Nowy Kodeks etyki lekarskiej – rewolucja czy ewolucja?

1 stycznia 2025 r. zaczął obowiązywać nowy Kodeks etyki lekarskiej. Wraz z jego aktualizacją pojawiło się pytanie, czy zmiany są w istocie przełomowe, czy też stanowią próbę dostosowania zasad wykonywania zawodu lekarza do dynamicznie zmieniających się realiów społeczno-gospodarczych.

• 1 stycznia 2025 r. zaczął obowiązywać Kodeks etyki lekarskiej w nowym brzmieniu
• Autorzy przekonują, że analiza głównych zmian wprowadzonych w kodeksie wskazuje, że nowela dostosowuje zasady etyki do aktualnych problemów, z jakimi mierzą się lekarze
• W kodeksie są między innymi przepisy zakazujące lekarzom korzystanie z metod terapeutycznych niezweryfikowanych naukowo
• Wraz ze zmianą przepisów lekarze zostali zobligowani do prowadzenia i dokumentowania postępowań diagnostycznych, leczniczych oraz zapobiegawczych z należytą starannością
• Nowe przepisy zwracają też uwagę na nowe możliwości diagnostyczno-terapeutyczne związane z nowymi technologiami i sztuczną inteligencją. Zmiany te mają na celu przeciwdziałanie działalności tzw. receptomatów
• Lekarze uzyskują też prawo do konstruktywnego krytykowania kolegów po fachu oraz prawo do posługiwania się informacją o oferowanych usługach

Jak przypominają radca prawny Tomasz Gospodarczyk i adwokat Katarzyna Czyżewska z Czyżewscy Kancelaria Adwokacka, w następstwie ponaddwuletniej wytężonej pracy nad zmianami zasad wykonywania zawodu lekarza, Nadzwyczajny XVI Krajowy Zjazd Lekarzy 18 maja 2024 r. uchwalił Kodeks etyki lekarskiej w nowym brzmieniu. Postanowienia zmienionego kodeksu weszły w życie 1 stycznia 2025 r. i zastąpiły Kodeks etyki lekarskiej w dotychczasowym brzmieniu.

Nowelizacja KEL – wydarzenie epokowe Prezes Naczelnej Rady Lekarskiej Łukasz Jankowski opowiada o podjętej przez Krajowy Zjazd Lekarzy w maju 2024 r. nowelizacji KEL, jej znaczeniu i przebiegu Nadzwyczajnego XVI Krajowego Zjazdu Lekarzy w Łodzi.

Niektórzy komentatorzy traktują zmiany wprowadzone w kodeksie jako „kamień milowy”, świadczący o postępie w kształtowaniu standardów etycznych w praktyce lekarskiej¹. W ocenie autorów tekstu – analiza głównych zmian wprowadzonych w kodeksie skłania raczej do przyjęcia tezy o dostosowaniu zasad etyki do obecnych problemów, z jakimi mierzą się lekarze.

Lekarz nie może korzystać z nienaukowych metod

Pierwsza z wprowadzonych zmian dotyczy art. 5 kodeksu, w którym na samorząd lekarski nałożono obowiązek zapewnienia zgodności przepisów prawa z zasadami etyki lekarskiej. W art. 6 nowego kodeksu wprowadzono zakaz korzystania przez lekarzy z metod niezweryfikowanych naukowo lub uznanych przez naukę za szkodliwe bądź bezwartościowe. W stosunku do art. 7 obowiązującego dotychczas kodeksu, który zezwalał na niepodjęcie lub odstąpienie od leczenia chorego w szczególnie uzasadnionych przypadkach z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki, nowy kodeks wprowadził drugi niezależny wyjątek zakazujący niepodejmowanie lub odstąpienie od opieki nad pacjentem w sytuacji, gdy może spowodować to znaczne pogorszenie się stanu zdrowia pacjenta w krótkim czasie.

W zakresie obowiązków dotyczących jakości opieki medycznej zmieniony art. 8 dotychczasowego kodeksu nakłada na lekarzy obowiązek prowadzenia i dokumentowania postępowań diagnostycznych, leczniczych oraz zapobiegawczych z należytą starannością, zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, poświęcając temu niezbędny czas.

Komisja Etyki Naczelnej Rady Lekarskiej podkreśla, że prawidłowe prowadzenie dokumentacji medycznej jest zarówno elementem jakości świadczenia medycznego, jak i formą kontroli procesu leczniczego, i powinno umożliwić odtworzenie procesu diagnostyczno-leczniczego².

