Zadowolenie a diety

Czy roślinożercy są bardziej zadowoleni z życia niż spożywający mięso?

Diety roślinne przyciągają uwagę ludzi z wielu różnych powodów. Ludzie stosujący je często opierają swoje argumenty na biologii i budowie człowieka, zwracając uwagę na pozytywny wpływ takich diet na zdrowie, moralność oraz etykę.

Stosowanie diet opartych na roślinach zostało formalnie zaakceptowane przez różnego rodzaju instytucje rządowe na całym świecie, w tym polskie Ministerstwo Zdrowia, które na podstawie danych zebranych przez Instytut Żywności i Żywienia stwierdziło, że wegetarianizm jest zdrowy we wszystkich etapach życia, pod warunkiem że jest praktykowany w sposób właściwy. Od wielu lat o tym mówi również American Dietetic Association, ogłaszając, że diety roślinne są zgodne z zapotrzebowaniem na składniki odżywcze i zapewniają nie tylko korzyści zdrowotne w profilaktyce chorób, ale również pomagają w leczeniu niektórych z nich, a nawet odwracają ich przebieg. Są zalecane nie tylko dla osób zdrowych, ale również dla pacjentów z różnymi dolegliwościami zdrowotnymi, kobiet w ciąży i dzieci.

Na potrzeby przeprowadzonego w 2021 roku badania przyjęto, że zadowolenie z życia to wielowymiarowa ocena, która zależy od subiektywnych potrzeb jednostki oraz wpływa na jej postrzeganie świata i funkcjonowanie na różnych poziomach życia. Wymaga to uświadomienia sobie marzeń, aspiracji i celów, co przekłada się na postrzeganie siebie i otoczenia. Zadowolenie z życia można również interpretować jako ogólną ocenę życia i stanów emocjonalnych, które mają wymiar indywidualny – jego kształtowanie zależne jest od własnych doświadczen, wiedzy o sobie, świecie i nastawienia do otoczenia (Fahrenberg, 2000).

Zadowolenie z życia to wynik procesów emocjonalnych i poznawczych, które są logicznie powiązane. Pojęcie to może być rozumiane jako subiektywne poczucie dobrostanu danego człowieka, na który składa się indywidualne ujęcie stopnia, w jakim ocenia jakość swojego życia. Oceny tej dokonuje się na poziomie poznawczym i emocjonalnym. Zadowolenie z życia można również określać jako subiektywną ocenę dokonywaną w odniesieniu do życia danej osoby, jej wydarzeń, oceny ciała i umysłu oraz okoliczności życiowych. Wskazuje to na ściśle związek między zadowoleniem z życia a jakością życia, poczuciem szczęścia czy odczuwaną satysfakcją z życia (Fahrenberg, 2000).

Zadowolenie z życia w innych ujęciach

Istnieją również inne definicje zadowolenia z życia, jak choćby ta mówiąca o tym, że odnosi się ono do subiektywnego postrzegania ogólnego dobrostanu, jakości życia i doświadczanych emocji. Jest to złożony proces, który wynika z połączenia emocjonalnych i poznawczych komponentów, opartych na procesach niezależnych od siebie, ale jednocześnie powiązanych. Procesy te są względnie stabilne, ale ich dynamika może ulec umiarkowanej zmianie. Zadowolenie z życia jest wynikiem własnych doświadczeń, wiedzy o sobie, świecie oraz stosunku do otoczenia (Kasprzak, 2012).

Poza tym zadowolenie z życia określa się jako subiektywną ocenę poziomu szczęścia i satysfakcji z życia, która obejmuje ocenę wydarzeń życiowych, ciała i umysłu oraz ogólnych okoliczności życiowych. Ten globalny poziom zadowolenia z życia jest silnie powiązany z jakością życia, poczuciem szczęścia i ogólną oceną dobrostanu jednostki (Diener, 2006).

