że 50-60% atopowego zapalenia skóry u dzieci rozwija się przed ukończeniem pierwszego roku życia, a w 90% do piątego roku życia dziecka. Z innych danych wynika, że u około 50% dzieci z AZS występuje współistniejąca alergia pokarmowa, a u niemowląt w 30-45% podstawowym alergenem jest białko mleka krowiego. Największe ryzyko alergii występuje więc u dzieci karmionych mieszankami mlecznymi, wyprodukowanymi na bazie mleka krowiego.
Z jakimi alergiami mamy współcześnie najczęściej do czynienia?
W poprzednim stuleciu bardzo dynamicznie rozwijała się alergia ze strony układu oddechowego, która objawia się astmą oskrzelową lub nieżytem nosa. Obecnie, po roku 2000, najbardziej dynamicznie wzrasta częstość występowania alergii pokarmowej, która w obecnym stuleciu uznawana jest za drugą falę alergii. W związku z tym działanie alergizujące mogą mieć bardzo różne pokarmy roślinne i zwierzęce, wśród których wyodrębnia się dziewięć głównych alergenów pokarmowych, odpowiadających nawet za 90% wszystkich reakcji nadwrażliwości pokarmowej. Udział poszczególnych pokarmów wywołujących alergię zmienia się wraz z wiekiem. U niemowląt działania uczulające najczęściej mają białka mleka krowiego i soja, u dzieci – mleko krowie, jaja kurze, orzeszki ziemne, soja, pszenica i inne gatunki orzechów oraz ryby i skorupiaki, natomiast u osób dorosłych – orzechy oraz owoce morza. Drugą grupę alergenów o największym działaniu uczulającym stanowią alergeny pochodzące z powietrza, zarówno sezonowe - pyłki traw i drzew, jak i całoroczne - roztocza kurzu domowego, pleśnie, grzyby.
Jakie czynniki odgrywają największą rolę w powstawaniu alergii: genetyczne, środowiskowe etc?
Powstawanie alergii jest uwarunkowane wieloczynnikowo. Istotną rolę pełnią czynniki genetyczne, które jednakże nie są do końca poznane. Dotychczas zidentyfikowano kilka genów, których polimorfizmy i mutacje mogą odgrywać bardzo ważną rolę w powstawaniu alergii. Są to przykładowo geny kodujące filagryne, czyli białko odpowiedzialne za barierę ochronną skóry, które odgrywa bardzo istotną rolę w patogenezie AZS lub geny kodujące czynnik transkrypcyjny FOXP3, zaangażowane m.in. w indukowanie tolerancji pokarmowej.
Obecnie coraz większą rolę w powstawaniu alergii przypisuje się czynnikom epigenetycznym, czyli oddziaływaniu takich czynników środowiskowych na genom, które nie powodują zmian w strukturze genomu, ale niosą ze sobą możliwość aktywacji, nazywaną ekspresją w promowaniu alergii. I to jest przyczynek, a może nawet klucz do zrozumieniu dynamiki rozwoju alergii.
Współcześnie wiemy już, że fenotyp alergiczny promują następujące czynniki: ekspozycja na dym tytoniowy oraz nieprawidłowa dieta, bogata w dodatki do żywności, a uboga w wielonienasycone kwasy tłuszczowe i antyoksydanty.
Czy w takiej sytuacji potrafimy skutecznie pomóc pacjentom z alergią?
Potrafimy, ale pod warunkiem prawidłowego, wczesnego rozpoznania i właściwego, zgodnego ze współczesnymi standardami leczenia. W alergii pokarmowej celem jest wywołanie tolerancji pokarmowej, co można osiągnąć, poprzez stosowanie odpowiedniej, zbilansowanej diety, która eliminuje składniki alergizujące, a w ich miejsce wprowadza pełnowartościowe produkty, które pacjent dobrze toleruje. Czas stosowania takiej diety wyznaczają próby prowokacji pokarmowej, tak aby nie przedłużać w sposób nieuzasadniony diety zubożonej o określone składniki. Z kolei w AZS celem nadrzędnym jest dbałość o odbudowę bariery skórnej, a w alergicznym nieżycie nosa i astmie oskrzelowej wybór i zastosowanie leków, które kontrolują przewlekłe zapalenie błony śluzowej układu oddechowego. Ostatecznym celem leczenia w każdej alergii jest zapewnienie właściwej jakości życia pacjenta.
Do czego może prowadzić nie leczenie alergii?
Nieleczona lub niewłaściwie leczona alergia może zdarzać się z przyczyn medycznych, ale także z drugiej strony – z braku podporządkowania pacjenta, co często ma miejsce zwłaszcza w sytuacji konieczności przewlekłej terapii. Nieleczona alergia, to wielka szkoda przede wszystkim dla samego pacjenta, zarówno z powodu obniżenia jakości jego życia, ale także ryzyka groźnych powikłań. Dla przykładu niewłaściwie leczona alergia pokarmowa niesie ze sobą ryzyko przetrwania uczulenia na pierwotny uczulający alergen pokarmowy, którym najczęściej jest białko mleka krowiego, co może prowadzić do rozwoju uczulenia na inne białka pokarmowe. Udowodniono także u tych pacjentów wyższe ryzyko wystąpienia uczulenia na alergeny powietrznopochodne, a więc częstsze manifestacje alergii ze strony układu oddechowego w postaci astmy oskrzelowej lub alergicznego nieżytu nosa.
Nieleczenie alergii zawsze prowadzi do nasilenia i utrzymywania się objawów, ale najgroźniejszym powikłaniem jest wstrząs anafilaktyczny, który stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Dlatego też pacjenci z grupy podwyższonego ryzyka - przed tym najgroźniejszym powikłaniem - powinni być zabezpieczeni w strzykawki z adrenaliną, która jest lekiem pierwszego rzutu, ratującym życie.
Rozmawiała Alicja Kostecka