Nowe technologie, telekonsultacje, receptomaty

Jako jeden z przykładów dostrzegalnej w nowym kodeksie tendencji do zachęcania lekarzy do korzystania z nowych technologii wskazać należy postanowienia art. 9 kodeksu. Na mocy nowych przepisów lekarze uzyskali większą swobodę wyboru formy konsultacji stanu pacjenta, umożliwiając wykorzystanie w tym celu teleporady w stosunku do pacjenta, którego lekarz wcześniej konsultował.

Należy zwrócić uwagę, że w dalszym ciągu kodeks stanowi, że niedopuszczalne jest leczenie pacjenta, w tym preskrypcja leków, wystawianie zwolnień i zaświadczeń lekarskich bez fizycznego kontaktu lekarza z pacjentem, zebrania dokładnego i pełnego wywiadu, zapoznania się z dotychczasowym sposobem leczenia i dostępną dokumentacją medyczną, a w razie potrzeby zebranie wywiadu od otoczenia, z wyjątkiem pacjenta bardzo dobrze znanego i stale prowadzonego przez lekarza, przy zachowaniu ostrożności i świadomości pełnej odpowiedzialności³.

Przepisy art. 8 i art. 9 kodeksu mają w praktyce na celu przeciwdziałanie działalności tzw. receptomatów, czyli formy konsultacji lekarskiej, w której pacjent samodzielnie wypełnia ankietę online, a lekarz nie ocenia jej w czasie rzeczywistym.

Sztuczna inteligencja a ostateczna diagnoza

Za przełomową zmianę w stosunku do KEL należy bezsprzecznie uznać treść zmienionego art. 12 kodeksu, który umożliwia lekarzom korzystanie w postępowaniu diagnostycznym, leczniczym lub zapobiegawczym z dopuszczonych do użytku medycznego i posiadających odpowiednie certyfikaty algorytmów sztucznej inteligencji. Stosowanie AI przez lekarzy zostało uwarunkowane koniecznością poinformowania pacjenta, że przy stawianiu diagnozy lub w procesie terapeutycznym będzie wykorzystana AI, oraz uzyskania świadomej zgody pacjenta na zastosowanie AI w tym zakresie. Co istotne, niezależnie od wykorzystania AI, kodeks wymaga od lekarza podjęcia ostatecznej decyzji diagnostycznej i terapeutycznej.

Ze względu na możliwość wykorzystania AI w różnym charakterze, należy wskazać na dwie możliwe formy korzystania z AI w praktyce klinicznej. Pierwsza kategoria sytuacji, która wymaga uzyskania zgody pacjenta, obejmuje zastosowanie AI, w którym lekarz intencjonalnie wykorzystuje systemy sztucznej inteligencji, lub poleca pacjentowi wykorzystanie AI, w sposób, w którym algorytm AI ma kluczowe znaczenie dla udzielanego świadczenia, w szczególności samodzielnie wykonuje zadanie o charakterze klinicznym charakterystyczne dla wykonywania zawodu lekarza. Natomiast, jeżeli lekarz korzysta jedynie z systemów AI wspomagających wykonywane przez niego czynności, np. poprawiających jakość danych obrazowych, wspierających wykonywanie opisu diagnostycznego przez lekarza, itp., wówczas uzyskanie zgody pacjenta nie jest wymagane, choć zaleca się informować pacjenta o wykorzystywanych w tym procesie technologiach⁴.

Sprzeciw i zgoda świadoma pacjenta

W zakresie obowiązków lekarzy związanych z poszanowaniem praw pacjenta zmiany w kodeksie skoncentrowane są na obowiązku poinformowania pacjenta o korzyściach i ryzyku proponowanych działań diagnostycznych i leczniczych, a także o możliwościach zastosowania innego postępowania medycznego.

Postanowienia art. 16 kodeksu dookreśliły sposób wyrażenia świadomej zgody oraz sprzeciwu; mogą one również polegać na zachowaniu, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się czynnościom proponowanym przez lekarza albo na brak takiej woli. W dalszym zakresie kodeks w art. 19 kładzie nacisk na doradczy charakter konsultacji pacjenta z innym lekarzem w razie wątpliwości diagnostycznych lub leczniczych, podkreślając, że za opiekę nad pacjentem odpowiada lekarz prowadzący leczenie.

Postanowienia art. 33 kodeksu odnośnie do zasad udzielania pomocy chorym w stanach terminalnych stanowią, że:

1. lekarz nie będzie mieć obowiązku podejmowania i prowadzenia resuscytacji u pacjentów znajdujących się w stanie terminalnym,
2. decyzja o zaprzestaniu resuscytacji będzie należeć do lekarza lub zespołu lekarzy i będzie związana z negatywną oceną szans leczniczych,
3. lekarzowi nie będzie wolno stosować terapii daremnej, zaś decyzja o uznaniu terapii jako daremnej będzie należeć do zespołu leczącego i w miarę możliwości powinna uwzględniać wolę pacjenta.