Pojęcie „zadowolenie z życia” może być rozumiane także jako subiektywna ocena dobrostanu jednostki. Wartość dobrostanu zależy od oceny jakości życia na poziomie poznawczym i emocjonalnym. Zadowolenie poznawcze odnosi się do oceny stopnia osiągnięcia przez jednostkę pożądanych celów życiowych. Zadowolenie emocjonalne odnosi się do subiektywnych odczuć jednostki, tj. jak czuje się na co dzień. W tym ujęciu, zadowolenie z życia stanowi indywidualny dobrostan człowieka, a jego ocena zależy od subiektywnych doświadczeń emocjonalnych i poznawczych (Veenhoven, 1991).

Znaczenie diety dla zdrowia

Zapewnienie organizmowi niezbędnych składników odżywczych jest jednym z podstawowych fizjologicznych potrzeb człowieka. Ich brak może prowadzić do poważnych zmian w zachowaniu i zdrowiu, włącznie ze śmiercią. Odpowiednie odżywianie, wraz z aktywnością fizyczną i innymi czynnikami, takimi jak sen, woda, tlen czy spokój, jest kluczowe dla przetrwania człowieka. Odżywianie wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka, a wzorce żywieniowe kształtowane już we wczesnym dzieciństwie mają wpływ na kondycję zdrowotną w wieku dorosłym. Zdrowie wpływa na dobrostan człowieka i pozwala mu na pełny rozwój w wymiarze biopsychospołecznym.

Obecnie niektórzy naukowcy uważają, że spożywanie dużej ilości białka zwierzęcego jest szkodliwe dla zdrowia, a z kolei spożywanie nieprzetworzonych produktów roślinnych przynosi wiele korzyści i zapobiega chorobom (Campbell, 2017). Część pozostałych badaczy twierdzi natomiast, że białko zwierzęce jest niezbędne w diecie człowieka i nie ma możliwości jego zastąpienia.

Tymczasem nieprawidłowe żywienie i tryb życia prowadzą do chorób cywilizacyjnych, zaburzeń metabolicznych, spadku odporności, chorób zwyrodnieniowych i zaburzeń funkcji narządów. Przykładowe choroby to choroba wieńcowa, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze i otyłość. Jednak choroby te to tylko niektóre z możliwych skutków niezdrowego stylu życia. Może on prowadzić również do miażdżycy, kamicy żółciowej, alergii, zapaleń stawów i narządów, zwyrodnień stawów, zaćmy, jaskry, nieżytów jelit czy depresji, a także wielu innych dolegliwości.

Wpływ diety na zadowolenie z życia – wyniki badań empirycznych

Do realizacji badania użyto Kwestionariusza Zadowolenia z Życia autorstwa Jochena Fahrenberga w adaptacji profesora Jana Chodkiewicza, dokonanej metodą tłumaczenia z języka niemieckiego na język polski oraz tłumaczenia odwrotnego porównanego z wersją oryginalną. W wyniku analizy czynnikowej wyodrębniono 10 czynników – jak w wersji niemieckiej. Jako ograniczenie reprezentacyjności próby wskazano stosunkowo nieliczną reprezentację osób powyżej 55. roku życia. Do celów adaptacji przebadano łącznie 714 osób w przedziale wiekowym od 18 lat do 61 lat, w tym 456 kobiet i 258 mężczyzn (M = 33,80, SD = 9,68).

Rzetelność testu zmierzono metodą zgodności wewnętrznej. Wartość α Lee Crombacha była zbliżona do wyników niemieckich i wynosiła 0,96 dla całej skali oraz: 0,86 dla czynnika zdrowia, 0,89 dla czynnika pracy i zawodu, 0,92 dla czynnika sytuacji finansowej, 0,86 dla czynnika czasu wolnego, 0,96 dla czynnika małżeństwa/związku partnerskiego, 0,86 dla czynnika kontaktów z własnymi dziećmi, 0,80 dla czynnika własnej osoby, 0,85 dla czynnika przyjaciół/krewnych/ znajomych, 0,83 dla czynnika mieszkania, 0,91 dla czynnika seksualności. Analiza rzetelności wyniku ogólnego i w poszczególnych czynnikach w badanej próbie jest wyższa aniżeli w próbie zbadanej do adaptacji narzędzia badawczego i została przedstawiona poniżej w formie tabeli.