Prawo lekarza do merytorycznej krytyki kolegi

W przepisach kodeksu regulujących stosunki wzajemne między lekarzami wprowadzono możliwość merytorycznej krytyki (art. 62), stanowiącej wyjątek od zasady zachowania szczególnej ostrożności w formułowaniu opinii o działalności zawodowej innego lekarza i zakazu publicznego dyskredytowania innego lekarza.

Zasadnicze znaczenie ma w tym kontekście rozróżnienie „dyskredytacji” i „krytyki”. Dyskredytowanie to rodzaj krytyki, która nie dotyczy meritum sprawy, w odniesieniu do której zgłaszane są zastrzeżenia, ale służy umniejszeniu autorytetu i kompromitacji osoby, której sprawa ta dotyczy.

Krytyka z kolei jest merytoryczną analizą, której celem jest ocena prawidłowości danego zachowania. Dozwolone jest zatem krytyczne odniesienie się do działalności zawodowej innego lekarza, pod warunkiem, że krytyka nie będzie miała charakteru dyskredytacji⁵.

Reklama a informacja

Nowością w porównaniu z kategorycznie sformułowanym w art. 63 KEL zakazem reklamy jest umożliwienie lekarzom posługiwania się informacją o oferowanych usługach z zastrzeżeniem, że taka informacja będzie zgodna z zasadami etyki lekarskiej (art. 71 kodeksu).

Przez informację o oferowanych usługach należy rozumieć każdą formę przekazu mającą na celu upowszechnianie wizerunku lekarza lub usług związanych z wykonywaniem zawodu lekarza. Kodeks stanowi, iż za informacje o oferowanych usługach, publikowane przez osoby trzecie w imieniu lub na rzecz lekarza, odpowiedzialność będzie ponosić ten ostatni, zaś promowanie usług niezwiązanych z wykonywaniem zawodu lekarza stanowić będzie zakazaną praktykę.

Umożliwienie lekarzom posługiwania się informacją o oferowanych usługach powiązane jest ze szczegółowym uregulowaniem zasad wypowiedzi lekarzy na forum publicznym, w tym w mediach, Internecie i w serwisach społecznościowych. W tym zakresie lekarz wypowiadając się na forum publicznym przy udziale osób niebędących lekarzami na temat odkryć naukowych, technologii medycznych albo diagnostyki lub terapii, powinien mieć pewność, że jego wypowiedzi opierają się na aktualnej wiedzy medycznej.

Co więcej, art. 78 kodeksu wskazuje wprost, że w internecie lekarza obowiązują te same zasady etyczne, co przy bezpośrednim kontakcie z pacjentem, personelem medycznym czy z innymi lekarzami.

Pozytywny kierunek zmian

W świetle powyższych przykładów, zmiany wprowadzone w kodeksie odzwierciedlają pozytywną tendencję samorządu lekarskiego zmierzającą do dostosowania zasad etyki lekarskiej do bardzo dynamicznie zmieniającego się otoczenia społeczno-gospodarczego.

Kodeks reguluje kwestie będące przedmiotem żywych dyskusji w ostatnich latach, jak teleporady czy kwestie reklamy, ale również zwraca uwagę na gwałtowny rozwoju mediów społecznościowych i rewolucyjne w ostatnim czasie kwestie dotyczące wykorzystania AI w praktyce zawodowej lekarza.

Przypisy:

1. Adwokat Alicja Kociemba, Nowy Kodeks Etyki Lekarskiej, https://legalis.pl/nowy-kodeks-etyki-lekarskiej/,
2. Komisja Etyki Lekarskiej Naczelnej Rady Lekarskiej , Dokumentacja medyczna. Komentarz do znowelizowanego KEL: art. 8. https://nil.org.pl/aktualnosci/8685-komentarz-do-znowelizowanego-kel-art-8,
3. Ibidem,
4. Komisja Etyki Lekarskiej Naczelnej Rady Lekarskiej, AI. Komentarz do znowelizowanego KEL: art. 12., https://nil.org.pl/aktualnosci/8700-komentarz-do-znowelizowanego-kel-art-12,
5. Komisja Etyki Lekarskiej Naczelnej Rady Lekarskiej, Wzajemne relacje lekarzy. Komentarz do znowelizowanego KEL: art. 62. i art. 67., https://nil.org.pl/aktualnosci/8711-wzajemne-relacje-lekarzy-komentarz-do-znowelizowanego-kel-art-62-i-art-67.

Tekst radcy prawnego Tomasza Gospodarczyka i adwokat Katarzyny Czyżewskiej z Czyżewscy Kancelaria Adwokacka.

Przeczytaj także: „Zmiany w Kodeksie etyki lekarskiej” i „Znowelizowany Kodeks etyki lekarskiej – NIL omawia zmiany”.