Trafność testu zmierzono przez porównanie uzyskanych wyników ze Skalą Satysfakcji z Życia (SWLS) – korelacja 0,67 (p <0,0001), Kwestionariuszem SF–36 (SFHS) – korelacja 0,67 (p <0,0001) oraz Drabiną Cantrila (CL) – korelacja 0,57 (p <0,0001).

Stabilność testu zmierzono za pomocą procedury powtórnego testu po miesiącu od pierwszego badania. Korelacja wynosiła 0,82 (p <0,0001) dla wyników ogólnych oraz między 0,61 (p <0,0001) a 0,97 (p <0,0001) dla czynników.

Skala narzędzia zawiera 70 itemów pogrupowanych w 10 czynników. Badani ustosunkowują się do twierdzeń na 7-stopniowej skali. Oblicza się również wskaźnik ogólnego zadowolenia z życia poprzez dodanie wyników surowych 7 czynników, przy czym opuszcza się wyniki takich czynników, jak: praca i zawód, małżeństwo/związek partnerski oraz kontakty z własnymi dziećmi. Maksymalny wynik surowy, jaki badani mogli uzyskać, to 42 w każdym z czynników, zaś 294 w wyniku ogólnym z siedmiu czynników. Brak jest w chwili obecnej polskiej standaryzacji testu z przeliczeniem wyników surowych na uniwersalne jednostki.

W metryczce zapytano uczestników badania o ich płeć, grupę wiekową, wykształcenie oraz miejsce zamieszkania.

W badaniu uwzględniono łącznie 332 osoby, z czego 253 badanych (76,20 proc.) stanowiły kobiety, 77 badanych (23,20 proc.) to mężczyźni, a 2 badanych (0,60 proc.) osoby identyfikujące się jako niebinarne. Spośród badanych 63 (18,98 proc.) zadeklarowało stosowanie diety roślinnej, a 269 (81,02 proc.) diety wszystkożernej.

Aż 269 zbadanych (81,02 proc.) osób stosowało dietę wszystkożerną, natomiast pozostałe 63 zbadane (18,98 proc.) osoby stosowały dietę roślinożerną. Do diet roślinożernych zaliczały się jej wszystkie rodzaje, tj. frutarianizm, laktoowowegetarianizm, laktowegetarianizm, owowegetarianizm, pescowegetarianizm, weganizm i witarianizm, o czym uczestników uprzedzono przed badaniem.

Podział wiekowy badanych przedstawia się następująco:

• 139 osób (41,87 proc.) miało od 18 do 25 lat,
• 88 osób (26,51 proc.) miało od 26 do 35 lat,
• 94 osoby (28,31 proc.) miały od 36 do 60 lat,
• 11 osób (3,31 proc.) miało od 61 do 75 lat.

Zaś pod względem wykształcenia następująco:

• 15 badanych (4,52 proc.) zadeklarowało wykształcenie podstawowe,
• 11 badanych (3,31 proc.) wykształcenie zawodowe,
• 131 badanych (39,46 proc.) wykształcenie średnie,
• 175 badanych (52,71 proc.) wykształcenie wyższe.

Większość badanych, aż 175 osób (51,71 proc.), mieszkała w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców, 73 osoby (21,99 proc.) w miasteczku do 100 tysięcy mieszkańców, a 84 osoby (25,30 proc.) na wsi.

Badani zostali podzieleni na trzy grupy ze względu na płeć: kobiety, mężczyźni i osoby niebinarne.

Spośród badanych kobiet 52 stosowały dietę roślinną, a 201 dietę wszystkożerną. Najwięcej badanych kobiet znajdowało się w wieku 18–25 lat (113 osób), a najmniej w wieku 61–75 lat (7 osób). Większość z nich posiadała wykształcenie wyższe (139 osób) i mieszkała w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców (133 osób).

Natomiast wśród badanych mężczyzn tylko 10 stosowało dietę roślinną, a 65 dietę wszystkożerną. Najwięcej z nich było w wieku 18–25 lat (26 osób) i również najwięcej posiadało wykształcenie wyższe (35 osób). Większość z badanych mężczyzn mieszkała w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców (41 osób). W grupie osób niebinarnych jedna osoba stosowała dietę roślinną, a jedna dietę wszystkożerną. Obie osoby mieszkały w miastach, jedna w miejscowości do 100 tysięcy mieszkańców, a druga w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców.

Przeprowadzona została analiza normalności rozkładów poszczególnych zmiennych w celu ustalenia, czy możliwe jest korzystanie z testów parametrycznych. Dla wszystkich czynników test Samuela Shapiro i Martina Wilka wykazał wartość p <0,05, natomiast analiza skośności i kurtozy wykazała, że wartości większości z nich zawierają się w przedziale od –1 do 1. Przyjęto zatem, że rozkład w zakresie badanych czynników nieznacznie różnił się od normalnego. Jedynie badanie czynnika zadowolenia z seksualności u badanych stosujących dietę wszystkożerną analiza wykazała, że rozkład w zakresie badanego czynnika znacznie różni się od normalnego.

Wyniki przeprowadzonej analizy statystycznej wykazały, że osoby stosujące dietę roślinną uzyskały istotnie wyższe wyniki ogólnego poziomu zadowolenia z życia w porównaniu z osobami, które jedzą mięso. Dodatkowo, osoby te uzyskały również wyższe wyniki w kategoriach: zdrowie, sytuacja finansowa, czas wolny oraz relacje z przyjaciółmi, krewnymi i znajomymi. Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w przypadku innych zmiennych, takich jak: praca i zawód, stan cywilny, relacje z dziećmi, osobowość, miejsce zamieszkania i preferencje seksualne.

Spośród osób, które stosują diety roślinne, większość stanowią kobiety – aż 82,54 proc., natomiast mężczyźni i osoby niebinarne stanowią odpowiednio 15,85 proc. i 1,59 proc. W przypadku badanych osób, które jedzą różnorodne pokarmy, większość to kobiety – 74,72 proc., podczas gdy mężczyźni i osoby niebinarne stanowią odpowiednio 24,91 proc. i 0,37 proc.

Wśród badanych kobiet, 20,55 proc. stosuje diety roślinne, zaś 79,44 proc. stosuje dietę wszystkożerną. Z kolei wśród badanych mężczyzn, aż 87,01 proc. stosuje dietę wszystkożerną, podczas gdy zaledwie 12,99 proc. stosuje diety roślinne. Jedna z badanych osób niebinarnych stosuje dietę roślinną, a druga dietę wszystkożerną, co stanowi połowę każdej z tych grup.

Wśród badanych osób, które stosują diety roślinne, aż 42,86 proc. to osoby w wieku od 18 do 25 lat, 34,92 proc. w wieku od 26 do 35 lat, a 22,22 proc. w wieku od 36 do 60 lat. Natomiast wśród badanych osób wszystkożernych aż 41,64 proc. stanowią osoby w wieku od 18 do 25 lat, 24,54 proc. w wieku od 26 do 35 lat, 29,73 proc. w wieku od 36 do 60 lat, a 4,09 proc. w wieku od 61 do 75 lat.

W grupie wiekowej 18–25 lat aż 80,58 proc. badanych stosuje dietę wszystkożerną, natomiast diety roślinne stosuje 19,42 proc. z nich. W grupie wiekowej 26–35 lat 25,00 proc. badanych stosuje diety roślinne, a 75,00 proc. stosuje dietę wszystkożerną. W grupie wiekowej 36–60 lat 14,89 proc. badanych stosuje diety roślinne, a pozostałe 85,11 proc. stosuje dietę wszystkożerną. W grupie wiekowej 61–75 lat wszyscy badani deklarują stosowanie diety wszystkożernej.

Tylko 1,59 proc. badanych stosujących diety roślinne ma wykształcenie podstawowe, podobnie jak 1,59 proc. z nich ma wykształcenie zawodowe. 34,92 proc. z nich ma wykształcenie średnie, a 61,90 proc. z nich posiada wykształcenie wyższe. Natomiast u badanych osób wszystkożernych 5,20 proc. to osoby z wykształceniem podstawowym, 3,72 proc. z wykształceniem zawodowym, 40,52 proc. z wykształceniem średnim, a aż 50,56 proc. z wykształceniem wyższym.

Niemal 93,33 proc. badanych z podstawowym wykształceniem stosuje dietę opartą na wszystkich rodzajach pokarmów, podczas gdy tylko 6,67 proc. z nich stosuje dietę roślinną. W przypadku badanych z wykształceniem zawodowym, 90,91 proc. stosuje dietę wszystkożerną, a tylko 9,09 proc. stosuje dietę roślinną. Osoby z wykształceniem średnim stosują dietę roślinną w 16,79 proc. przypadków, podczas gdy 83,21 proc. badanych stosuje dietę opartą na wszystkich rodzajach pokarmów. Wśród badanych z wykształceniem wyższym, 22,29 proc. stosuje dietę roślinną, a 77,71 proc. zadeklarowało stosowanie diety wszystkożernej.

W grupie badanych stosujących diety roślinne, 20,63 proc. pochodzi ze wsi, 12,70 proc. z miasteczka o liczbie mieszkańców do 100 tysięcy, a 66,67 proc. z miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Natomiast wśród badanych deklarujących stosowanie diety wszystkożernej, odsetek osób mieszkających na wsi wynosi 26,39 proc., w miasteczku do 100 tysięcy mieszkańców 24,16 proc., a w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców 49,44 proc.

Większość badanych zamieszkujących na wsi stosuje dietę wszystkożerną, co deklaruje 84,52 proc. z nich. Tylko 15,48 proc. badanych stosuje dietę roślinną. W miasteczkach do 100 tysięcy mieszkańców zaledwie 10,95 proc. osób badanych stosuje dietę roślinną, natomiast 89,04 proc. uczestników badania stosuje dietę opartą na wszystkich rodzajach pokarmów. W mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców odsetek osób stosujących diety roślinne wynosi 24,00 proc., podczas gdy 76,00 proc. stosuje dietę wszystkożerną.

Podsumowanie

Około jedna piąta badanych stosowała diety roślinne, co odpowiada odsetkowi takich osób w całej populacji. Większość uczestników miała wykształcenie wyższe, co może wynikać z faktu, że badanie było rozpowszechniane przede wszystkim wśród społeczności akademickiej. W badaniu uczestniczyło więcej kobiet niż mężczyzn lub osób innej płci, co jest zgodne z miejscowymi trendami kulturowymi w zakresie dobierania uczestników badań naukowych. Około połowy badanych pochodziło z miast powyżej 100 tysięcy mieszkańców, a po około jednej czwartej badanych z miast poniżej 100 tysięcy mieszkańców i ze wsi, co także odzwierciedla populację. Próba obejmowała osoby w wieku od 18 do 75 lat, nie udało się jednak uzyskać odpowiedzi od osób powyżej 75. roku życia. Takie dobranie próby pozwoliło na uzyskanie bardziej wiarygodnych wyników ogólnych i związanych z czynnikami niż w próbie zbadanej do adaptacji kwestionariusza badawczego.

Analiza badanych wyników oraz badanego zjawiska wskazuje na wzajemny wpływ poszczególnych czynników składających się na zadowolenie z życia, zgodnie z podejściem Jochena Fahrenberga. Potwierdza to, że każdy z tych czynników oddziałuje na wszystkie pozostałe zarówno łącznie, jak i osobno. Dodatkowo, potwierdza to, że zadowolenie z jednej dziedziny życia przekłada się na zadowolenie z innych dziedzin oraz ogólnie z życia. Z uwagi na te zależności, istotne jest, aby kolejne badania nad zadowoleniem z życia traktować jednostkę jako całość, z perspektywy biopsychospołecznej. Wniosek ten ma również zastosowanie w praktyce zawodowej, w szczególności w psychologii i psychiatrii.

Po analizie statystycznej potwierdzono hipotezę, że osoby, które przestrzegają diet roślinnych, są bardziej zadowolone z życia niż osoby jedzące mięso. Wyniki porównania mediany (203 > 179) oraz średnich wyników ogólnych (191,52 > 172,17) dla badanych grup również to potwierdzają. Osoby na diecie roślinnej oceniają swoje przeszłe i obecne warunki życiowe oraz perspektywy na przyszłość lepiej niż osoby jedzące mięso. Ich ocena tego, co jest dla nich ważne i wpływa na ich zachowanie, jest wyższa niż w przypadku osób jedzących mięso.

Wyniki analizy statystycznej potwierdziły, że osoby stosujące diety roślinne odczuwają większy poziom zadowolenia z różnych aspektów swojego życia, w tym ze swojego zdrowia, sytuacji finansowej, czasu wolnego oraz relacji z przyjaciółmi, krewnymi czy znajomymi. Oznacza to, że osoby, które wybierają dietę roślinną, mają lepsze doświadczenia zdrowotne, a także są bardziej zadowolone ze swojego życia towarzyskiego i sposobu spędzania wolnego czasu niż osoby jedzące mięso.

Podsumowując, z wyników badań wynika, że osoby stosujące diety roślinne mogą odczuwać większy poziom zadowolenia z życia, w tym z zadowolenia ze zdrowia, sytuacji finansowej, czasu wolnego i relacji z innymi ludźmi. Wyniki te sugerują, że dieta roślinna może być jednym z czynników wpływających na poziom zadowolenia z życia, jednakże analiza statystyczna nie wykazała istotnych różnic w ocenie innych sfer życia, takich jak pozycja zawodowa czy związek partnerski. Warto jednak zwrócić uwagę, że średnie i mediany wyników sugerują, że osoby stosujące diety roślinne uzyskują nieco wyższe wyniki w każdym z badanych czynników, co może być istotne dla osób, które chcą poprawić swoje samopoczucie i zadowolenie z życia.

Jest wiele badań naukowych, które potwierdzają związek między dietą a zdrowiem, w tym zarówno zdrowiem fizycznym, jak i psychicznym. Na przykład badania przeprowadzone przez Colina Campbella (2011) i jego zespół na Uniwersytecie Cornell, znane jako The China Study, wykazały, że dieta roślinna jest związana z mniejszym ryzykiem wystąpienia chorób serca, cukrzycy, raka i innych chorób przewlekłych.

Podobnie badania (Corfe, Owen, 2017) n ad wpływem diety na zdrowie psychiczne i dobrostan wykazały, że dieta bogata w owoce, warzywa i produkty zbożowe może pomóc w łagodzeniu objawów depresji i lęku, poprawić nastrój i ogólny stan psychiczny.

Podsumowując, dieta jest bardzo ważnym elementem zdrowego stylu życia i powinna być dobrze przemyślana, aby zapewnić organizmowi odpowiednią ilość składników odżywczych i energii potrzebnej do prawidłowego funkcjonowania. Przeprowadzone badania są zaś doskonałym wstępem do kolejnych badań nad wpływem diety na zadowolenie z życia, przede wszystkim przy wzięciu pod uwagę diet roślinnych.

Bibliografia:
1. Boldt, P., Knechtle, B., Nikolaidis, P., Lechleitner, C., Wirnitzer, G., Leitzmann, C., Rosemann, T., Wirnitzer, K. (2018), Quality of life of female and male vegetarian and vegan endurance runners compared to omnivores – results from the NURMI study (step 2).
2. Campbell, T. (2011), Nowoczesne zasady odżywiania. Przełomowe badanie wpływu żywienia na zdrowie, Warszawa: Wydawnictwo Galaktyka.
3. Chodkiewicz, J. (2009), Adaptacja polska Kwestionariusza Zadowolenia z Życia (FLZ), Studia Psychologiczne, 47 (3), 5-21.
4. Cliceri D., Spinelli S., Dinnella C., Prescott J., Monteleone E. (2018), The influence of psychological traits, beliefs and taste responsiveness on implicit attitudes toward plant– and animal–based dishes among vegetarians, flexitarians and omnivores, Food Quality and Preference, 68, 276-291.
5. Corfe, B., Owen, L. (2017), The role of diet and nutrition on mental health and wellbeing, Proceedings of the Nutrition Society, 76, 425-426.
6. Dhont, K., Hodson, G. (2014), Why do right–wing adherents engage in more animal exploitation and meat consumption?, Personality and Individual Differences, 64, 12-17.
7. Diener, E. (2006), Guidelines for national indicators of subjective well–being and ill–being, Journal of Hapiness Studies, 7 (4), 397-404.
8. Esselstyn, C., Ellis, S., Medendorp, S., Crowe, T. (1995), A strategy to arrest and reverse coronary artery disease: a 5-year longitudinal study of a single physicians practice, The Journal of Family Practice, 41 (6), 560-568.
9. Esselstyn, C., Favaloro, R. (1998), Introduction: more than coronary artery disease, The American Journal of Cardiology, 82 (10), 5-9.
10. Fahrenberg, J. (2000), Fragebogen zur Lebenszufriedenheit. Handanweisung, Gottingen: Hogrefe-Verlag.
11. Forestell, C., Spaeth, A., Kane, S. (2012), To eat or not to eat red meat. A closer look at the relationship between restrained eating and vegetarianism in college females, Appetite, 58, 319-325.
12. Hardcastle S., Thøgersen–Ntoumani C., Chatzisarantis N. (2015), Food Choice and Nutrition: A Social Psychological Perspective, Nutrients, 7 (10), 8712-8715.
13. Jollife, N., Archer, M. (1959), Statistical associations between international coronary heart disease death rates and certain environmental factors, Journal of Chronic Diseases, 9 (6), 636-652.
14. Kasprzak, E. (2012), Zadowolenie z życia jako kategoria emocjonalna i poznawcze, Polskie Forum Psychologiczne, 1/2012, 187-199.
15. Keys, A., Menotti, A., Aravanis, C., Blackburn, H., Djordevic, B., Buzina, R., Dontas, A., Fidanza, F., Karvonen, M., Kimura, N. (1984), The seven countries study: 2,289 deaths in 15 years, Preventive Medicine, 13 (2), 141-154.
16. Koszowska A., Dittfeld A., Zubelewicz-Szkodzińska B. (2013), Psychologiczny aspekt odżywiania oraz wpływ wybranych substancji na zachowania i procesy myślowe, Hygeia Public Health, 48 (3), 279-284.
17. Larrieu, T., Layé, S. (2018), Food for Mood: Relevance of Nutritional Omega–3 Fatty Acids for Depression and Anxiety, Frontiers in Physiology, 9 (1047).
18. Maidon D., Stasiuk K. (2017), Psychologia konsumenta, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
19. Mills, M. (1996), The Comparative Anatomy of Eating, pobrane z: http://adaptt.org/documents/ Mills proc.20The proc.20Comparative proc.20Anatomy proc.20of proc.20Eating1.pdf (10.05.2021).
20. Nezlek J., Cypryańska, M., Forestell, C. (2020), Dietary similarity of friends and lovers: Vegetarianism, omnivorism, and personal pelationships.
21. Nezlek, J., Forestell, C. (2020), Vegetarianism as a social identity, Current Opinion in Food Science, 33, 45-51.
22. Ormish, D., Brown, S., Billings, J., Scherwitz, L., Armstrong, W., Ports, T., McLanahan, S., Kirkeeide, R., Gould, K., Brand, R. (1990), Can lifestyle changes reverse coronary heart disease? The Lifestyle Heart Trial, Lancet, 336 (8708), 129-133.
23. Şengül, P., Kasten, E. (2018), The influence of plant-based nutrition and level of oestrogen on life satisfaction, World Nutrition, 9 (3), 241-253.
24. Strack, F., Argyle, M., Schwarz, N. (1991), Subjective well-being: an interdisciplinary perspective, Oxford: Pergamon Press.
25. Wilthley C., Gunderson R. (2016), Public receptiveness to policies promoting plant–based diets: framing effects and social psychological and structural influences, Journal of Environmental Policy and Planning, 20, 45-63.

Artykuł Mateusza Nesteroka z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy opublikowano w „Rozprawach Społecznych” 1/2023.

Przeczytaj także: „Dieta w trądziku – co warto wiedzieć”, „Mity kontra fakty – co i jak jeść, żeby nie chorować” i „Jak powinniśmy jeść, abyśmy byli zdrowsi?”.